Ýyldyrymlar

ÝYLDYRYMLAR

Älemiň iň täsin, iň güýçli hadysalarynyň biri bolan ýyldyrym çakmalary aslynda dünýäniň çar tarapynda çakýar. Aslynda gadymy şumer dilinde “çak” sözi “ýyldyrym” diýmegi aňladýar. Soňra wagtyň geçmegi bilen hem”ýyldyrym” hem “çak” sözleri birleşip, ikisi bir mana, ýagny “Çyldyrym çakmagyny” aňladypdyr.
“Çakmak” umuman bu söz ýanmak manyda hem ulanylyp bilner. Çünki “çakmak daşy” ot ýakmak üçin ýörüte ulanylýan daşdyr. Çak- şumer dilinde ataş manysyny berýändigini hem belläp bileris. Ýöne şony umumylygyna alanyňda ot-ataş-alow manylayrnyň barlygy bilen tebigatda bolýan hadysalaryň häsiýetini aňladýar.
Ýyldyrym näme? Olar hakda köplenç pikirlensek hem tebigatda beýlebir köp gabat gelmeýänligimiz sebäpli onuň doly ylmy maglumatlar bilen öwrenilmesine üns bermek gerekdigine düşünmek zerurdyr.Ol näme üçin hakykatdan hem çakýar? Ol näme üçin adamlaryň aňynda howply duýgyy döredýär. Aslynd açeper döredijilikde näme üçindir ertekilerde, ýa-da wakalarda, ýa-da gorkunç duýgylary berýän filmlerde, wakalary has-da effekt aýratynlygyny güýçlendirmek üçin ýyldyrym çakyşyny berýärler. Munuň özi ýyldyrymyň älem giňişliginde ynsan hakydasyna hakykatdan hem dowul salan, gorky salan hadysadygyny subut edýär. Şeýlelikde ýyldyrymlaryň gorkunç häsiýetleri bar. Olar gorkmak duýgusyny näme üçin döredýärlerkä? Muny bilmek gyzykly.
Ýyldyrymlaryň 75 % göterim çakan bölegi atmosferada galýar. Çünki olar köp ýere gaçyp bilmeýärler. Ýöne şeýe- de bolsa, olaryň hiç hili ýagdaý döretmezligi üçin hüşgärligi elden bermeli däldigii düşnüklidir.Onuň gyzgynlyk derejesi 30.000 bolup, günüň gyzgynlygynyň ýokarky gatyndan 6 esse uludyr. Her ýyl 1,5 mlrda golaý ýyldyrym biziň planetamyzda çakýar.
Sputnik arkaly hasaba alynmasy bolsa, onuň güýjüniň egsilmezdigini görkezýär. Bir ýyldyrymyň güýji iň gür ilatly ýerleriň 10 mln adamsyny elektrik energiýasy bilen bir ýylyň dowamynda üpjün etmäge mümkinçiligi bar. Uçarlara ol täsirini ýetirip bilmeýär. Çünki uçaryň gurluşynda oňa bolan işler amal edilen. Agaçlar bolsa, ýyldyryma öwrenişýär. Elbetde tebigatdaky bar hadysalrdan ynsana goranmak hem ony öwrenmek hem zerurdyr. Çünki biz daşky dünýäde bolup geçýän ähli zatlardan habarly bolmagymyz, ol biziň ylmy derejämizi hem ymykly kesgitlemäge mümkinçilik döredýär.

Zöhre GAPURJANOWA,
Türkmen Döwlet Maliýe institutynyň Maliýe fakultetiniň Maliýe gözegçiligi taýýarlyk ugrunyň talyby.