EDEBI AKYMLAR
▶ MODERNIZM
Modernizm ("modernismo" diýen italýan sözünden gelip çykyp, "döwrebap döreýiş" diýmekligi añladýar. Etimologik gelip çykyşy boýunça latyn diliniñ "modernus" ýagny, "döwrebaplyk" diýmekdir.
Modernizm XIX asyryñ ahyrlarynda - XX asyryñ birinji ýarymynda şekillendiriş sungatynda, edebiýatda we filosofiýada özbaşdak edebi akym hökmünde owalky akymlardan üzül-kesil saýlanypdyr.
♣ Modernizmiñ gysgaça mazmuny we döremegine getiren şertler.
Modernizm XX asyrda tehnologiki ilerleýişiñ täsiri bilen emele gelen täze garaýyşy, pikirleri, tejribeleri gurşap alan giñ gerimli düşünjedir.
Modernizm adamlaryñ özarasynda bolup geçýän gatnaşyklary seljerip, olary täzeçe öwüşginde suratlandyrýar we hemme zada metaforiki nukdaýnazardan garaýar.
Bu akymy realizme protest hökmünde dörän akym hökmünde baha bermek bolar. Geçen asyrda, sowet režiminiñ kesgitlän, marksistik-leninçilik estetikanyñ prinsiplerine esaslanan sosialistik realizm metodynyñ ýeke-täk edebi akym hökmünde kabul edilen döwründe, modernizmiñ realizme ters gelýän ýerlerini çişirip, bu akymy durmuşdan üzñe we hakykaty ýoýýan akym hökmünde sypatlandyrdylar. Bu galp garaýyş ähli sowet edebiýaty öwreniş alymlary bilen birlikde şol döwrüñ türkmen edebiýatçy alymlarynyñ işinde-de öz beýanyny tapdy. Mysal üçin Emirguly Işangulyýewiñ "Çeper hakykat we şertlilik problemasy" kitabynda, modernizmi sosialistik realizm metodynyñ barlyşyksyz duşmany, şol sanda sosialistik realizmiñ synpy pozisiýasyna we sungatyna her hili töhmetleri, çypdyrmalary, ýoýujy pikirleri ýöñkeýji buržuaz metod hasaplamak bilen birlikde, döwrüñ syýasatynyñ edebi-çeper doktrinasyny modernizmiñ garşysyna göreşýän ýaly edip görkezýär.
"...Durmuşy, real hakykaty öz bolşunda görkezýän, ony dowzaha, ahyrzamana meñzedýän, nejis, har-hamyr, düşünmesi mümkin bolmadyk gykylyk-galmagallardan doly bolan çüýrük dünýä hökmünde düşündirmek üçin jan çekýän modernistik akymyñ garşysyna göreşmek... iñ ahyrda hem "çeper döredijilikdäki çig-çarsylyklara, ýumarlamaklyga" garşy göreş täze usullary, çeperçilik serişdelerini ýüze çykardy".[1]
Ady agzalan awtor dogmatizmi hernäçe realizmden (has dogrusy sosialistik realizmden) aýry, dogmatizmiñ ret eden edebi şertliligini bolsa sosialistik realizmiñ bir prinsipi hökmünde görkezmek islese-de, barybir bu nukdaýnazarda göwnemakul kesgitlemäni orta atyp bilmändir. Munuñ sebäbini bolsa, real durmuşy ýoýýan akymyñ aslynda modernizm däl-de, sosialistik realizmiñ özüdigini görkezýär, aradan geçen ýyllar muny doly görkezdi hem.
Modernizm babatda umuman alanda sowet döwründe edebiýaty öwreniji türkmen alymlarynyñ köpüsi ýokarky pikir bilen birmeñzeş pikirde boldular. Mysal üçin belli alym Rahman Rejebow hem modernizme şeýle kesgitleme berýär:
"Dekadentçlik (modernizm - H.T.) ~ buržuaz edebiýatynda we sungatynda reaksion akymlaryñ biri bolup, ol geçen asyryñ (XIX asyryñ - H.T.) 70-nji ýyllarynyñ soñunda Fransiýada döreýär. Onuñ esasyny goýan hem görnükli wekili fransuz şahyry Pol Werlen bolupdyr. Bu akymyñ esasy ýörelgesi "Sungat sungat üçindir" diýen buržuaz teoriýasyndan ugur alýar. Dekadentçilik sungatyñ we edebiýatyñ jemgyýetçilik wezipesini inkär edýär. Formalizm, owadan, emma mazmunsyz boş sözlere kowalaşmak dekadentçiligiñ esasy aýratynlygydyr. Subýektiwizm we indiwidualizm bu akymyñ ýene bir alamatlarynyñ biridir. Sufizm, pessimizm, ol dünýä ynanmak dekadentçiligiñ häsiýetlendiriji taraplarydyr. Ölümi ýazyp görkezmek, gorky, garañkylyk we zulmat ~ şularyñ hemmesi şu akyma mahsus taraplardyr. A.M.Gorkiý bu akymyñ döremekliginiñ esasy sebäbini Fransiýada:
"Durmuşyñ ruhy taýdan gedaýlaşmagy, akyl taýdan garañkylaşmagy, moralyñ, ahlagyñ pese düşmegi, idealizmiñ garyplaşmagy"[2]
diýip görkezýär. Dekadentçilik buržuaz medeniýetiniñ pese düşmegini we buržuaz jemgyýetiniñ çüýrändigini, moral hem ideýa daýanjyny ýitirendigini añladýar".[3]
Modernizm şekillendiriş sungatynda kubizm, sýurrealizm, abstraksionizm, awangardizm, impressionizm ýaly başga-da birnäçe akymlaryñ öwüşginlerini öz içine alýar. Adamzat modernizmiñ çäginde mundan beýläk tebigatyñ eçilen peşgeşlerini ýadyrgamazdan, dürli-dürli zatlara öz dünýägaraýşyny beýan etmäge başlady.
Ýewropa filosofiýasynda modernizm özgerişe we täzelenişe tarap gönügen akymdyr. Modernizm ideologik taýdan dine ýa-da milli urp-adatlara bagly täzeligi kabul etmekden çekinýän toparlara garşy çykyş edýär. Hut şoña görä hem modernizmde indiwidualizm urp-adatlardan ýokarda gelýär. Modernist adam elmydama täzelige ymtylýar, täzeligiñ gözleginde bolýar. Modernizmi ýüze çykaran modern (täze) döwri adatçy jemgyýetiñ düşünjesi bilen garşylaşdyranymyzda, şäherleşmek, senagatlaşmak, dünýewileşmek ýaly häsiýetleri modernizme mahsus aýratynlyklar hökmünde görmek bolar.
Modernleşýän (özgerýän) adamlar tradisiýalara däl-de rasional pikirlere gollanýarlar, modernistler geçmişde ýaşap geçenleriñ dünýägaraýşyna göwnüýetmezçilikli garaýarlar (modernizmiñ edil şu prinsipi bilen biziñ özümiz hem ylalaşmaýandygymyzy şu ýerde aýdyp geçsek ýerlikli bolar,- H.T.), özgerişdäki dünýäde ýaşamagy ündeýär. Modernizm däpleriñ ýitip gitmeginiñ ýa-da olara täze öwüşgin berilmeginiñ tarapynda çykyş edýär. Muña bolsa dekonstruksiýa diýilýär. Şeýle hem modernizmiñ orta çykmagyna pozitiwizmiñ täsiri-de uly boldy. Pozitiwizm diñe empirik ýollar bilen edinilen maglumaty dogry hasaplaýar, filosofiki we metafiziki maglumatyñ gymmatyny ykrar etmeýär.
Modernizmiñ ýüze çykmagy bilen özgeren dünýädäki bar bolan owalky düşünjeler öz ýerini täze-täze pikirler bilen çalyşdy. Asyrlar boýy eziş astynda ýaşan adamlar azatlyga ymtylmaga başladylar Bu proses her ýerde duýulmaga başlandy. Saz sungatynda jaz, şekillendiriş sungatynda sýurrealizm, ylymda ewolýusion kämilleşme, filosofiýada pozitiwizm, syýasatda respublikaçylar orta çykdy. Modernizm pelsepesiniñ kemala gelmeginde A.Şopenhauer, R.Wagner, Fridrih Nisşe, Oskar Waýld ýaly şahslar uly rol oýnadylar.
Olar Ýewropa rasionalizmine, hemme zadyñ galyba salynmagyna, kesgitlenen ölçeglerde düşünilmegine (edebi nukdaýnazardan bolsa bu inisiatiwanyñ bütinleý tarapyndadyrys,-H.T.) garşy çykyş edipdirler. Şol sanda modernizm Ýewropa magaryfyna hem garşy gidipdir. Oskar Waýld modernizmi edebiýata aralaşdyran we bu prinsipler esasynda eser döreden ussat ýazyjydyr. Waýldyñ pikirine görä, "Sungat - sungat üçindir" we ol hiç bir ideologiýa gulluk etmeli däldir. Ol irrasional bolmalydyr we ýeke-täk düşünje bilen kesgitlenmeli däldir.
♣ Şopenhaueriñ modernistik garaýyşlary
Şopenhauer Günbatar we Gündogar medeniýetleriniñ sintezini döretmäge synanyşypdyr. Onuñ pikiriçe Günbatar düşünjesi rasional, Gündogar düşünjesi bolsa irrasionaldyr. Her bir zady diñe rasionallyga baglanyşdyryp bolmaz. Düşünjäniñ kabul edip bilmeýän reallyklary hem bardyr. Empirik (duýulýan) tejribeden başga ony tamamlaýan intuitiw tejribäniñ bardygyny-da ýatdan çykarmaly däl. Bularyñ sintezi dünýä akyl ýetirip bilmek üçin hökmany gerekdir. Şopenhaueriñ pikirine görä, dünýäni dolandyrýan güýç eradadyr. Ol "Dünýä eradasy" bilen "Dünýä düşünjesi" garaýyşlaryny işläp düzüpdir. Erada hiç hili kada we ahlaga boýun egmeýän bir güýçdir. Eradanyñ islän zadyny ýaratmaga ygtyýary bar, hemme zadyñ başlangyjynda erada bar. "Dünýä eradasy" özüni tebigy güýçlerde, ösümlikler, haýwanat we adamzat dünýäsinde görkezýär. Adamlarda "düşünje dünýäsi" bardyr. Başgalardan tapawutly bolan adam özüne akyl ýetirýär, öz pajygaly akybetine, durmuşyñ manysyzlygyna düşünýär. Bu güzaply pikirlerden halas bolmak üçin ol, düşünje dünýäsine gadam basýar, düşünje arkaly öz dünýäsine düşünmek we öz täleýini özgermek isleýär. Emma bu-da oña hiç hili netije bermeýär. "Dünýä eradasy" onuñ düşünjesini weýran edip taşlaýar.
Şonuñ üçin düşünjä arkalanyp hemme zada akyl ýetirmäge synanyşmak ýöne bir hyýaldan, illýuziýadan ybaratdyr. Bu diñe "Dünýä eradasyna" garşy gitmekden başga zat däldir. Ýekelikde "Erada" barada pikirlenmek, oña gowuşmaga jan etmek, onuñ akymy bilen gitmek gerekdir. Munuñ ýoly bolsa dünýäniñ bulam-bujarlygyndan däl-de sungatdan, edebiýatdan we pelsepeden gözlenmelidir. Sungatda Şopenhauer saza hasam köp üns beripdir. Ol sazy "Dünýä eradasyna" gowuşmagyñ iñ amatly serişdesi hasaplapdyr. Onuñ bu garaýşyny kompozitor R.Wagner durmuşa geçirdi.
Şopenhaueriñ irrasional ideýalaryndan täsirlenen Wagner köne opera we saz tradisiýalaryndan el çekip, bu sungata täze-täze ugurlary getirmegi başarypdyr. Onuñ döreden sazlary pelsepewi we mistiki öwüşginlerden doludy. Saz adamyñ erkin bolmagyna, tebigat bilen birligine gönükmelidir. Şeýlelikde, “Dünýä ruhuna” gowuşmak üçin sazy amatly hasap edipdirler. Wagner dürli-dürli akymlary biri-birine sintezläp başarypdyr. Ol saz bilen dramany biri-birine çatmagy başaran beýik kompozitordyr. Ol bu nukdaýnazardan özüne garşy giden kompozitorlary gazaply tankyt edipdir we olary isgysgynç, yzagalak adamlar hasap edipdir.
♣ Nisşäniñ modernistik garaýyşlary
Modernizm filosofiýasynyñ düýbüni tutanlaryñ biri-de Fridrih Nisşedir. Nisşeniñ filosofiki pikirleri düýbünden nädogrudyr we zyýanlydyr. Onuñ reaksioner garaýyşlary Gitleriñ faşistik Germaniýany dolandyran döwründe nemes nasistleriniñ toslama "ariesler" teoriýasynyñ işlenip düzülmeginde esasy gollanma bolup hyzmat etdi. Nisşäniñ tasa gelmejek pikirine görä, dünýä Apollon bilen Dionisiñ garpyşygy (ýagny, "Haýyr bilen Şeriñ göreşi" diýen ýaly) esasynda dowam edýärmişin. Apollon düzgün-tertibi we ahlagy, Dionis bolsa tümlügi bulam-bujarlygy simwolizirleýän grek hudaýlarynyñ obrazydyr. Bu substansiýalar bir däldir. Dionisiñ güýji has agdykdyr, Apollon bolsa ondan ejizmişin. Apollonyñ Dionis bilen garpyşmagyna onuñ häkimiýete bolan islegi sebäp bolýarmyşyn. Nisşe "Gün güýçliñki, gowurga dişliñki" diýen türkmen nakylyny has ýowuzlaşdyryp, diñe güýçlileriñ ýaşamaga hakynyñ bardygyny, ejizleriñ ýok bolup gitmelidigini öñe sürüpdir. Hamala düzgün-tertip we düşünje ikinji derejedäki zatmyşyn, bular häkimiýete gowuşmak üçin ýöne bir serişdemişin. Adamyñ maýmyndan emele gelşi ýaly, ol soñlugy bilen "Beýik ynsana" öwrülmelidir. Bular ýaly "adam", beýleki adamlaryñ arasyndan tapawutlanýan erk-ygtyýary bilen saýlanyp çykmalymyşyn. Ol köne döwürleri basgylap, täze döwri gurmalymyşyn. Hudaý hem ölmelimişin (has dogrusy Ony Nisşe "öldürenmişin"). Hudaýyñ deregine Deçjal gelip, täze ýaşaýyş getirmelimişin. Ahlak kadalary we temmiler hem gullar üçinmişin. "Beýik adam" täze ahlak prinsiplerini getirmelimişin. Täze ahlak jemgyýetçilik we dini ideologiýalardan däl-de, adamyñ öz ruhundan döremelimişin. Nisşäniñ bu bolar-bolgusyz teoriýalary onuñ "Zaratuştra şeýle diýipdi! Hemmeler üçin we hiç kim üçin kitap" atly jedeli häli-häzirlerem ýatmaýan filosofiki romanynda öz beýanyny tapypdyr.
Birinji Jahan urşuny ýewropa medeniýetiniñ we ösüşiniñ soñlanmagy hökmünde baha berip, bu babatda "gadymy, orta asyr we täze eýýam" etaplaryna bölmeklige garşy çykmak bilen birlikde dünýä akyl ýetirmekligiñ täze prinsiplerini hödürläpdir.
Hytaý, Wawilon, Müsür, Hindi, Günbatar, Wizantiýa-Arap, Rus-Sibir ýaly beýik medeniýetleriniñ hersiniñ özboluşly aýratynlygy bardyr. Her bir medeniýetiñ ölümi onuñ siwilizasiýa utgaşyp gitmegi netijesinde amala aşýar. Grek medeniýetiniñ Rim siwilizasiýasyna garylyp-gatylyp gitmegini muña mysal hökmünde görkezmek bolar. Orta asyrlar ýewropasynyñ medeniýeti-de XIX asyra gelinende eýýäm ölüp, deregine siwilizasiýa döräp ýetişipdi. Ölüme tarap barýan siwilizasiýany bolsa, zorluk-sütem, hudaýsyzlyk, materializm, pitnewi we inkär edijilikli ruh, obalaryñ terk edilip şäherlere göçülmegi bilen häsiýetlendirmek mümkin. Bütin bu zatlar bolsa Günbatar siwilizasiýasynda eýýäm barlygy, onuñ ölüme tarap barýandygyny subut edýär.
♣ Modernizmiñ çökmegi
Birinji Jahan urşundan soñky ýyllar modernizmiñ çökmegine, onuñ deregine bolsa, irrasional akymlaryñ güýçlenmegine getirdi. Netijede öñ modernizmi birkemsiz metod hasaplaýanlar üçin modernizmiñ kemçilklerine göz ýetirmäge mümkinçilik döretdi. Modernizm iñ soñky gezek nasistik we faşistik ideologiýasyna duwlanyp hortlady, modernizm bir ideologiýa hökmünde Ikinji Jahan urşunda nemesleriñ bähbidine hyzmat etdi. Bu bolsa Ýewropany has uly gorpuñ gyrasyna alyp bardy. Ikinji Jahan urşundan soñra modernizm akymy dargady. Muña dünýäniñ özgermegi, täze-täze hakykatlaryñ peýda bolmagy, kommunikasion-aragatnaşyk ulgamynyñ we informasion-habar beriş serişdeleriniñ görlüp-eşdilmedik derejede kämilleşmegi, bütin bular bilen baglanyşyklylykda añ-düşünjäniñ we ýaşaýyş formasynyñ düýpgöter özgermegi sebäp boldy. Bu çöküş modernizmiñ edebi akym hökmünde edebiýat arenasyndan doly çekilmegi we onuñ ýerinde postmodernizmiñ gelmegi bilen soñlandy.
Muña garamazdan modernizm taryh arenasyndan gutarnykly çekilibem gidibermedi. Onuñ alamatlary we täsirleri biziñ döwrümizde-de kämahal özüni görkezip durýar.
♣ Ýewropada we Amerikada dini modernizm
Dini modernizm adatlaryñ üýtgedilmegi ýa-da köne adatlaryñ täzeden ýorumlanmagy ýaly iki nukdaýnazardan çykyş edýär. Adatlaryñ üýtgedilmegi täze dini akymlaryñ döremegine getiripdir.
Köpçülik bilen arany bozmak islemeýän modernist toparlar köne adatlara täze ýorumlar getirilmegi bilen çäklenmek isläpdirler. Bular ýaly täzelikçi meýiller baryp, gadymy döwürlerde başlapdyr. Hristian we musulman jemgyýetlerinde bolsa geçmişde-de, häzirki wagtda-da munuñ mysallary az bolmady. Mysal üçin Pygamberimiz (s.a.w) bakyýete göç edensoñ, kän wagt geçmänkä Müseýlemetül-Kezzap diýen ýalançy pygamber orta çykdy we özüniñ toslamalara esaslanan "täzelikçi" ideýalaryny ýaýratmaga synanyşdy. Sokratyñ kapyrlykda aýyplanmagy, Ksenofonyñ grek diline şübhe bilen garamagy, mutezile akymynyñ taglymatlary, protestançylygyñ we Eýranda behaýylygyñ, Hindistanda kadyýanyçylygyñ ýüze çykmagy ýaly zatlara dinde reforma geçirmek isleýän toparlaryñ synanşyklary diýip düşünmek mümkin. Ösen jemgyýetletde dini modernizm prosesi hasam güýçli bolupdyr. Munuñ tersine yzagalak jemgyýetlerde dini fanatizm we urp-adatlar hökmüni ýöredipdir. Gapma-garşylykly bu iki ýoluñam nädogrudygyny bolsa taryh görkeze-görkeze geldi.
Ýewropada we Amerikada modernizm prosesi has düýpli ornaşypdyr. Bir merkezden (Rim papasy) dolandyrylýan katolik buthanalaryndan tapawutlylykda protestant buthanalary bir merkezden dolandyrylmandygy üçin özgerişler geçirmek üçin has oñaýly ýerler bolupdyr we modernizme çalt uýgunlaşypdyr. Hatda aýry-aýry ýagdaýlarda jemgyýetiñ ösmegi üçin öñaýak bolupdyrlar.
Muña mysal hökmünde kalwinizmde mistiki garaýyşlara ynamyñ azalmagyny, dini urp-adatlaryñ iñ pes derejä düşürilmegini, rasionalizme we sosial gatnaşyklara üns berilmegini görkezmek bolar. Bular ýaly protestant akymlar täze Ýewropanyñ we Amerikanyñ şekillenmeginde aýgytlaýjy rol oýnapdyrlar. Katolik buthanasynyñ bolsa soñky döwürlere çenli dünýä bilen dil tapyşma prosesi kyn geçdi.
Renessans döwürlerinden başlap, XIX asyryñ soñlaryna - XX asyryñ başlaryna çenli katolik buthanalarynda modernistik garaýyşlaryñ goldaw tapmaýar diýen ýalydy.
Ilkinji katolik modernistleri, hristiançylygy özgeren dünýä laýyklaşdyrmak üçin birnäçe hristian prindiplerini we rituallaryny tankyt edipdirler. Katolik modernistleriniñ pikirine görä, dini adamyñ özi döredipdir, "Töwraty" Hudaý indermändir. Şol sanda, Isa pygamber (a.s) hudaý däl-de ýönekeý bir ýewreý Mesihidir. Olary biri-birindən wagtyna laýyklap aýyrmak gerekdir. Ilkibaşda katolik buthanasy modernistlere garşy gidip, olary buthanadan çetleşdirenem bolsa, soñabaka täzelenen dünýäde öz täsirini saklap galmagyñ hatyrasyna birnäçe modernistik pikirler bilen ylalaşmaly boldy. Bu proses 1962-1965-nji ýyllarda geçirilen Ikinji Watikan mejlisinden soñra hasam çuñlaşdy. A.Luazi, L.Düşen, Blondel, H.Şell, K.Tirell, R. Muarri dagylary katolik modernistleri hökmünde görkezmek bolar.
♣ Modernizm yslam ýurtlarynda
Yslam ýurtlarynda baryp Orta asyrlar döwründe modernizme meýil edýän akymlar döräpdi. Ilkinji yslam modernistleri hökmünde hasaplanylýan mutezile mezhebine eýerýänler dine täzeçe düşündirişler bermäge çalşypdyrlar. Mutezile akymyndakylar täzeçe dini düşündirişler bilen çykyş edip, dini täzelenen hakykatlar bilen utgaşdyrmak isläpdirler. Emma Ýewropadaky ilkinji modernistlerden tapawutlylykda yslam modernistleri adatçylaryñ garşysynda ýeñlişe uçradylar. (Megerem muny, hristian jemgyýetinden tapawutlylykda, yslam dininiñ prinsipleriniñ juda sagdynlygy bilen düşündirmek gerekdir?, -H.T.). Muña garamazdan mutaziläniñ girizen täzelikleri musulman dünýägaraýşynda yz galdyrmagy başarypdyr. Soñky asyrlarda yslam ýurtlarynyñ içinde diñe Türkiýäniñ ösmegi beýleki musulman ýurtlaryna-da öz täsirini ýetirdi. Musulman ýurtlar kem-kemden ösüş ýoluna düşdiler. Emma bu ösüş diñe syýasy we harby ugur boýunça amala aşdy. Yslam halklarynyñ ylymda, täze-täze düşünjelerde, filosofiýada, modern taglymatlarda Ýewropanyñ ösüşine hiç hili mätäçliginiñ ýokdugyna garamazdan, ýene-de Ýewropa Renessansyny özlerine nusga edinmekden halas bolup bilmediler. Musulmanlar Ýewropada öndürilen abzallary we tehniki enjamlary ulanmagy has amatly hasap etdiler. Munuñ tersine, bu önümçiligi özlerinde gurnamak, ösüşde Ýewropadan ozdurmak hiç kimiñ kellesine-de gelenokdy. (belki, käbirlerimiziñ kellesine gelendirem, kim bilýär?, -H.T.).
Bu yza galma prosesi gitdigiçe çuñlaşdy. Yslam ýurtlarynyñ köpüsinde absolýut monarhiýa we tire-taýpa düzgüni dowam edýändigi üçin respublika, parlamentarizm, demokratiýa ideýalarynyñ ysy-da ýokdy. Musulman modernistleri we "Gurhan" tefsirçileri "Gurhanda" her bir ylyma jogabyñ bardygyny hernäçe subut etmäge çalyşsalar-da, soñky asyrlarda näme üçindir olara gulak gerenem bolmady.
Yslam dünýäsinde ylmyñ, modernizmiñ, adam hukuklarynyñ bähbidine çykyş eden toparlaryñ biri-de "Gurhan" tefsirçileridir.
Tefsirçiler yslam dünýäsinde Renessansyñ we Reformasiýanyñ (Gaýtadan döreýişiñ we Özgerişiñ) kemala gelmeginde hem-de yslam ýurtlarynda parahatçylygyñ we adalatyñ üpjün edilmeginde aýgytlaýjy rol oýnapdyrlar. Olaryñ pikirine görä musulmanlaryñ ösüşden yza galmagy dini ylymlary halka düşündirýän yslam alymlarynyñ azalmagy netijesindedir. Şoña görä hem dini döwrebap problemalara jogap berýän şekilde täzeçe düşündirýän (içtihat edýän) alymlara (müçtehidlere) ýol açmalydyr. Yslam modernistleri yslam fundamentalizmine garşy çykyş edipdirler, syýasy taýdan olar parlamentarizmiñ we respublikaçylygyñ tarapdarydyrlar (Üns beriñ: Ilkinji dört halyfyñ ("Dört Çaryýarlaryñ") döwründe-de häkimiýet şu iki prinsipe esaslanýardy,- H.T.).
Dogry kabul edip boljak garaýyşlarynyñ bardygyna garamazdan, modernistleriñ hemme prinsiplerini gutarnykly dogry diýip hasaplabam bolmaz. Mysal üçin yslam modernistleri Pygamberimiziñ (s.a.w) hadyslaryna şübheli garaýarlar. (Şol sanda toslama hadys oýlap tapyjylaryñ hem bardygyny ýatdan çykarmazlyk gerek). Modernistleriñ käbiri prosent almagy haram hasaplamaýar, zynakäri daşlap öldürmek ýaly şerigat amalynyñ berjaý edilmegine garşy çykýar. Olaryñ bu pikiri dogry hasaplamagyny, yslamyñ binýadynda azatlyk ideýalarynyñ ýatanlygy bilen düşündirmek bolar. Dini modernizmiñ kemala gelmegi başga ugurlarda-da özgeriş prosesleriniñ döremegine getirdi. Bu hasam musulman dünýäsiniñ başga medeniýetler bilen sepleşýän ýerlerinde (aýratynam Ýewropa we Russiýa bilen araçäkleşýän sebitlerde) ýüze çykdy. Hut şu sebitlerem ösüp barýan ýurtlar bilen aýakdaş gitmäge çalyşdylar. Hemme zatdan öñ diniñ we urp-adatlaryñ sosial durmuşda täsiriniñ azalmagyna gönükdirilen magaryfçylyk işlerine üns berildi. Bu prosesi Ýewropa bireýýäm geçiripdi. Osmanly imperiýasy döwründe köşk hadymy, magaryfçy Ybraýym ilkinji gezek "Gurhany" çaphana usulynda neşir edip köpeldendigi üçin reaksioner ruhanylar tarapyndan ýazgarylypdy. Magaryfçylyk XIX asyryñ ahyrlary bilen XX asyryñ başlarynda tatarlaryñ we azerbaýjanlaryñ arasynda giñden ýaýrady. Eýýäm XIX asyrda türkmen klassyklarynyñ kitaplary Kazanda daşmasma usulynda çap edilýärdi. Muña musulman ýurtlarynyñ dekonstruksiyasy diýip baha bermek bolar. Dekonstruksiýa käýerlerde zor bilenem durmuşa geçirilipdir. Türkiýede we Eýranda zoraýakdan dekonstruksiýalaşmak ýygy-ýygydan amala aşyrylypdyr. Dekonstruksiýalaşmak Osmanly we Russiýa imperiýasynda ýaşaýan musulmanlaryñ arasynda hasam giñ goldawa eýe bolupdyr. Emma SSSR döränden soñky döwürde Orta Aziýa we Kawkaz musulmanlarynyñ arasynda dekonstruksiýa täze bolşewistik agalygyñ üpjün edilmeginiñ bähbitleri nazara alnyp geçirilip başlandy. Eýran modernizmi ýurda Yslam rewolýusiýasyny getirdi. Arap ýurtlarynda bolsa awtoritar we totalitar diktaturalaryñ barlygy üçin modernizmiñ gol-pudak ýaýramagyna mümkinçilik bolmandyr.
SSSR-iñ dargamagy bilen onuñ kesgitlän ýeke-täk sosiialistik-realizm metody hem dargady. Bu bolsa edebiýatda modernizmiñ we postmodernizmiñ alamatlarynyñ gaýtadan peýda bolmagyna getirdi.
♣ Modernizm edebiýaty
Modernizm edebiýata klassyky romanlaryñ deregine geldi. Modernizm däp bolup gelýän edebi tärleriñ deregine filosofiki, psihologiki we taryhy öwüşginli romanlary getirdi. Modernizmde personažlaryñ häsiýeti bilen birlikde olaryñ içki dünýäsiniñ çuñluklaryna aralaşmaga aýratyn üns berilýär. Muña mysal hökmünde F.Dostoýewskiniñ "Jenaýat we jezasyny", "Doganlar Karamazowlaryny", Bodleriñ "Şeriñ reñkini", A.Rembonyñ, Strinbergiñ we başga-da birnäçe awtoryñ birnäçe eserini görkezmek bolar.
Filosofiýanyñ modernistleri hökmünde Fridrih Nisşäni, Anri Bergsony, Wilýam Jeýmsi, Zigmund Freýdi, Karl Ýungy we başgalary görkezmek bolar.
Modernizm däp bolup gelýän köne stilleriñ öz möwritini geçirmegi bilen XX asyryñ birinji otuz ýyllygynda edebiýatda özbaşdak bir akym hökmünde pajarlap ösdi.
Modernizm dini, filosofiki we sosial ylymlara nädogry teoriýalar getirendigine garamazdan, bu akymyñ çeper edebiýata hasam öwüşgin berendigini, edebiýatyñ täze-täze basgançaklara çykmagyna ýardam edendigini hem şu ýerde bellemän geçmek adalatsyzlyk bolar.
♣ Modernizm edebiýatynyñ görnükli wekilleri:
1. Anna Ahmatowa (1889—1966);
2. Gabrile d'Annunsio (1863—1938);
3. Giýom Apolline (1880—1918);
4. Andreý Belyý (1880—1934);
5. Gotfrid Benn (1886—1956);
6. Iwan Sankar (1876—1918);
7. Konstantinos Kawafis (1863—1933);
8. Jozef Konrad (1857—1924);
9). Alfred Dýoblin (1878—1957);
10. Hilda Dulitl (1886—1961);
11. Tomas Sternz Eliot (1888—1965);
12. Wilýam Folkner (1897—1962);
13. Frensis Skott Fisjerald (1896—1940);
14. E.M.Forster (1879—1971);
15. Ernest Hemingueý (1899—1961);
16. Gugo fon Gofmanstal (1874—1929);
17. Mals Žakob (1876—1944);
18. Jeýms Joýs (1882—1941);
19. Frans Kafka (1883—1924);
20. Georg Kaýzer (1878—1945);
21. Dewid Gerbert (1885—1930);
22. Persi Windem Luis (1882—1957);
23. Tomas Mann (1875—1955);
24. Ýujin Gledstoun O'Nil (1888—1953);
25. Fernandu Pesoa (1888—1935);
26. Mariu de Karneýru (1890—1916);
27. Ezra Pound (1885—1972);
28. Marsel Prus (1871—1922);
29. Doroti Riçardson (1873—1957);
30. Raýner Mariýa Rilke (1875—1926);
31. Gertrud Staýn (1874—1946);
32. Walles Stiwens (1875—1955);
33. Italo Zwewo (1861—1928);
34. Ernst Toller (1893—1939);
35. Georg Trakl (1887—1914);
36. Pol Waleri (1871—1945);
37. Robert Walzer (1878—1956);
38. Wilýam Karlos Wilýams (1883—1963);
39. Frank Wedekind (1864—1918);
40. Wirjiniýa Wulf (1882—1941);
41. Wilýam Batler Ýeýts (1865—1939);
42. Andre Žid (1869—1951);
43. Oldos Haksli (1894—1963);
44. Andre Breton (1896—1966)...
♣ Peýdalanylan edebiýat:
[1] E.Işangulyýew "Çeper hakykat we şertlilik problemasy", "Ylym" neşirýaty", Aşgabat-1978);
[2] M.Gorkiý "Edebiýat hakynda", M, 1955, sah 5;
[3] R.Rejebow "Edebiýat ylmyna degişli terminleriñ sözlügi", "Türkmenistan" neşirýaty, Aşgabat-1966, sah 54-55.
♣ Goşmaça maglumat üçin:
1). Wikipediýa: Modernizm (rus we azerbaýjan dillerinde).
@Kitapçy
