Kitap ýakmak däbi

KITAP ÝAKMAK DÄBI

“Kitap ýakmak” - kitaplaryñ oda atylyp ýok edilýän üýşmeleñine berilen at.
Şeýle üýşmeleñ köplenç köpçülikleýin ýerlerde dini ýa-da syýasy oppozisiýa bildirýän kitaplaryñ ýakylmagy görnüşinde geçirilipdir. Faşistik Germaniýanyñ Propoganda ministri Ýozef Gebbels 1933-nji ýylda nemes medeniýetini we sungatyny nasistik pygyllara utgaşykly ýagdaýa getirjek bolupdyr. Hökümet jöhitleriñ we "syýasy şübhelileriñ" medeni edaralaryny ýa-da nasistleriñ "saýry" diýip tagmalan eserlerini döreden adamlary ýok etdi. Ilkinji nasistik hereketiñ öñbaşçy hatarynda nemes talyplary bardy. Ortagürp synpyñ ekstremistik nasionalizminiñ we antisemitizminiñ görkezijileri bolan talyp guramalary birnäçe ýyllap işjeñ hereket etdiler we seslerini eşitdirdiler. Birinji jahan urşundan soj köp sanly nemes talyby Weýmar respublikasyna (1919–1933) garşy çykdylar, şonda olar nasional sosializmiñ syýasy bimazalyk we oñşuksyzlyk döretmek üçin amatly serişdedigine düşündiler.

Nasistik nemes talyplar bileleşigi 1933-nji ýylyñ 6-njy aprelinde edeni manyda ot bilen arassalanmak ýa-da "arassalamak" howasyny döretmek arkaly "nemes dällere garşy hereketiñ" başlanandygyny jar etdi. Ünjä goýýan möhümlige eýe simwoliki hereket hökmünde talyplar 1933-nji ýylyñ 10-njy maýynda 25 müñ jiltden gowrak "nemes däl" kitaby ýakdy. Bu gorkunç hereket döwlet sensurasynyñ we medeni kontrollygy döwrüniñ ýakynlap gelýändigini buşlukçysydy. 10-njy maý gününiñ agşamy sagçy otuz dört talyp "nemes dällere garşy" elleri otly ýöriş geçirdi. Senarili üýşmeleñler ýokary düzümli nasist ygtyýarlylary, professorlary, rektorlary, talyp ýolbaşçylaryny demonstratlara we tomaşaçylara ýüzlenmäge çagyrýardy. Miting meýdanlarynda talyplar "halanmaýan" kitaplary" uly dabara bilen topar bolup oda atdy.
Gebbelsiñ çykyşyny diñlemek üçin Berlinde kyrk müñ adam üýşdi. Şol gün agşam talyp ýolbaşçylarynyñ ýakan kitaplarynyñ awtorlarynyñ arasynda Bertolt Breht ýaly tanymal sosialistler, kommunizm düşünjesiniñ düýbüni tutujy Karl Marks, awstriýaly dramaturg Artur Şnisler ýaly görnükli "buržuaz" ýazyjylar we amerikan ýazyjysy Ernest Hemingueýiñem bolan "saýrylaşdyryjy ýat elementler" bardy. Ot Nobel baýragynyñ eýesi bolan nemes ýazyjysy Tomas Manyñ eserlerini, urşuñ hakyky kartinasyny şekillendirendigi üçin nasistik ideologlaryñ jynynyñ almadyk "Günbatar frontda üýtgeşik zat ýoguñ" awtory, eserleri iñ köp satyn alynýan awtorlaryñ hataryndaky Erik Maria Remarkyñ işlerini-de ýakdy.

"Gara sanawa" giren beýleki ýazyjylaryñ arasynda Jek London, Teodor Draýzer we sosial adalata bolan ynanjyñ parahatçylygy goramakda ýüreklendiren ýazyjysy Helen Keller bardy. 10-njy maý çäresi gazet sahypalarynda giñden ýer alyp, ýetmeli maksadyna ýetipdi. Radioýaýlymlar täze çykyşlary, aýdymlary, dabaraly dini aýdymlary san-sajaksyz nemes diñleýjisine "göni efirde" beripdi. Kitaplary ýakylan ýazyjylaryñ arasynda Frans Werfel, Maks Brod ve Stefan Sweýg ýaly jöhit ýazyjylaram bardy.
Gözi gapylan halk köpçüligi baryp 1820-nji ýylda "kitaplaryñ ýakylan ýerinde wagty gelende adamlary-da ýakarlar" diýen XIX asyryñ asly jöhit meşhur nemes şahyry Genrih Geýnäniñem eserlerini oda atypdy.