Osmanly imperiýasy nämüçin ýykyldy?

OSMANLY IMPERIÝASY NÄMÜÇIN ÝYKYLDY?

Osmanlyny 1299-njy ýylda oguz türkmenleriniñ gaýy boýy gurupdyr. Osmanly imperiýasy:
- 1299-njy ýylda gurlup, 1579-njy ýyla çenli üç asyrlap ösüşde bolupdyr;
- 1579-njy ýyldan 1699-njy ýyla çenli bir asyrlap durgunlaşypdyr;
- 1799-njy ýyldan 1919-njy ýyla çenli yza gaýdyşlyk bolup ugrapdyr we ýykylypdyr.
Hakykatda iki dürli Osmanly bolupdyr:
- Halyflyga çenli bolan Osmanly (1299-1517) - başgaça aýdanda hakyky Türk(men) imperiýasy;
- 1517-nji ýylda halyflygyñ alynmagyndan soñky araplaşan we araplaşdygyça batan gojaman Osmanly imperiýasy.
Aslynda türkler üçin hemme zat isleýişlerindenem gowy barýardy. Tä olar halyflygyñ yşkyna düşýänçäler...
Şol günki şertlerde halyflygy hökmany almaly hasaplan Ýawuz Soltan Selim bilen onuñ halypasy Şeýh Idris Bitlisi we beýlekiler mamlýuklaryñ elinden apbasy halyflygyny almak üçin Merjibadyk we Ridaniýe söweşlerini guraýarlar...
Bu söweşleriñ netijesinde gylyjyñ zory bilen halyflyk türkleriñ eline geçýär (1517-nji ýyl).
Emma uly mesele ýüze çykýar, çünki arap dünýäsi halyflygyñ özlerinden alynmagyna gazaply garşylyk görkezýär we türk halyfyna baş egmek islemeýär...
Ine, şu meseläni çözmek we araplary türk halyfyna baglamak üçin araplaryñam ylalaşyp biljek umumy çykalga tapylýar.
Netijede Müsürden we Arap ýurtlaryndan saýlanyp alynan iki müñ töweregi ulamanyñ, işan-mollanyñ, Ebussud ependileriñ Stambula çagyrylyp, pul, mal-mülk, ýer berlip, hemişelik ýerleşmeleri üpjün edilipdir.
Imperiýany araplaşdyrmak, başgaça aýdanda, türk yslamyndan daşlaşyp, arap yslamyna bakan gönükmegini ýola goýmagyñ maslahaty edilipdir.

Bu meýilnamany araplaryñ özem goldansoñ, üstünlikli durmuşa geçirilipdir. Gynansak-da, mundan soñ imperiýada "şu günem belli bir derejede bolşy ýaly" türk sözi gadagan edilipdir. "Türk men!", "Türkmen men!" diýýän "gyzylbaş" diýlip masgaralanypdyr, çetleşdirilipdir, kellesi kesilipdir.
Şol döwür diñe Guýujy Myrat paşanyñ "Türk men!", "Türkmen men!" diýýändikleri üçin kellesini kesdirip, guýular atan adamlarynyñ sany 158 müñe ýetipdir.
Gynansak-da, Osmanlynyñ soñky 350 ýyly ilkinji 250 ýylynyñ tersine, türklere zorluk-zulum bilen geçipdir, ýygham arap tendensiýaly mezhepçilik ýola goýlupdyr.
1603-nji ýyla gelinende eýýäm Ehli-beýt türk tekgeleri gadagan edilipdir, ýapylypdyr. Ýerine halidi, nagyşbendi, kürdi tekgeler gurlupdyr. Şeýle-de şol döwür kürtlere ummasyz ýeñillikler edilipdir. Kürtler 1839-njy ýylyñ Birinji Tanzimat permanyna çenli esgerlige-de alynmandyr (ýagny kürtlere Şa Ysmaýyl Hataýynyñ kontribusiýasy berlipdir). Şol sanda bu döwür türk(men)ler köşkden, goşundan, döwlet işlerinden çetleşdirilipdir.
Türkleriñ harby we syýasy güýjüniñ biloñurgasyny ýazdyrmak üçin arap mollalaryñ fetwalary bilen serdengeçdi birlikler (öñ hatarda söweşýän goşun bölümleri) diñe türklerden düzülipdir, olar söweşde birinji hatarda uruşdyrylypdyr, şeýdibem gyrdyrylypdyr, olja almaklaryna-da ýol berilmändir...
Oljany köşklerdäki "kowmy-nejip" yglan edilen arap mollalary bilen hyzmatdaşlyk edýän saýry milletleriñ ýesir alynan çagalaryndan ýetişdirilen ýanyçarlar paýlaşypdyr.
Goşundan, köşkden, döwlet işlerinden kem-kemden çetleşdirilen, kellesi kesilen, sürgün esilen "etrak bi idrak" (akmak türkmenler) türkleriñ bir bölegi bu mollalara gahary gelipdir we janlaryny halas etmek üçin kürtleşmegi baş strategiki maksatlary edip goýupdyr.

Şu ýerde bir soragy açyk orta atmaly bolýarys:
1299-njy ýyldan 1683-nji ýylyñ Wena ýeñlişine çenli ähli söweşlerde üstün çykan Türk imperiýasy (Osmanly) barka, näme sebäpli soñky 250 ýylda giren ähli söweşlerinde ýeñlip, goranyş häsiýetli azat-edijilik urşuny alyp barmaga mejbur bolupdyr?
Osmanly bu döwürde, ýagny soñky 250 ýylynda - 1683-nji ýylyñ Wena urşundan ahyrky 1922-nji ýyldaky Ankara söweşinde we Haýmana obasynda bolan Sakarýa söweşinde üstün çykýança ähli söweşlerde ýeñlip gelipdir.
Eýsem halyflyk we munuñ bilen ugurdaşlykda alnyp barylan türk duşmançylygy arap terzli mezhepçi syýasatlara öwrülmedik bolanlygynda gojaman imperiýa batarmydy?
Ýa bolmasa Ýunus Emreleriñ, Hajy Bekdaşlaryñ, Seýit Gazylaryñ, Hoja Ahmet Ýasawylaryñ yslamy yslam dälmidi?
Osmanlyny guran Şeýh Edebalylaryñ yslamy, Akşemseddinleriñ yslamy yslam dälmidi-de, Ebussud ýalylaryñ eline berip negözel imperiýany dargatdyk?
Häzirem şeýle ýagdaýyñ dowam edýändigi taryhdan hiç sapak almaýandygymyzy görkezýär.
Türküstanyñ piri Hoja Ahmet Ýasawy şeýle diýýär:
"Din biziñ saýlap alan ýolumyzdyr, emma türklük biziñ ykbalymyzdyr!"

Ugur GÖRGÜLI.

Khashuri – Gürjüstan, 18.01.2024 ý.