Lew Tolstoý rus rewolýusiýasynyñ aýnasydyr

LEW TOLSTOÝ RUS REWOLÝUSIÝASYNYÑ AÝNASYDYR

Beýik hudožnigiñ adyny onuñ göz-görtele düşünmedik, onuñ göz-görtele çetleşen zady bolan rewolýusiýa bilen ýanaşyk goýmagyñ ilki göräýmäge geñ we ýasama bolup görünmegi mümkindir. Hadysany dogry suratlandyrmaýandygy görünip durýan bir zady aýna diýip atlandyrmak bolmaz ahyryn? Emma biziñ rewolýusiýamyz biçak çylşyrymly hadysadyr; ony gös-göni amala aşyryjylar we oña gatnaşyjylar köpçiliginiñ arasynda-da bolup durýan zada göz-görtele düşünmedik sosial elementler köp, olarda wakalaryñ gidişi tarapyndan özleriniñ öñünde goýulan hakyky taryhy wezipelerden çetleşip gelipdirler. Eger-de biziñ öñümizde hakykatdan-da beýik hudožnik durýan bolsa, onda ol öz eserlerinde rewolýusiýanyñ hiç bolmanda käbir düýpli taraplaryny suratlandyrmalydy.
Tolstoýyñ 80 ýyllygynyñ ýubileýi mynasybetli makalalar, hatlar we habarlar bilen çakdan aşa doldurylan legal rus metbugaty onuñ eserlerini rus rewolýusiýasynyñ we onuñ hereketlendiriji güýçleriniñ häsiýeti nukdaý nazaryndan garap analizlemek bilen hemme zatdan az gyzyklanýar. Bütin bu metbugat ýürekbulançlyga baryp ýetýän ikiýüzlilik bilen, iki tüýsli ikiýüzlilik bilen: kazýonnyý we liberal ikiýüzlilik bilen çakdan aşa doldurylypdyr. Birinji tüýslüsi düýn L.Tolstoýy pislemeklik, bu gün bolsa onda watançylyk gözläp tapmaklyk we Ýewropanyñ öñünde edepli bolmaklyga dyryşmaklyk tabşyrylan satlyk ýazyjysumaklaryñ gödek ikiýüzliligidir. Bu kysymly ýazyjysumaklara özleriniñ ýazan zatlary üçin pul tölenendiginiñ özi hemmelere mälimdir we olar hiç kimi aldap bilmezler. Liberal ikiýüzlilik has beter hilegärliklidir we şoña görä has beter zyýanlydyr we howpludyr. "Реч"-däki kadet balalaýkinlere gulak assañ, olaryñ Tolstoýa duýgudaşlygy iñ doly we iñ gyzgyn duýgudaşlyk ýaly bolup görünýär. Iş ýüzinde bolsa, "beýik hudaý gözleýji" hakyndaky matlaply deklamasiýa we pajarly edilip aýdylýan takallar duruşyna galpdyr, çünki rus liberaly Tolstoýyñ hudaýyna-da ynanmaýar, dowam edýän gurulyşy Tolstoýyñ tankytlamagyna-da duýgudaşlyk bildirmeýär. Ol öz syýasy kapitaljygyny köpeltmek üçin, umumymilli oppozisiýanyñ serdarynyñ roluny oýnan bolmak üçin populýar ada ýapyşýar, ol: "tolstoýçylygyñ" göze dürtülip duran garşylyklarynyñ ýüze çykmagyna näme sebäp bolýar, olar biziñ rewolýusiýamyzyñ nähili ýetmezçiliklerini we gowşakdyklaryny bildirýärler? - diýen sowala göni hem-de aýdyñ jogap berilmegi baradaky islegi takallarynyñ abyr-zabry we wagry bilen ýatyrmaklyga çalyşýar.
Tolstoýyñ eserlerindäki, garaýyşlaryndaky, taglymatlaryndaky, tutýan ugrundaky garşylyklary hakykatdan hem göze dürtülip duran garşylyklardyr. Onuñ özi, bir tarapdan, diñe rus durmuşynyñ deñeşdirip bolmajak suratlaryny däl, eýsem dünýä edebiýatynyñ hem birinji derejeli eserlerini beren genial hudožnikdir. Beýleki tarapdan, Hristos diwanasy bolup ýören pomeşikdir. Bir tarapdan, jemgyýetçilik galatçylygyna we galplygyna garşy ajaýyp güýçli, gös-göni we sap ýürekli protest, - beýleki tarapdan, "tolstoýçy", ýagny jemagat öñünde döşüne urup: "men ýaramaz, men pis, emma men ahlak taýdan özümi kämilleşdirmek bilen meşgullanýaryn; men indi et iýmeýärin we indi tüwi kotletjikleri bilen iýmitlenýärin" diýip aýdýan, rus intelligenti diýen at berilýän leji çykan, kakynly nakys adamdyr. Bir tarapdan, kapitalistik eksplutasiýany rehimsiz tankytlamagy, hökümetiñ zorluklaryny, suduñ we döwleti dolandyryşyñ gülkünçliklerini paş etmegi, baýlygyñ ösüşi we siwilizasiýanyń göreşip gazanan zatlary bilen işçiler köpçüliginiñ gedaýlygynyñ, nadanlygynyñ we görgüleriniñ ösüşi arasyndaky garşylyklaryñ bütin çuñlugynyñ üstüni açmagy; beýleki tarapdan, - zorluk ýoly bilen "ýamanlyga garşylyk görkezmeklik" dogrusyndaky diwanalyk ündewi. Bir tarapdan, in dury akylly realizm, hemme we her hili perdeleru sypyrmagy; - beýleki bir tarapdan, dünýäde nätüýsli iñ gabgat zatlar bar bolsa, şolardan birini, ýagny: dini ündemegi, kazýonnyý wezipe boýunça bolab poplaryñ ýerine ahlak ygtykaty boýunça bolan poplary goýmaklyga dyryşmagy, ýagny iñ hilegärçilikli we şonuñ üçin aýratyn we ýigrenji popçylygy ýaýratmagy. Dogrudan-da:

Hem garyp sen, hem-de baý sen,
Hem güýçli sen, hem güýçsüz sen
- Watanym Rus!

Munuñ ýaly garşylyklarynyñ bar mahalynda Tolstoýyñ işçiler hereketine-de we sosializm ugrundaky göreşde onuñ roluna-da, rus rewolýusiýasyna-da düýbünden düşünip bilmejekdigi öz-özünden görnüp durýar. Emma Tolstoýyñ garaýyşlaryndaky we taglymatlaryndaky garşylyklar tötänleýin zat bolman, XIX asyryñ soñky üçden birinde rua durmuşynyñ sezewar edilen garşylykly şertleriniñ añladylmasydyr. Krepostnoýçylyk hukugyndan diñe düýnüñ özünde azat bolan patriarhal oba kapitalyñ we fiskiñ hut dalamagyna we talamagyna duçar edilipdi. Daýhanlar hojalygynyñ we daýhanlar durmuşynyñ köne söýgetleri, hakykatdan-da asyrlar boýy saklanyp gelen söýgetler, biçak çaltlyk bilen ýumrulmaga başlandy. Şeýle bolansoñ Tolstoýyñ garaýyşlaryndaky garşylyklara-da häzirki zaman işçiler hereketiniñ we häzirki zaman sosializminiñ nukdaý nazaryndan garap baha bermän (elbetde, munuñ ýaly baha bermek zerurdyr, emma ol ýeterlik däldir), abanyp gelýän kapitalizme, köpçüligiñ tozdurylmagyna we ýersiz galdyrylmagyna garşy patriarhal rus obasy tarapyndan döredilmeli bolan protest nukdaýnazaryndan garap baha bermek gerek. Tolstoý adamzadyñ halas bolmagy üçin täze ýollary açan pygamber hökmünde görmek gülkünçdür, - şonuñ üçin hem onuñ taglymatynyñ edil iñ gowşak tarapyny dogmata öwürmekligi islän daşary ýurt we rus "tolstoýçulary" düýbünden ujypsyzdyrlar. Tolstoý Russiýada buržuaz rewolýusiýanyñ başlanan wagtlarynda millionlarça rus daýhanlarynda döräm ideýalaryñ we pikir-hyýallaryñ anladyjysy hökmünde alynan garaýyşlarynyñ jemi daýhanlaryñ buržuaz rewolýusiýasy hökmünde biziñ rewolýusiýamyzyñ edil aýratynlyklaryny añladýar. Şu nukdaý nazardan garanyñda, Tolstoýyñ garaýyşlaryndaky garşylyklar, - biziñ rewolýusiýamyzda daýhanlaryñ taryhy işiniñ duş gelen garşylykly şertleriniñ hakyky aýnasydyr. Bir tarapdan, krepostnoýçylyk ezişinuñ asyrlary we reformadan soñky güýçli tozduryşyñ on ýyllary ummasyz ýigrenç, gahar-gazap we ýangynly gaýduwsyzlyk döretdi. Kazýonnyý buthanany-da, pomeşikleri-de pomeşikler hökümetini-de düýbüne çenli süpürip taşlamaklyga, ýer eýeçiliginiñ bütin köne formalaryny we tertiplerini ýok etmeklige, ýeri arassalamaklyga, poliseý-synpy döwletiñ ýerine azat we deñ hukukly ownuk daýhanlaryñ umumy ýaşaýşyny döretmeklige dyryşmaklyk, - bu dyryşmaklyk biziñ rewolýusiýamyzda daýhanlaryñ her bir taryhy ädiminden mese-mälim görünip durýar. Tolstoýyñ ýazan zatlarynyñ ideýa mazmunynyñ bolsa daýhanlaryñ şu dyryşmasyna laýyk gelişi, käwagtlar onuñ garaýyşlarynyñ "sistemasyna" baha berişleri ýaly, howaýy "hristian anarhizmine" laýyk gelişinden şübhesiz has artykdyr.
Beýleki tarapdan, daýhanlar umumy ýaşaýşyñ täze formalary ugrunda dyryşyp, bu umumy ýaşaýşyñ nähili bolmalydygan, nähili göreş bilen özleri üçin azatlyk gazanmak gerekdigine, şu göreşde özleriniñ nähili ýolbaşçylarynyñ bolmagynyñ mümkindigine, daýhanlar rewolýusiýasynyñ bähbitlerine buržuaziýanyñ we buržuaz intelligensiýanyñ nähili garaýandygyna, pomeşikçilik ýer eýeçiligini ýok etmek üçin patyşa hökümetini zor bilen ýykmagyñ näme sebäpden zerurdygyna örän düşünjesiz, patriarhal suratda, diwanalyk bilen garaýardylar. Daýhanlaryñ bütin geçen durmuşy olara barinleri we çinownikleri ýigrenmekligi öwretdi, emma hemme şu sowallara jogaby nireden gözlemelidigini öwretmedi we öwredip-de biljek däldi. Biziñ rewolýusiýamyzda daýhanlaryñ az bölegi şu maksat üçin, hiç bolmanda azdan-köpden guralyp, hakykatdan-da göreşýärdi we düýbünden az bölegi öz duşmanlaryny gyrmak, patyşa hyzmatkärlerini we pomeşikleriñ goragcylaryny ýok etmek üçin ele ýarag alyp aýaga galýardy. Daýhanlaryñ köp bölegi aglaýardy we dileg edýärdi, nesihatçylyk takalyny okaýardy we arzuw edýärdi, haýyşnamalar ýazýardy we "towakgaçylary" iberýärdi, - edil Lew Nikolaýewiç Tolstoýyñ ruhunda! Ine, hemişe şu zeýilli halatlarda boluşy ýaly, syýasatdan tolstoýçylykly saklanma, syýasaty tolstoýçylykly terk etme, syýasata gyzyklanmagyñ we düşünmegiñ ýoklugy düşünjeli we rewolýusion proletariatyñ yzyndan azlygyñ gitmegine, köplügiñ bolsa, kadetler diýen ady dakynmak bilen trudowikleriñ ýygnagyndan Stolypiniñ gelim-gidim jaýyna ylgaşan, tä soldat ädigi bilen depilip kowulýançalar ýalbaran, söwdalaşan, barlyşdyran, barlyşdyrmagy wada eden prinsipsiz, ýalynjañ buržuaz intelligentleriñ oljasy bolmagyna getirýärdi. Tolstoýyñ ideýalary biziñ daýhanlar gozgalañymyzyñ gowşaklygyny, ýetmezçiliklerini görkeziji aýnadyr, patriarhal obanyñ durumsyzlygyny we "hojalykçy mužijegiñ" köneden galan gorkaklygynyñ görkezilmegidir.
1905-1906-njy ýyllaryñ soldatlar gozgalañlaryny alyp görüñ. Biziñ rewolýusiýamyzyñ bu göreşijileriniñ sosial sostawy daýhanlar bilen proletariatyñ arasyndaky aralyk sostawdyr. Proletariat azlyk; şonuñ üçin-de goşundaky hereket edil el ümi bilen diýen ýaly sosial-demokratik bolan proletariatyñ görkezeni ýaly bütinrussiýa jebisleşigini, şonuñ ýaly partiýalylyk düşünjeliligini hatda takmynlaýyn hem görkezmeýär. Beýleki tarapdan, soldatlar gozgalañlarynyñ şowsuz bolanlygynyñ sebäbi hamala ofiserler arasyndan ýolbaşçylaryñ bolmanlygydyr diýen pikirden beter ýalñyš zat ýokdur. Munuñ tersine, Halk erkinligi zamanyndan bäri rewolýusiýanyñ ägirt progrese eýe bolandygyny görkezen zat hut "nadan soldatyñ" naçalniklere garşy ýaraga ýapyşanlygydyr, onuñ özbaşdaklygy liberal pomeşikleri we liberal ofiserleri şeýle ýaman gorkuzdy. Daýhanlaryñ işine soldat duýgudaşlyk etmek bilen joşýardy; ýer hakynda diñe bir agzalan mahalynda-da onuñ gözleri ot ýaly ýanýardy. Goşun içinde häkimiýet soldatlar köpçüliginiñ eline telim gezek geçipdi, - emma bu häkimiýetiñ üzül-kesil peýdalanylan mahaly bolmady diýen ýalydyr; soldatlar ikirjiñlenýärdiler, haýsy hem bolsa bir ýigrenji naçalnigi öldürip, olar bir-iki günden, käwagt bir näçe sagatdan soñra, galanlaryny tussaglykdan boşadýardylar, häkimiýet bilen gepleşiklere girişýärdiler we soñra özlerini atuwa berýärdiler, jygar çybygyñ astyna süynýärdiler, täzeden boýunlaryna boýunturuk saldyrýardylar - edil Lew Nikolaýewiç Tolstoýyñ ruhunda!
Tolstoý joşan ýigrenişi, oñatlyga tarap dyzamagyñ bişişen dyryşmasyny, geçmişden dynmak islegini, - hem-de arzuw edijiligiñ kämilsizligini, syýasy taýdan terbiýesizligi, rewolýusion durumsyzlygy suratlandyryp görkezdi. Köpçüligiñ rewolýusion göreşiniñ emele gelmeginiñ zerur bolanlygyny-da, şol köpçüligiñ göreşe taýýar bolmanlygyny-da, ýamanlyga garşylyk görkezmeli däl diýip, Tolstoýyñ beren öwüdi ýaly, birinji rewolýusion kampaniýanyñ ýeñilmeginiñ iññän düýpli sebäbini-de taryhy ykdysady şertler düşündirýär.
Ýeñilen goşunlar oñat öwrenýärler diýip aýdýarlar. Rewolýusion synplaryñ goşunlar bilen deñeşdirilmegi, elbetde, diñe örän çäklendirilen manyda dogrudyr. Pomeşik krepostnikleri we olaryñ hökümetini ýigrenmek zerarly birlikde jebisleşen millionlarça daýhanlary rewolýusion-demokratik göreşe iteklän şertleri kapitalizmiñ ösüşi her sagatsaýyn üýtgeşdirýär we ýitileşdirýär. Alyş-çalyşyñ ösmegi, bazaryñ agalyk sürmeginiñ we puluñ häkimiýetiniñ ösmegi daýhanlaryñ özleriniñ-de arasyndan patriarhal gadymky düzgüni we patriarhal tolstoýçylyk ideologiýasyny barha beter gysyp çykarýar. Emma rewolýusiýanyñ ilki ýyllarynyñ we köpçülikleýin rewolýusion göreşdäki ilki ýeñilişleriñ bir zady gazanandygy şübhesizdir: munuñ özi köpçüligiñ ozalky gowşaklygyna we mejalsyzlygyna urulan ölüm zarbydyr. Arany açyjy çyzyklar has aýyl-saýyl boldular. Synplar we partiýalar biri-birlerinden aralaryny açdylar. Stolypin sapaklarynyñ ýekedabany astynda, rewolýusion sosial-demokratlaryñ gyşarnyksyz, durnukly agitasiýa ýöretmeginde, diñe bir sosialistik proletariat däl, eýsem daýhanlaryñ demokratik köpçüligi-de öz arasyndan barha artyk bişişen göreşijileri, biziñ taryhy tolstoýçylyk günämiziñ ugruna gider ätiýajy has aw bolan göreşijileri gutulgysyz suratda öñe çykarar!

• "Пролератарий" N-35,
11(24).09.1908-nji ýyl.

W.I.Lenin "Eserler", 15-nji tom, 179-186-njy sahypalar.

Surat: I.Repin "Tolstoý", 1901