Gitleri Staliniñ üstüne çozmaga kim mejbur etdi?

KOMPLIMASIÝA: GITLERI STALINIÑ ÜSTÜNE ÇOZMAGA KIM MEJBUR ETDI?

On millionlary öldüren we dünýäniñ kartasyny üýtgeden bu uruş mekir syýasatçylaryñ galamy bilen ýazylandan soñ praktikada özüni ýazanlaryñ garşysyna gönügen uly komplimasiýamydy?

Geçmişiñ sahypalary ýapylmaýar, şu günüñ elleri bilen täzeden açylýar. Häzir bütin dünýäni gulgula salan Russiýa-Ukraina urşunyñ geografiýada, düşünjede we analiz sözlüginde yzgary gitmedik kökleri bar.
Polşany, Ukrainany, Moskwany, Berlini, Londony, syýasy zallary sarsdyran, dürli dillerdäki habar beriş serişdeleriniñ agzyndan düşmedik bu şahslar Ikinji jahan urşy ýyllarynda-da ganyñ we gep-gürrüñleriñ duralgasydy.
Ýakynda rus taryhçysy Nikolaý Starikowyñ "Gitleri Staliniñ üstüne çozmaga mejbur etdi?" ady bilen täze kitaby çapdan çykdy. Awtor Ikinji jahan urşunyñ başyndan soñuna çenli ähli jikme-jiklikleri bilen üstünde durup geçip, hakyky faktlar bilen uruşda gizlenenleri orta dökýär we özünden öñki käbir taryhçylaryñ beren sowallaryna jogap berýär.
Nikolaý Starikow anglo-sakson syýasatçylaryñ düzen "komplimasiýasynyñ" detallarynyñ doly şekilli gurluşyny suratlandyrýar.
Awtoryñ pikiriçe gürrüñi gidýän syýasatçylar Adolf Gitleri Günbatar demokratiýasynyñ iñ uly duşmany bolan sowet kommunizmini nemesleriñ eli bilen ýok edip, şol bir wagtyñ özünde Germaniýany harby, syýasy, ykdysady taýdan dargadyp, Britaniýanyñ aýdanyndan çykyp bilmeýän ejiz döwlete öwürmek üçin orta çykardylar.
Nikolaý Starikow kitabynyñ 122-nji sahypasynda şeýle ýazýar:
"Gitleriñ adamzat taryhynyñ iñ gorkunç jenaýatkäri bolmagy mümkin. Emma nemes fýureriniñ on millionlarça adamy gömmegi başaran mekir intrigalaryna goşant goşan beýlekileri aklamak üçin ähli etmişleri we hapalary diñe onuñ boýnuna ýükläýmeli däl. Her syýasatçynyñ nemes faşizminiñ harby stanogynyñ gurulmagyna goşan goşandynyñ üstünde dogruçyl durup geçmeli".
Awtor sözüniñ yzyna "1939-1945-nji ýyllarda dökülen gorkunç ganyñ esasy günäkärleri parahatçylygy goramak we azatlyk ugrundaky göreş nikabynyñ añyrsynda saklanýar" diýen jümläni-de goşýar.
Awtor Gitleri aklajak bolup duranok, gaýtam ony başgalar tarapyndan ulanylan gural hökmünde tanadýar we gelen bu netijesi boýunça delillerini orta goýýar. Munuñ üçinem Birinji jahan urşundaky ýeñlişinden soñky Germaniýanyñ täzeden aýaga galma prosesini yzarlaýar.

Germaniýa Birinji jahan urşunda gazaply ezildi we Wersal konferensiýasynda oña agyr sanksiýalar goýuldy. Uruşdan zyýan çeken ýurtlara kontribusiýa tölemek, harby mümkinçiliklerini çäklendirmek, her dürli maddy goldawdan mahrum etmek, goşunyny 100 müñden geçirmezlik, tanklary, agyr artilleriýa ýaraglaryny, söweşjeñ we suwasty gämileri edinmegi gadagan etmek şol sanksiýalaryñ diñe bir bölegidi.
Gitler häkimiýet başyna gelende Germaniýanyñ goşuny ýokdy. Gitler Wersal konferensiýasynda Germaniýa garşy goýlan sanksiýalaryñ birine-de boýun bolmajakdygyny mälim etdi. Hökmany harby gullugy ýola goýdy, Germaniýanyñ Kommunistik partiýasy bilen bir hatarda ähli partiýalaryñ ýoguna ýandy, jöhitlere garşy gorkunç jynsparazçylykly kampaniýanyñ başyny başlady.
Angliýanyñ we Fransiýanyñ başyny çekýän Günbatarly ýurtlar Gitleriñ Wersal şertnamasynyñ talaplaryny bozmagynyñ öñüni almak üçin hiç hili herekete geçmedi.
Gaýtam, Germaniýadaky uly amerikan maýa goýumlaryna göz ýumdular. ABŞ Gitleriñ Gündogardaky duşmanynyñ Sowet Soýuzydygyny aýdýan kitabyny ("Maýn Kampf") taýýarlamagyna ýardam eden amerikan kontrrazwedkaçy ofiseri Ernst Hanfstaengl arkaly Gitler bilen göni gatnaşygy ýola goýdy.
Amerikan kontrrazwedkaçysy Gitlere ABŞ-nyñ we Angliýanyñ goldawy bilen güýçli Germaniýany gurup biljekdigini aýtdy. 1939-njy ýylda Stalin Kommunistik partiýanyñ 18-nji gurultaýynda eden çykyşynda şeýle diýipdi:
"Taryh bize şuny görkezýär: bir ýurt arasynda serhet bolmadyk başga bir ýurdy basyp almakçy bolanda, ony çozmakçy bilýan ýurdunyñ çäklerine ýakynlaşdyrýan çäkleri gözläp başlaýar. Germaniýanyñ öz bähbitleri üçin basyp aljak çäkleriniñ nire boljagyny bilemok, ýöne şol çäkleri kredit hökmünde bermekden peýdalanjak awçylary welin taparmyka diýýän."
Gitler Awtsriýany basyp alanda, Ýewropa ýurtlary sesini çykarmady. Amerikan kompaniýalary Germaniýada ýarag zawodlaryny gurdular we Çehoslowakiýany Gitleriñ talap edýän ýerleriniñ barsyny bermäge mejbur etdiler.
Angliýanyñam, Fransiýanyñam maksady Gitleriñ sowet serhetlerine ýakynlaşmagyny gazanmakdy. Awtor nyşanasynda Sowet Soýuzy bolan faşistik urşa şertleri taýýarlan wakalaryñ gündeliklerinde birnäçe hakykatdan-da söz açýar.
Stalin kömekçilerine telim öwran Gitleriñ birinji nobatda Ukraina gözüni dikjekdigi we munuñam ukrainaly nasioalistleriñ ukrain topraklarynyñ bir böleginiñ Çehoslowakiýa birikmegini talap etmegine getirjekdigi, yzyndanam ukrainalylaryñ Gitlerden özlerini sowet agalygyndan halas etmegini islejekdigi ýaly ýagdaýlar bilen amala aşjagyny aýdypdy.
Ýene bir çykyşynda Stalin Gitlere "Sowet Soýuzyna çozujy bolaýmañ, çozsañyz nemes hökümdarlary bilen rus patyşalarynyñ urşup-urşup, ahyrynda ýurtlarynyñ beýleki güýçleriñ garşysynda ejizlemegine sebäp boljak ýalñyşlygy gaýtalarsyñyz" diýen haty ugradypdy.
Gitler hatyñ manysyna dogry düşünip, Moskwa bilen birek-biregiñ üstüne çozmazlyk hakynda pakta gol çekdi. Awtor Angliýa bilen Fransiýanyñ Gitleri Sowet Soýuzyna çozmagyna alyp giden ýolda Polşa çozmagy üçin gyssandyklaryny aýdýar.
Awtor başga bir möhüm faktyñ üstünde aýratyn durup geçýär, olam iñlis kontrrazwedkasynyñ uruşyñ başlamazyndan has öñräk iñlis hökümetiniñ dykgatyna ýetiren meýilnamasydyr.
Meýilnamada düşünmez ýaly zat ýokdy: iñlis deñiz güýçleriniñ Norweg deñzinde gämileri gark etmegi, Germaniýa demiriñ baryp ýetmeginiñ öñüni almak, şeýtmek bilen nemes harby senagatyny paltalamak we urşy soñlandyrmak. Iñlis hökümeti meýilnamadan ýüz öwürdi, çünki ol Germaniýanyñ SSSR-e garşy urşunyñ dowam etmegini isleýärdi.
Kitapda aýdylyşyna görä, Ikinji jahan urşy iñlis syýasatçylary tarapyndan düýp maksady sowet kommunistik režimini ýok etmegiñ we şol bir wagtyñ özünde Germaniýany çagşatmagyñ bir senarisidi.
Munuñ ironiýasy şunda: nemes lideri Günbataryñ itermeginde Wersal sanksiýalarynyñ çukuryndan çykansoñ Fransiýany we beýleki ýurtlary basyp aldy, Angliýany söweşjeñ uçarlary bilen bombalady, yzyndanam Moskwa sary herekete geçdi. Gitler Gündogardaky we Günbatardaky ýaranlaryny özüne duşman etdi. Olar Gitleriñ Berlindäki iñ soñky blindažyna çenli girdiler. Awtoryñ aýtmagyna görä iñ uly ironiýa - Sowet Soýuzyny ýok etmek üçin ulanylan Gitleriñ kommunistik düzgüni Gündogar Ýewropada agalyk ediji güýje we kuwwatly halkara bileleşige öwren gural bolmagydy.
On millionlary öldüren we dünýäniñ kartasyny üýtgeden bu uruş mekir syýasatçylaryñ galamy bilen ýazylandan soñ praktikada özüni ýazanlaryñ garşysyna gönügen uly komplimasiýamydy?
Komplimasiýa - şahslaryñ, guramalaryñ we ýurtlaryñ kellesiniñ içinde aýlanyp duran meýilleşdirmeleriniñ syýasy metaforasydyr.
Futbolçy jerime urgusyny urmak üçin derwezebanyñ garşysyna dikilende hiç gyssanmaýar we garşydaşynyñ derwezesine nädip pökgi geçirmegiñ komplimasiýasyny añynda aýlaýar, meýilleşdirýär.
Şu günki gün Russiýa bilen Ukrainanyñ arasynda we Ikinji jahan urşunyñ geçen ýerlerinde dowam edýän uruş şol öñki ganly senariýanyñ dowamymy?
Munuñ anyk kesgitlemesini bermek üçin ýene näçe ýyl garaşmaly boljakdygymyzy hiç kim bilenok.

Abdyrahman ŞALKAM,
Liwiýanyñ öñki daşary işler ministri.

Ýekşenbe, 29.05.2022 ý.