Dünýewi Ýewropa we dinden daşlaşmalar

DÜNÝEWI ÝEWROPA we DINDEN DAŞLAŞMALAR

Bolup geçýän zatlary Ýewropanyñ köne kimliginiñ bir tüýsli öwrülşigi we özgerişi hökmünde görýän ekstremistleriñ howsalasy artýar.
Surat: secularism.org.uk

Ýewropa hususanam orta asyrlarda dindar we ynançly köklere eýe kontinent hökmünde tanalýardy.
Dogrusy käbirleri bir mahallar ýaş kontinentiñ her künjünde bolmasa-da, köpüsinde dini edaralaryñ artýan roluna şaýat bolunan döwürler bolandygyny öñe sürýär.
Häzir bolsa kontinentde demografik gyş bolup geçýär, ilat endişe beriji derejede dartgynlylaşýar.
Bu dartgynlylyk diñe san görkeziji derejesindemi ýa-da ynanç, din, ygtykat pikiri üçinem şeýlemi?
Bir mahallar dünýä derejesinde ylmy, magnawy we düşünje Renessansynyñ ojagy bolan kontinent täsin ýagdaýy başdan geçirýär, çünki onuñ içindäki öwrülişikler we üýtgeşmeler ynjalykdan gaçyryjy formada bolup geçýär we bir ýagdaýdan bir ýagdaýa doly üýtgäp durýar.
Häzir ruhany gatlagyñ kemelendigi we gün geçdigisaýy dini däp-dessurlary berjaý etmäge dyrjaşýanlaryñ sanynyñ azalandygy bilenem dinden daşlaşylýandygyny duýmak protestantlaryñ we katolikleriñ arasyndan dogmatiki fanatizmden emele gelen uruş zerarly Ýewropanyñ ogullarynyñ arasynda otuz ýyllap dowam eden uruşyñ bolup geçendigini bilýänleri hopukdyrýar.
Ýewropa şu günki gün nämeden ejir çekýär we munuñ ideologiki hem-de ynanç taýdan köpdürli migrantlary aýyplaýan sagçy hereketleriñ nukdaýnazaryndan netijeleri nähili?
Sagçylaryñ pikiriçe migrantlaryñ köpdürliligi häzir we geljekde özi bilen bile getirýän ähli çaknyşyga meýilli gyşarmalary bilen bir hatarda Ýewropada uly özgerişler öwrülişikler pikirine gapylary doly açyp goýýar.
Sowalyñ jogaby tanymal fransuz çepçi filosofy Režis Debräniñ meşhur "Kör yşyklar" kitabynda bolmagy mümkin.
Debräniñ bu kitabynda gowy görülýän we arzuw edilýän zat bolan yşyklaryñ özi däl-de, has takygy belli pikirleri gurşap alýan mukaddeslik nyşanyny ýazýarýar.
Bularyñ arasynda bütin dünýäni ideal pikirlere zor bilen eýertmekde kejeñeklik etmek we tertipleşdirmelere öwürmek hem bar.

Şeýle ýagdaýda ýollary ýagtyldýan yşyklar wagtyñ geçmegi billen garañky gyýçak daşlara öwrülýär.
Ýewropa Wolteriñ we Russonyñ arasyndaky gyzgalañly garpyşyga girene meñzeýär.
Russo düýpli aýdyñlanmaga çagyrýam bolsa, Wolter "iñ soñky syýasatçyny iñ soñy din adamynyñ içegeleri bilen bogmak" diýen ýaly sözüñ eýesidir.
Şonuñ üçin onuñ yzyna eýerijileriñ "dar pikirli wolterler" diýip atlandyrylýandyklary geñ däl. Bular ýalylaryñ häkimiýeti ele geçirmekleri sözüñ doly manysynda betbagtçylyk getirýär.
Aslynda Wolter bu meselede däldi. Ol şu günüñ Günbatar arenasynyñ emele gelşiniñ tradision sebäpleriniñ iñ bärkijesidi.
Şeýle-de meşhur nemes filosofy Immanuel Kantyñ özem şeýle totalitar gyşarma meýillidi. Ol adamlaryñ üstünde güýçli täsiri bolan totalitar sözüni ulanmakdan birjigem çekinmeýärdi.
Kant bir sözünde şeýle diýýärdi: "Döwrümiz käbir dini taglymlar bilen birlikde hemme zadyñ özüne boýun egmesi taýdan öz-özüñe tankyt döwrüdir".
Şeýle-de Kant şu soragyñ jogabyny gözden salýardy: "Adam añy absolýutmy ýa-da baglanyşyklymy, çäklimi, ýa bolmasa çäksizlikde gaýyp ýörmi?"
Geçen asyryñ ikinji ýarymynyñ ýewropaly ýazyjylaryny tanaýanlar Ikinji jahan urşunyñ yzda nähili köp materialistik, pelsepeçi, ateistik, ekzistensialist hereketlerdif gyşarmalary goýandygyny we bularyñ barsynyñ Ýewropadaky öñki dini edaralaryñ ugruna tersdigini bilýärler.
Urşuñ döreden zulumy we wagşyýanalygy netijesinde ýewropalylaryñ aglaba köplügi dini ynançlaryny ýitirdi.
Faşizmdir nasizm hem yzda merhemet, mylakatlylyk, hoşniýetlilik duýgularyna ýugrulan pikirlerden ýüz dönderme ahwalatyny goýup gitdi.
Bularyñ ýerine o dünýä bilen hiç hili baglanyşygy bolmadyk, adama, adamyñ güýjüne we ukybyna ynanýan akymlary ýerleşdirdi.

Nämüçin edil häzir bular barada gürrüñ edýäris?
Bu setirleriñ ýazylmagynyñ sebäbi iñlisleriñ "The Times" gazetiniñ awgust aýynyñ soñunda Angliýadaky dini ýagdaý boýunça geçiren taryhy-jemgyýetçilik pikir soralşygy boldy. Bu pikir soralşynyñ netijeleri nähili boldy?
Gysgaça aýdanda, netijeler hristian iñlisleriñ pozisiýalarynda düýpli üýtgeşmeler bolup geçendigini görkezýär.
Şeýle düýpli üýtgeşmeler bilen birlikde Angliýanyñ dindar ýurt däl-de, dünýewi (ýa-da başgaça nähili aýdylýar, bilemok) ýurt hasaplanma ähtimallygy bar.
Gazetiñ soñky pikir soralşygynyñ netijeleri iñlisler üçin täzelik däldi. Mundan öñem 2021-nji ýylyñ ilat ýazuwynyñ netijeleri Angliýada we Uelsde özlerini hristian hasaplaýanlaryñ sanynyñ ýurduñ taryhynda birinji gezek ýarpydanam aşak düşüp, 46,2%-e deñ bolandygyny görkezdi.

Ýurduñ resmi buthanasy Anglikan buthanasy dini kimlik krizisinden ejir çekýärmi?
Bu soragyñ jogabyny tradision ynançdan üzñeleşmäge iterýän köp meseleden tapyp bolar.
Mysal üçin, bularyñ arasynda tradision är-aýallykdan ýüz dönderip erkin ýaşamak islegi, gomoseksualizm problemalary we aýal-gyzlaryñ roly-da bar.
Angliýada bolup geçýänler umuman alanda Ýewropanyñ köp ýerine ölçeg bolup biljek mysal. Garşydaşlyklar giñeýär we barha artýar.
Şonuñ üçinem, bolup geçýän zatlary Ýewropanyñ köne kimliginiñ bir tüýsli öwrülişigi we özgerişi hökmünde görýän ekstremistleriñ howsalasy artýar.
Bu ýagdaý öñümizdäki günlerde gutulgysyz ýagdaýda agressiw çaknyşyklara sebäp bolar. Muña hiç hili şübhe ýok.

Emile AMIN.

Penşenbe, 14.09.2023 ý.