Andreý Platonow Türkmenistanda

ANDREÝ PLATONOW TÜRKMENISTANDA

Eserleri rus sowet edebiýatynyň altyn fonduna ymykly giren ajaýyp ýazyjy Andreý Platonowyň (1899-1951) döredijiligine bolan gyzyklanma barha artýar. Ýurdumyzyň üýtgedip gurmaga, aýanlyga gadam basan soňky üç ýylynyň içinde bu uly söz ussadynyň öz wagtynda dürli sebäplere görä çykarylmadyk eserleriniň ençemesi metbugatda çap edildi, uly tiražlar bilen aýratyn kitaplar görnüşinde okyjylar köpçüligine ýetirildi.
Öz döwründe gadyry bilinmän, her hili ýanamalara sezewar edilip, hor-homsy ýagdaýda dünýäden öten Andreý Platonow häzir okyjylaryň iň eý görýän ýazyjylarynyň birine öwrüldi.
Ýazyjynyň döredijiliginde türkmen temasy-da görnükli orun eýeleýär. Onuň “Jan” powestine we “Takyr” hekaýasyna sowet edebiýatynyň gowy eserleri hökmünde baha berilýär. “Takyr” hekaýasy esasynda režissýor Bulat Mansurow “Türkmenfilm” kinostudiýasynda “Gyrnak” atly çeper film döretdi diýäýmeseň, ol eserler häzire çenlem türkmen diline geçirilenok. Golaýda Moskwanyň “Cоветский писатель” neşirýaty ýazyjynyň “Государственный житель” (“Döwlet ýaşaýjysy”) atly ullakan ýygyndysyny 200 müň tiraž bilen okyjylara hödürledi. Bu ýygynda ýazyjynyň okyjylara öňdenem tanyş bolan eserleri bilen birlikde ýaňy-ýakynlara çenli çap edilmedik powestleri, publisistik makalalary, hatlary, ýandepderçedäki ýazgylary girizilipdir.
Kitapda ýazyjynyň 1933-1936-njy ýyllarda aýaly Mariýa Andreýewna Platonowa Türkmenistandan ýazan hatlary, “Gyzgyn Arktika” oçerki hem ýerleşdirilipdir. Ol hatlar Andreý Platonowyň SSSR ýazyjylarynyň birinji gurultaýynyň öňüsyrasynda Wladimir Lugowskiý, Wsewolod Iwanow, Grigoriý Sannikow dagy bilen Türkmenistana gelen döwrüne degişli.

***

2.IV.-34 ý.

...Şu gün sagat dörtde Aşgabada geldim. Gözýetimde gerşi garly daglar görünýär. Aşgabat belli bir derejede Soçini ýadyňa salýar. Ýakynda ilkinji gezek naharlandym. Hödür-kerem şeýle bir kän welin, iýmäge müýnürgeýärsiň. Men bu hili dabaraly myhmançylygy halamok. Bir çykalga tapsam gerek... Galyberse-de, töweregimdäkilerem meň diýjek adamlarym däl. Men ähli zady ýeke özüm görmegi halaýan. Şonda has gowy görýän, has anyk pikirlenýän... seni hem Totigi göresim gelip, şeýle bir içim gysýar. Hemişe kynlyk bilen öz ýüregiňe basalyk bermeli bolýar...

***

4.IV.-34 ý.

Wagon, agşamara.
Salam, ýoldaşlar!
Aşgabatda diňe üç gün töweregi boldum... Krasnowodskä barýaryn... beýleki ýazyjylaryň ählisi Aşgabatda galdy. Wannada salkynlap, sowujak içgi içip oturandyrlar. Men eýýäm ählisinden aramy üzdüm. Biz Krasnowodskiden Nebitdaga gitmeli (onuň nirededigini anyk bilemok). Krasnowodskä akademik Gubkin gelipdir: nebit promysellerinde onuň bilen duşuşyk bolmaly. Nebitdagdan ýene-de bir ýerlere gitmeli, şoň üçinem Aşgabada ýene alty günden dolanyp barsam gerek.
Krasnowodsk Aziýa tarapdan Kaspi deňziniň kenarynda ýerleşýär. Agyz suwuny Bakuwdan gämi bilen getirýärler. Bulaň baryny görmek gyzykly. Ýöne gaty ýadanym üçin özümi ýaramaz duýýaryn...
...Türkmen sözleriniň birnäçesini öwrendim.*
Şu gün eýýäm size ikinji hatymy ýazýaryn. Nireden ugadyp boljagyny bilemok. Gaty daşda bolanym üçin, sizi biçak alada edýän...

***

5.IV.-34 ý.

Men Krasnowodskide. Gök kaspi deňzini görýärin. Kenarda çägesöw-toýunly dagy etekläp oturan gözgyny şäher. Ertir bu ýerden yzyma – Aşgabada ugraryn. Bu deňiz Gara deňze meňzeş däl. Oňa görä gyňyr, tolkunlaryň köpürjigi has ak hem gazaply. Bu haty kenardaky daşyň üstünde oturyp ýazýaryn, başga bir daşam stol deregini tutýar. Beýleki kenarda Kawkaz. Seň ýanyňa bilip ýetişen gaty kän täzeliklerim bilen bararyn!
Sizi öpýärin.
...Çöle ugramagymyň birnäçe minut öň ýanynda bu haty ýazýaryn...
Men birneme tolgunýan, ony gizlejek bolamok. Merkezi Garaguma (ikinji gezek) gitmeli. Garagumam Saharadan kiçi däl. Çü gije-gündizläp ýük maşynynda Saharanyň jümmüşine gidýän! Aýdyşlaryna görä, şu hili howa şertlerinde ýewropalyň endamy çyban bilen örtülýärmiş. Şoňa görä, menem ilkinji hepdämi endamym çybanly geçirmeli bolaryn. Meniň barýan ýerimde seýrek duşýan bulançak suwly guýulardan, ýigrenji süýrenijilerden, asmandyr ürgün çägeden başga zat ýok...
...Öňde örän uzak gije dur. Ýadandygyma garamazdan, meniň asla ukym tutanok...
...Bu ýerde men gös-göni däl, hatda gyýtaklaýyn galtaşsa-da, pýesa üçin nähilidir bir ýazanyňa degýän, derekli material tapyp, şony işlemäge howlugýaryn. Ýöne hemişe keseden geljek materiala däl-de, özüňe bil baglamaly.
Enteg-ä hiç hili görünp duran zat ýok. Mende mydama şeýle bolýar: özüme gerek zadymy galapyn gözlemeýän wagtym garaşylmadyk ýagdaýda tapýaryn. Meniň ýekeje minutlygam bolsa Totik ikiňiziň ol ýerde nähili ýaşaýanyňyzy göresim gelýär. Meniň ýoklugymda onuň okaýşy, özüni alyp barşy nähili. Göwnüme bolmasa, ol mensiz özüni sypaýy alyp baraýjak ýaly.
Totik!
Men çölüň jümmüşine – hemişe çäge syrgynynyň bolýan, adamlaryň mydama aýratyn birhili äýnekli gezýän ýerine gitdim. Men äýneksiz bolanym üçin gözüm agyrýar. Aýylganç ýylandyr ataýry gördüm.
...Ertir 16-syna men 10 günlük Merkezi Garaguma ugraýaryn. Aşgabada ýene 10-11 günden dolanyp bararyn. Şu gün seniň doglan günüňe gabatlap 400 manat iberdim. (Öňem 500 manat ýollapdym). Olar saňa gowuşdymy?
Çöle derweze diýen ýerdäki kükürt barýan işçiniň ýük maşynynda ýeke özüm ugraýan. Ýolumyz gumuň içinden geçýär. Barýan ugrumyzda her 50-70 kilometrde ýazky ýagyş suwlary ýygnanan kaklar bolmaly. Gören zatlarymy ýazaryn. Düýn üç ýaazyjy we arheologlar bilen Bagyr obasynda bolduk. (Aşgabatdan 30 kilometrlikde). Ol ýerde gadymy şäherleriň harabalyklary bar. Nusaý hem musulman şäherleri. Ol şäherleriň gadymylygy 2000-3000 ýyl. Gadymy gap-gaçlaryň nagyşly bölejikleriniň birnäçesini tapdym. Olary Moskwa alyp bararyn.
...Harabalyklar diýseň owadan. Olar Köpetdagyň eteginde ýerleşýär; ondan aňyrda Eýranyň Horasan oblasty ýerleşýär. Bu şäherleriň ýerleşişi hem daşynyň galalary Garagum çölüne bakyp dur. Biz uzak wagtlap Aleksandr Makedonskiniň şäheriniň belent harabalygyndan çöle syn etdik. Harabalar (diwarlar) palçykdanam bolsa, uçursyz berk. Bütin Aziýa palçykdan gurlan, garyp hem boş ahyryn.
Biz asmanda ilkinji ýyldyzlar görünýänçä durduk. Ýyldyzlaryň astyndaky çöl mende ägirt uly täsir galdyrdy. Men öň düşünmedik käbir zatlaryma göz ýetirdim.
Biz birnäçe gezek obalardaky çaýhanalarda gantsyz gök çaý içdik. Ýaşulularyň arasynda halylaryň üstünde oturyp söhbet etdik. Bu ýerde parslar hem kürtler kän.
...Maňa hat ýaz. Ýene galaýynmy ýa bes edeýinmi. Maňa belli karara gelmek kyn. Dogry, biz örän garyp. Ýöne garyplykdan başga-da, bizde güýçli hasrat çekmegi başarýan ýürek bar...
...Dogrusy men çala aňşyrdýan formadaky folklor temasyny tapdym. Edil birçaklar Apuleýiň Aziýanyň bir ýerlerinden Amur hem Psiheýa temasyny tapyşy ýaly. Ol – Jalma hakyndaky erteki. Ondan näme ýasap boljagyny bilemok.**
Seni göresim gelip, biçak içim gysýar... Günleriň geçişi barha agyr hem uzak. Yssy aňkaňy aşyryp barýar. Ýöne bu Aziýa degişli däl, ol ägirt hem gyzykly. Eger Totik ikiňiz yssa hem çöle öwrenişip bilsediňiz, onda biz bu ýerde 2-3 aýlap ap-aňsat bile ýerleşerdik. Bu saňa köp zat bererdi...

***

1936 ý.

Men ýaňy iki sagat mundan ozal geldim. Sowuk hem gar sebäpli, otly 18 sagat gijä galdy. Men myhmanhananyň otagynda otyryn. Penjireden gerşi garly Köpetdag, onuň depesindäki Aýyň nury, kümüşsöw bulutlar görünýär. Bularyň baryny edil 10 aý mundan ozalkysy ýaly, göýä diýrsiň, “Takyra” özüm gatnaşan ýaly görýärin.
“Takyr” olara örän ýaraýar. Ýöne, meniň pikirimçe, oňa o diýen düşünenoklar. Aň-düşünjeleri pes gelýär. Ol meň üçin hiç. Meni açyk ýüz bilen, ýöne birneme sowuklaç garşyladylar... Ol hiç-le. Hiç wagtam men üýtgeşik üns berlip, eljiredilen adam däl.
Onsoňam, men bu ýerde bütinleý ýalňyz. Bu ýerdäki daglardyr çölleriň ümsümligine meňzeş agyr gussa basmarlaýar. Näçe diýseň söken ýollarymyňam täsiri ýok däl. Näme üçindir, sen maňa hiç wagt ýanyňa ýetip bolmajak alyslykda ýaly görünýäň. Hakykatdanam, men örän daşda. Bu ýerde wagt juda haýal geçýär. Iş bilen ünsümi sowmaga synanyşýaryn. Wagonda mümkinçilik boldugyndan işledim. Ýöne siz baradaky ynjalyksyzlygym hiç wagt aňymdan çykanok. Indi birnäçe sagat bäri hereketsiz oturmagymam eýýäm ýüregimi ezýär. Aşgabatda 5-6 gün bolup, soňra syýahata ugraryn. Syýahatdan soň bolsa Woroneže ýa-da Leningrada tarap ýola düşerin. Entek belli bir karara gelemok...

Terjime eden: Kakabaý GURBANMYRADOW.

______________________________

* Öwrendim diýýän sözleriniň ýazylyşy, manysy aglaba ýalňyş bolany üçin şol ýerleri taşlap geçmegi makul bildik (Terjimeçiniň belligi).
** A.Platonow soňra bu temany “Takyr” hekaýasynda peýdalanypdyr. Hekaýa Türkmenistanyň 10 ýyllygyna bagyşlanyp çykarylan “Aýdyň günler” (Moskwa) atly almanaha girizilipdir.

“Edebiýat we sungat” gazeti, 1988 ý.