Deñizlerdäki howp

DEÑIZLERDÄKI HOWP

Birinji we ikinji jahan uruşlaryndan galan 1,6 million tonna ok-däri şindizem Germaniýany erñekleýän Demirgazyk we Baltika deñizleriniñ düýbünde ýatyr.
Baltika deñziniñ düýbünde çüýräp barýan deñiz minasy, Fotosurat: GEOMAR

Germaniýany erñekleýän Baltika we Demirgazyk deñizleriniñ kenaryndan gaty daş bolmadyk ýerlerde deñziñ düýbüne atylan ýa-da taşlanan jemi 1,6 million tonna ulanylmadyk ok-däri serişdeleri we gorhana ýatyr.
Ikinji jahan uruşyndan soñ iñlisler Germaniýanyñ elindäki ok-däri serişdelerini haýdan-haý ýok etmek maksady bilen üýşüren gorhanasyny tutuşlygyna nemesleriñ öz eli bilen deñize gapgardypdyr. Ellinji ýyllarda onuñ belli bir bölegi gaýtadan ýygnalypdyr.
1914-nji ýylyñ 28-nji awgustynda iñlisler tarapyndan gark edilen 130 metr uzynlygyndaky "SMS Mainz" nemes kruwazory bilen sebitde gark edilip başlanan söweşjeñ gämileriñ sany wagtyñ geçmegi bilen 120-ä ýetipdir. Belli bir wagtdan soñ geçirilen barlaglaryñ dowamynda, hünärmenler çüýräp başlan ok-däri serişdelerinden ýaramaz täsirlenýän ýetmiş bir ýeriñ bardygyny anykladylar. Demirgazyk deñizinde ýene ýigrimi bir ýerde deñize ok-däri serişdeleriniñ zyñylandygy edilýär.

Germaniýanyñ "Frauenhofer" himiýa tehnologiýasy institutynyñ (ICT) aýtmagyna görä, edil häzir deñiziñ gaty çuñ bolmadyk ýerlerinde 1,6 million tonna konwensional uruş gorhanasy we 200 tonna himiki uruş serişdeleri ýatyr. Bulardan başga-da, Baltika deñzinde 30 müñ deñiz minasyny, Kiler Fýorde-de 8 müñ torpedo ot açyş kellesi, partladylan ýa-da partladylmadyk sany näbelli suw bombasyny we 65 müñ tonna himiki maddany öz içine alýan ok-däri serişdesi bar (Iprit gazy, nerwiñi paralizowat edip taşlaýan tabun gazy, iç goşuñy az wagtyñ dowamynda sandan çykarýan fosgen, ögeme bilen bir hatarda göwräñi tapsyzlaşdyrýan adamsit gazy ýaly. Soñky ikisi Birinji jahan uruşynda köp ulanylypdyr).
Týunen institutynyñ berýän maglumatlaryna görä, himiki maddany öz içine alýan ok-däri serişdeleriniñ uly bölegi Baltika deñiziniñ çuñ ýerlerinde (Bornholm we Gotland çuñlugynda 42 müñ-65 müñ, Skagerrak çuñlugynda 200 müñ tonna çemesi we ýalpak ýer bolan Kleýner Beltde 6 müñ tonna) konwensional serişdeleriñ örän köp bölehi Demirgazyk deñizinde ýatyr.

Deñizleriñ düýbündäki ok-däri serişdeleri gämilere, balyklara we deñiz ekosistemasyna gaty uly zyýan berýär. Fotosurat: Forsvarets Forskings Institut

Bärdäki mesele deñiziñ düýplerinde ýatan ýüz müñlerçe tonna dürli kalibrde top oky we örän çalt ýanyp otly topa öwrülýän ak fosforly ot-ýangyn bombalaryñ, torpedolaryñ we himiki gaz el bombalaryñ wagtyñ geçmegi bilen poslap eremäge başlamagynyñ mümkinligidir. Bularyñ deñiz suwuna garylmagy bilen adam, balyk we deñiziñ içindäki janly florasyna, ekologiki sistema näderejede ýaramaz täsirlerini ýetirýändigi babatda bir pikire gelinmese-de, umuman çak edilýär. Soñky geçirilen barlaglarda ady tutulan ýerlerde ýaşaýan morina balyklarynyñ etinde, beýleki balyklaryñ ödünde partlaýjy maddalaryñ galyndysynyñ bardygy anyklanypdyr. Adamlara edýän täsiri barada aýdanda bolsa, edil häzor haýsydyr bir zyýanynyñ ýokdugy pikir edilse-de, geljekde munuñ beýle bolup gitmejegi görnüp dur.
Bular ýaly giñ aralyga ep-esli mukdarda dökülen partlaýjy we ýanyjy maddanyñ suwasty kabel sistemalarydyr nebit trubinalarynyñ geçirilýän wagtynda emele getirip biljek howpuny edil häzir hiç kim göz öñüne-de getirip bilenok. Bir zat belli, olam: öñümizdäki 10-15 ýylyñ dowamynda bu gorhanalaryñ ýüzüniñ duz we deñizdäki güýçli tolkunlardyr akymlaryñ netijesinde eräp, içindäki partlaýjy maddalaryñ deñize garylyp gitjekligi. Beýleki bir tarapdan, bularyñ paryladylmagy köp sanly janly-jandaryñ ýitip-ýok bolup gitmegine-de sebäp bolýar. 2019-njy ýylyñ awgust aýynda harby-deñiz güýçleriniñ deñiz jandarlarynyñ tebigy ýaşaýyş ulgamynda ýatan 42 minany partlatmagy netijesinde 15 sany kitiñ ölendigi çak edilýär.

Suwa zyñlan himiki serişdeleriñ galyndysy dünýäniñ hemme ýerinde bar. Çeşme: Hawaii Undersea Research Laboratory

Ýer ýüzüniñ iñ gowy plýažlaryny goýnunda saklaýan Ortaýer deñizi-de şoña meñzeş başga howp-hatara ýakyn.
Italýan mafiýasy 1992-nji ýyldan bäri zäherli ýa-da radioaktiw maddalary öz içine alýan çelekleri gämileri bilen bile gark edip, Ortaýer deñzini zäherli maddalaryñ ammaryna öwürdi. Kalabriene degişli Paola prokraturasy şäheriñ kenarýaka zolaklaryna ýakyn ýerde gark edilen "Cunsky" gämisini tapypdyr. Gämide 120 sany uly konteýneriñ içinde ýadro galyndysynyñ bardygy anyklanýar. Öñki mafiýa agzalarynyñ biri şol zäher ýükli gämiler we olardan abanýan howpuñ möçberi barada 90-njy ýyllaryñ başyndan bäri italýan döwlet edaralaryna habar berlip gelinen bolsa-da, munuñ bilen degişli edaralaryñ gyzyklanmandygyny aýdýar. Öñki mafiýa agzasy prokraturada beren görkezmesinde gämini gark eden ýörite partladyjylaryñ Gollandiýadan gelendigini, ýadro zibiliniñ bolsa Norwegiýa degişlidigini aýdyp, munuñ halkara derejesinde gurnalan zatdygyny-da eýdip-beýdip aýtmagyñ ugruny tapdy. Şeýle-de ol beren görkezmesinde zäherden doly müñlerçe çelegiñ şol döwürde Italiýanyñ gözegçiliginde Somaliniñ Bosaso portunyñ ýakynlarynda, italýan flotiliýasynyñ gözegçiligi astynda deñize zyñylandygyny sözüniñ üstüne goşupdyr.
Edil häzir adamlar dynç alýan kenarlarynda ullakan howp görünmese-de, bu ýagdaýyñ öñümizdäki ýyllarda nähili uly howpa öwrüljekdigini-de doly çaklap bilýän ýok. Emma bular ýaly ýerde ýaşaýan janly-jandarlaryñ häzirden zyýan görýändikleri-de belli zat.

Atilla AŞÇY.

23.01.2024 ý.