Tüşi mergen

TÜŞI MERGEN

Tüşi mergen bir asyra golaý mundan öň dünýäden öten. Merdana bu adamyň adyny Garrynohuryň adamlary şu günlerem ýatlaýarlar. Bular onuň – Tüşi mergeniň gözsüz batyrlygygyny, geçmişde onuň öz obalaryny kesekilerden goraýşyny, edermen, çaparman ýigitlere baş bolup, her hili howp-hatarly jeňlerde üstün... çykyşlaryny ýatlap, gürrüň edýärler. Indi onuň rowaýata öwrülip giden ömrüni dilden-dile geçirýärler.
Meniň Tüşi mergen hakda ýazmak üçin galamyma ýapyşmagyma ýene bir zat sebäp boldy. Golaýda men görnükli rus ýazyjysy Pýotr Skosyrewiň ‘Siziň sadyk guluňyz” atly powestini okadym. Kitap 1937-nji ýylda Moskwada, “Sowetskiý pisatel” neşirýatynda neşir edilipdir. Kitap boüdan-başa klassyk şahyrymyz Mämmetweli Kemine hakda. Rus ýazyjysy öz powestinde şo döwrüň türkmen durmuşyny, Keminäniň we Mollanepesiň ýatdan çykmajak obrazlaryny döredip bilipdir. Gürrüň bu ýerde ýazyjynyň ussatlygy dogrusynda däl-de, onuň Kemine hakdaky eserinde Tüşi mergeniň kämil obrazyny döredişi hakda. Ähtimal, ýazyjy geçen asyryň ýigriminji ýyllarynda Tüşi mergeni görendir. Onuň obasynda bolandyr. Çünki kitapdaky gürrüň eşitmiş bir adamyň gürrüňe çalym edenok. Çünki beýik saz öwreniji W.Uspenskiý ýigriminji ýyllaryň ortalarynda Nohur obasynyň birnäçe günläp myhmany bolanda, aýdym-saza uly gadyr goýan, köp-köp bagşy-sazandalar bilrn gatnaşykda bolan , obanyň arzyly gojasy Tüşi mergen bilen çaý başynda söhbetdeş bolan däldiir öýdýärmisiňiz?! Gürrüňsiz, söhbetdeş bolandyr. Gürrüňi edlýän rus ýazyjymyz hem mergeni hökman görendir diýip pikir edýärin.
Şu zatlar hakda pikir öwrüp otyrkam, meniň ýadyma 110 ýaşan nohurly Bagdagül ene göz öňümde janlanyp gitdi. Onuň Tüşi mergen hakdaky gürrüňleri gulagymda ýaňlanyp başlady. Bagdagül ene Nohur etraplarynda "uzak ýaşadym” diýen adamlaryň biridi. Birwagtlar daýaw, edenli bu aýal, ýumruk ýalyjak bolup otyr. Elbetde, wagt öz hökümini ýöredýär.
Men Bagdagül ene bilen 1992-nji ýylyň güýz günleriniň birinde, onuň ýaşaýan öýünde söhbetdeş bolupdym. Ol Tüşi mergeniň ogly Nury mergeniň ýanýoldaşy bolmaly. Nury mergen iki aýally bolan.
Bagdagül enäniň ýatkeşligi oňatdy. Ýöne ol mahal-mahal "Gözüm gowy görenok-da” diýip zeýrenýärdi.
Garry enäniň gadymy Nohur barada, onuň tanymal adamlary hakda berýän gürrüňleri gaty täsindi, özüne çekijidi. Aýratynam onuň öz gaýynatasy meşhur Tüşi mergen baradaky gürrüňleriniň belli bahasy ýokdy. Ol mergen hakda şu zatlary gürrüň beripdi:
- Tüşi mergen elmydam Dykma serdaryň ýanynda bolan. Özi gysga boýludy. Bir gezek "Nohura talaňçy döküldi” diýen habar gelýär. Tüşi mergen şonda bir borjagyň aşagyna girip oturýar. 100 atly gelýär. Atlylaryň serdary golaý geliberende, ony atyp goýberýär. Ol atdan agdarylýar. Muny gören atlylar basga düşüp, yzlaryna serpikýärler. "Meni şonda Dykma serdar tapmandyr. "Wah, mergen galandan teke bilen nohurlynyň ýüzi galany gowy” diýip, ol aýdypdyr. Soň barsam, meni görüp gujaklap, ýüzümden öpdi” diýip, mergeniň beren gürrüňi ýadymda. Şol gün olar yzlaryna gaýtjak bolanlarynda: "Ýene-de ýüz atly gelýär” habary gelýär. Olar ýene-de ýüz atlynyň öňlerinden çykmaly bolýarlar. Şolaryň içinden biri gaýtmankalar "Ýigitler, gitmäň. Bir adam bar weli ädigimiň boýundan belent däl, bir tüpeň atýar-a oky ýere gaçanok, birem ses edýär weli, atlar yzyna gaçýar” diýipdir diýýä. Olar munuň sözüne ähmiýet bermän gaýdypdyrlar. "Bir zadyň aşagyna girip durýan” diýýärdi-de, näbileýin. Ýene gelýäler diýýä. Öňlerinde-de daýaw atly adam. Serdarlary. "Golaýladyp atyp goýberdim weli ýykyldy. Beýleki atlylar ýene-de yzlaryna gaçdylar” diýdi.
Ýaňky atlylar Nohur obasynyň üstüne dökülip, malyny gyrjak, gyz-gelnine degjek, soňam Arçmana geçjek. Arçmanda tekeleriň üstüne döküljek. Emma olaryň bet niýeti başa barmandyr.
Nirä gidilse-de, Dykma serdar Tüşi mergeni öz ýanyndan goýmaýan eken. Hemme adamdan gowy görýän eken. Biri Dykma serdar bilen gepi azaşyp, oňa "Seniň agzyňdan çaparyn” diýip haýbat atypdyr. Dykma-da: "Mergen, ýagdaýlar-a şeýle” diýip aýdypdyr. "Biz şondan soň atly, ýigrimi günläp, şo adamyň üstüne dökülip, onuň agzyndan çapyp, ýene-de ýigrimi gün diýlende yzymyza geldik” diýip, mergen gürrüň berýärdi. Olar jemi kyrk günläp ýolda bolupdyrlar.
Nohurda bir gala bardy. Diňli zatly. Indi ýykylypdyr. Nohuryň ähli gyz-gelnini, çagasyny şoňa ýygnaýan ekenler. Şo galaň içinde üç diňi bardy. Şolar biz gyzkagam bardy. Üç diňde-de mergenler oturyp, gelýäni atyp, yzlaryna gaýtarýan ekenler. Tä orus gelip, ýurdy alýança, uruş edilipdir. Ur başyň görünmesinmiş-de! Nohurlylar daga, hatda, şo-ol Älemli arçanyň ýanyna-da mallary-hallary, özleri aňsat çykyp bilmezlermiş. Mydam töwerekleri adammyş.
Mergenem, onuň aýaly-da 100 ýaşap ýogaldylar.
Tüşi daýym otuzynjy ýyllarda adamlar tutulmanka ýogaldy. Şo wagt oglanlary bardy. Gaýyn enem oglanlary tutulyp gidenden soň öldi. Otuz edide mergeniň iki ogly tutuldy. Ikisem gelmedi. Nury mergenem gelmedi. Täji mergenem.
Obada ilki kolhoz guranam Tüşi mergeniň çagalarydy. Täji gaýynagam oba şurasy boldy. Kolhoz başlygy boldy. Abdyrahmanyň kakasy Nury hem byrgat bolup işledi. (Bagdagül enäniň Abdyrahman diýýäni, ol Myratberdi Sopyýewiň uzak ýyllar ýolbaççylyk eden “Sowet Türkmenistany” kolhozynda ýerleşýän keselhananyň baş lukmanydy. Onuň oba adamlarynyň arasynda sylag-serpaýy gaty uludy.. Abdyrahman aga ömrüniň soňky günlerine çenli şu ýerde baş lukman bolupdy - A.Ç.)
Tüşi mergeniň üç oglam mergendi. Täji mergen, Nury mergen, Gurban mergen. Üçüsem agyzly adamdy. Ejiziň arkasyny çalýardylar.
Çagasy köp, horrak ýaşaýan adamlary öz sürülerine çopan ederdiler. Rehim-şepagatly adamlardy. Özleri ekip, özleri dikip, özleri orup, özleri döwek döwerdiler. El bilen orup, öküz bilen ýer sürýärdiler. At aýlap, samanyny, bugdaýyny getirip goýardylar indiki ýyla çenli. Zähmetkeş, işeňňir admlardy. Ellerinden hemme zat gelýärdi. Öýem salýardylar. Äpişge-gapy-da ýasaýardylar. Ellerinden gelmeýän hünär ýokdy. Eýer, hatap ýasaýardylar. Her günde Gökdepeden, Bäherdenden on adam gelýärdi. Hatda bagdady gapysyny hem ýasaýardylar. Üstümiz mydam doly adamdy. Ejizi horlatmaga goýmazdylar.
Tüşi mergeniň ýany hemişe adamlydy. "Aý, mergen geçenden gürrüň ber” diýseler, agşama çenli gürrüň berer oturardy.
Erkek kişiler obadakalar biz agyr iş diýlen zady bilmedik. Myhmanlaryň çaýyna, naharyna ýetişsek, boldugydy.
Bular gidensoň, bilimizi berk guşadyk. Orak oran bilen orak orup, harman döwen bilen harman döwüp, ýer depen bilen ýer depip, kolhozyň ýerlerini suwarmaly diýseler, suwaryp, artel işläp gün görmeli boldy. Aw-owlak norma berseler, getirip çagalara bermelidi. Ýaz aýlary dagda halwan diýip ot ösýär. Ýeralma ýaly. Ak. Özi weli awy ýaly ajy. Şoňa ýetsek, bugdaýa çykan ýaly görýärdik. Ýatyrlaýyn daga gidip, gazyp-gazyp alyp, göterip bilenimizi göterip getirýärdik. Bulary ilki bilen ýuwup-ardyp, ap-ak edýäs. Jamyň içinde daş goýup, olary daşa çalmaly. Un etmeli. Muny dört-bäş gün dagy jamda suwa salyp goýmaly. Günde bir ýa iki gezek suwuny çalyşmaly. Süýjänsoň ony gatyk bilen kaçy çalmaly. Kaçynyň üstüne-de gatyk döküp iýmeli. Bolsa gaýmak döküp iýerdik. Elimize bugdaý düşýänçä, şony iýip oňmaly bolýardy.
Abdyrahmanyň ejesi ýaş diýip, ony bir ýere-de ibermezdik. Könekesire gitmelem bolsa gidýärdim. O ýerde Tüşi mergeniň gyzy ýaşaýardy. Agtyklary bardy. Oňam äri ýogaldy. Iki ogly, iki gyzy galdy. Gaýynagasynyň ogluna dakyldy. Ondanam iki ogly boldy. Eýrana geçdiler. Könekesirde weli iki ogly bilen iki gyzy galypdy.
Menem şolaňka barýardym. Men, Täjiniň hemem beýleki gaýynagamyň aýaly zat bolup gidýardik. Baramyzda-da ogrynça barmalydyr. Baran dessimize bizi gizleýärdiler. Ýogsam serhetçiler tutýardylar.
Bizi gizläp, özleri gije serhede golaý baryp, aýdym aýdan bolup ýagdaýy düşündirýän bolarly. O ýerdenem az-owlak bugdaý berýärdiler. Getirip, bize ýükläp berýärler. Gar ýagyp durandyr. Gije Kesirden Nohura pyýada gaýtmaly. Eşegimizde-de az-owlak ýük. Onsoň pyýada ölüp-ýykylyp, hamana bir gün ýöräp, gijäňem bir wagty Garawul diýen oba gelerdik. Bu ýerde-de tanyşlarymyzyňka düşüp, bu gije ýatyp, ertir irden Nohura ugrardyk. Kürüždeýde öz gyzýam hemem Abdyrahmanlaryň daýylary bardy. O ýerlere giderdik. Pahyrlar tapdyklaryndan üç putdan, dört putdan eşek ýüklär ýaly edip berip goýbererdiler. O ýerdenem pyýada gaýtmalysyň. Gar-ýagmyram ýagyp durandyr. Egrem-bugram dag ýollaram onuň üstesine.
Duzlydepede ýegenler ýaşaýardy. Oňa gatnaýardym. Ýanymda-da aýal ýoldaşym bar. Şolaňka baramyzda, Baýgeldi diýip kolhoz başlygy bardy. Adamkärçiligi gowy adamdy. Olam eşegimizi ýükäp goýbererdi.
Näwagt gelsegem, Garawul obasyna sowulýardyk. Çünki şo ýerde Nury mergeniň gardaşlykdyryn diýen adamy ýaşaýardy. Oňam üç dogany Eýrana geçdi, galanlary hem tutulany tutulyp, her zat bosa galany galypdy.
Indi bizde zat ýok. Hökümedem salyp bilen salgydyny salýar. "Müň manat nagt pul beriň, müň manat zaýom beriň, dowaryňyzyň ýüňüni beriň, çöpürini beriň, süýdüni beriň…!” Onsoň biz näme iýeli? Şeýdip alýarlar. Normasyny berýänçäk, olardan biziň çagalarymyzam datmaly däl. Munuň ýüňüni, çöpürini üzüp bilmesek, bir dowar berip: "Üzüliň menden” diýýän.
"Çagalary bir atasyna gowşuraýyn” diýdim. Allajan gowuşdyrmady. Abdyrahmandan ulusy on dokuz ýaşynda öldi. Öý-işiklidi. O gyzymam on alty ýaşynad öldi. Abdyrahman bilen bir gyzy galdy. Atalaram gelmedi. Horluk gördük. Kän horluk gördük. Soň Täji gaýynagamyň ogly ýetişip artel başlygy boldy. Abdyrahmanyň ejesi artele girip işledi. Şondan soň birneme elimiz harçlandy.
Uruş gutarandan soň dokluga çykdyk. Arkamyza şemal çalan ýaly boldy…
Tüşi mergeniň gelni Bagdagül enäniň mergen hakdaky gürrüňleriniň çigit ýalam yrýasy ýokdy. Bu günki gün mergen hakdaky hakykaty ile ýaýmakda uly gňzbaş.
Geň ýeri, bu edermen adamyň keşbiniň rus edebiýatynda hem janlamagy. Onuň keşbi ХХ asyr rus edebiýatynyň görnükli wekilleriniň biri Pýotr Skosyrewiň eserinde janlamagy aýratyn ünsüňi çekýär. Rus ýazyjysy türkmen mergeni hakda öz okyjylaryna, ine, şu zatlary gürrüň beripdir:

• Eýsem-de bolsa, Tuşi mergen kimdi?

Haýsy taýpadan, haýsy ururdan? Belki-de, ol belli molladyr ýa-da kazynyň ýakynydyr? Belki-de, ol Mekkä haja gidip, pygamberiň gara daşyna maňlaýyny goýýandyr? Belki-de, bu jelagaýlarda ondan baý adam ýokdur? Ýa-da ol söweşlerde şanyň özünden hem rüstem gelendir? Ýa bolmasa, onuň guýunyň daş-töwregindäki ýigrimi sany ak öýünde, agşamlaryna ýigrimi aýal düşek ýazyp, oňa sabyrsyzlyk bilen garaşyp durandyr?
Belki-de, ol il içinde meşhur şahyrdyr? Ýa-da ol kitaphon adam bolup, gijelerine-de düýşünde şol kitaplary okap bilýändir? Buharanyň derwezesini goraýan nökerlerdir garawullar emir registana gelende, ony garşylajak bolup duruşlaryny görüpmidiňiz?
Tuşi mergen emirem däldi, molla-da, ol ökde awçydy. Bar bolany! Ol zordan ýöräp gidip barýardy. Şemal onuň sakgalyny daraýardy. Onuň ýüz iki ýaşyna garamazdan, ýüzünden gan damaýayn diýýärdi, ýüzünde ýygyrt görünmeýärdi. Sakgaly weli ak duz ýaly ap-akdy.
Onuň ata-babasynyň kim bolandygyny hiç kim bilmeýärdi. Ýöne ol ýöne Tuşi mergendi. Onuň atly gelýänini görseler, her kim öýünden ylgap çykyp, onuň elinden jylawyny alyp, aty öz öýlerine tarap alyp barýardylar. Öý eýesi mergeni töre geçirip, onuň hal-ahwalyny soraşdyrýardylar. Soňam gök çaý bilen hezzetleýärdiler. Çaýyň ýany bilen kişdedir kişmiş hem goýýardylar. Çekseň diýip, çilimine çenli hödürleýärdiler.
Mergen welin çaýam içmez, çilimi-hä agzyna alan adam däl.
Hawa, bu tüýs Tuşi mergeniň özüdi, öý eýesi hiç zat bolmadyk ýaly:
– Oglanlar sährada sülgün görüpdirler! -- diýýär. Soňra özi bimän diwardan asylgy duran ýaýy eline alýar. Öý eýesi oklary birin-birin gözden geçirip, sözüni dowam edýär:
– Jülgede ýolbars görüpdirler. Gaty äpet ýolbars diýýärler. Arman onuň gözünden urup biljek mergen ýok-da! Ýolbars gidäýmese ýagşy.
Mergen şonda ýerinden gozganyp başlaýar. Ol öý eýesiniň egninden ýaýy öz eline alyp, ýolbarsy soňky gezek nirelerde görendiklerini soraýar. Soňam atyna atlanyp, ýanyna-da birnäçe ýaş awçyny alyp, daga tarap gidýär.
Şondan soň ýolbarsyň atylyp alnandygy habar öýden-öýe, obadan-oba ýaýraýar. Mergen şo gidişine atyna-da dem bermän, daglardan-daglara aşypdyr. Garry mergen ýolbarsa duşýar. Onuň atan oky ýolbarsyň gözünden degipdir. Hatda ýolbars janawer bökmäge-de ýetişmändir. Haýwanyň penjeleri pişigiňki ýaly gaty ýumşak eken diýýärler.
Eger-de awçylar hiç hili ýolbarsa duşman, yzlaryna dolasalar-ha, onda obadaky gürrüňi, heý, goýaý! Mergeniň tä awyny alýança, ýaýyň kirşini çekýänçä göwnüniň karar tapmajagyny hemmeler bilýärdi.
Haçanda Tuşi mergen awdan gaýdyp gelen wagty, onuň ýaýynyň kirşiniň çekilmän, peýkamlaryň ýerli-ýerindedigini gören adamlar öýlerinden ýaýdyr peýkamlaryny alyp, mergeniň öýüne ýygnanýarlar.
Ýaryşy obanyň iň ýaş awçysyndan başlaýarlar. Ol togdarynyň sesi eşidilýän tarapa gulagyny öwürýär-de, peýkamyny goýberýär. Togdarynyň sesi sem bolýar-da, ol patylap awçynyň aýagynyň ýanyna gaçýar. Tuşi mergen bolsa sarsman oturandyr.
Gezek indi ikinji awçynyňky, ol atyna atlanyp, ata bir gezek gamçy çalýa-da kellesindäki tahýasyny asmana zyňýar, ýaýyny egnaşyr öwrer-de, kirşini çekip goýberer. Tahýa ýere gaçar, peýkam oky tahýanyň edil ortasynda geçip gidipdir.
Tüşi mergen şol sarsman oturyşyna, birdenem ýylgyrar.
Ikinji awçydan soň, orta üçünji awçy-da çykar. Ol barmagyndaky ýüzügini çykaryp, ony ýanyndaky ýoldaşyna uzadar-da, atyna böküp müner hemem ýaýynyň kirşini çekip goýberer. Peýkam oky ýüzügiň ortasyndan parran geçip gider.
Ine, şo pursatam goja mergen ýerinden gobsunyp turar.
Ol guşagyna gysdyrylgy pyçagy gynyndan çykaryp, ony daşa çalar. Onuň ýiti ujy gury otlaryň içinde çalaja görner ýaly ony ýere gömer. Soňam ol ýüz ädim yza çekilip, ýaňky gömlen pyçagy nyşana alyp başlar. Nyşana köp wagt çeker. Göýä diýersiň, garry eli ýaýly dik üstünde ukladymyka diýdiler. Şo pursatlar hiç kim dem almaýan ýalydy. Diňe goja awçynyň ýüreginiň urgusy eşildilýän ýalydy.
Goja bir minutlap, iki minutlap, üç minutlap nyşana alar. Onuň nyşana alşynyň näçe uzaga çekse, töweregindäkileriň tolgumasyndan ýaňa elleri we aýaklary titreýärdi.
Eger-de olar şu wagt nyşana alyp atmaly bolsadylar, onda pyçag-a beýlede dutsun, ýüpe daňylgy öküze-de degmezdi.
Garry awçy tutuş bäş minutlap nyşana aldy. Onuň nazary bir nokatdady. Töweregindäkileriň hem nazary bir nokada dikilgidi. Ýerden çykýan ýyly howa-da tolgunýan ýalydy. Duran adamlaryň gözleri ýaşaryp başlaýar. Ahyrsoňy garry awçy ýaýyň kirşini goýberdi. Peýkam howany iki ýana dargadyp, nyşana alnan tarapa uçdy. Barybam pyçagyň görünýän uçlaryna degdi. Peýkam iki bölege bölündi. Öý eýesi şol iki bölek peýkamy alyp, ikisini-de aýry-aýry ýüň sapaga daňdy. Olary iki barmagyna daňyp, adamlara görkezdi. Peýkamyň des-deň bölünişine adamlar geň galyp seredýärdiler. Bu wagt Tuşi mergen öz öýünde otyrdy.
Pýotr Skosyrew kitabynda: “Tuşini hemmeler sylaýardy – tekelerem, ýomutlaram, çowduram, gökleňlerem. Onuň özi nohurlydy. Dag perzendidi” diýip ýazýar.
Tüşi mergen hakdaky söhbetimizi men oňa bagyşlan goşgym bilen tamamlamagy makul bildim:

Garrynohur kethudasy,
Ady onuň Tüşi mergen.
Mergenlikde tapylmaz taý,
Atýar gözden guşy, mergen.

Dykma serdar bilen bile,
Galkan bolan agyr ile.
Ýetdirmändir kowsa ýele,
Ýörse goşun, başy mergen.

At üstüniň batyr, merdi,
“Ilim!” diýip, çekmiş derdi.
Ýagy gelse, ýowuz şerdi,
Ilinden göwnühoş mergen.

Dag iliniň arkadagy,
Serpilendir niçe ýagy.
Atyna atlanan çagy,
Aýamandyr döşi, mergen.

Öz iliniň Çowdur hany,
Dag iliniň jana-jany,
Ýüreklerden gitmez şany,
Tomus, güýzi, gyşy... mergen.

Çekip Görogly ýaýyny,
Gorapdyr çeşme-çaýyny.
Görse eger bir haýyny,
Kerçäpdir köp läşi, mergen.

Özi ýok, ýaşaýar ady,
Daglarda ýaşaýar bady,
Oguz hanyň çyn zürýady,
Ölmez, ýaşar ýaşy, mergen.

Kowup ilden gara jyny,
Lowurdatdy gylyjyny.
“Ar-namys!” diýp, garaçyny --
Nohur, Saýwan, Deşti... mergen.

At-abraý din-imanydy,
Kim mert, kim namart, tanydy!
Il-güni şirin janydy,
Hem Gökdepe, Köşi... mergen.

Tarypyna uly dessan,
Azdyr ýene şonça ýazsaň.
“Ýurdum!” diýip, ýatan hassaň,
Melhemdary Tüşi mergen.

Allaýar ÇÜRIÝEW,
TYA-nyň Magtymguly adyndaky Dil, edebiýat we milli golýazmalar institutynyň uly ylmy işgäri.