Türkmen dili

TÜRKMEN DİLİ

Türkmen dili - Türkmenlerin dili. Bağımsız, tarafsız Türkmenistan devletinin devlet dili. Geniş anlamda tarihte dünya üzerine yayılan, kendini Türkmen olarak adlandıranların dili; dar anlamda Türkmenistan’da ve onunla sınırı olan yurtlarda yaşayan Türkmenlerin dili. Türkmen dili terimi bilim alanında, okul öncesi çocuk yuvalarında, orta ve yüksek okullarda ders olarak okutulan Türkmen edebî dilini de anlatır. Türkmen dilbilimin de Türkmen dili ve Türkmen edebî dili terimlerinin manaları farklıdır. Bunlardan birincisi Türkmen halkının konuştuğu konuşma dilini ifade etmekte, Türkmen edebî dili terimi ise ilmî bakımdan işlenen, söz üstadları tarafından süslenen, kadimden gelen edebî dilimizin esasında geliştirilen konuşma ve yazı dilini ifade eder. Türkmen dili bütün yerli özellikleri bünyesinde barındıran, günümüzde çoğunlukla halk çoğunluğunun belli derecede edebî dilin kaidelerine uymayan iletişim vasıtasıdır. Türkmen edebî ülke halkının dilinde kullanılan sözlerden, dil şekillerinden, birkaç asırlık tarihi olan edebî dilimizden ve Türkmenistan’ın siyasî, iktisadî, medenî merkezinin ve de onun civarındaki halkın konuşma dilinden meydana gelir.

1. Bu iki terimin birbirinin yerine kullanıldıkları yerlere rastlanır. Türkmen edebî dili anlamında Türkmen dili terimi kullanılır. Böylece Türkmen dili geniş manada 22 milyon dünya Türkmeninin, bu bağlamda Türkmenistan’da yaşayan 5 milyon Türkmenin dilidir.
Dilbilimi ile ilgili çalışmalarda Stavropol Türkmenlerinin dili için truhmenskiy yazık, Iraklı Türkmenlerin dili için Türkmen dili terimleri kullanılır.
Dilbilim gruplandırmalarına göre bakıldığında, Türkmen dili Altay dil ailesinin Türk dili grubunun Oğuz koluna girer.

2. Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Gagavuz Türkçesi ve bazı Türk lehçeleri ile bir gruba giren Türkmen dili kendine has özelliklere sahiptir. Bu farklılıkların meydana gelmesinde Türkmenlerin komşu akraba ve diğer büyük diller ile olan tarihî ilişkileri, Türkmen halkının medenî gelişiminde kullanılan edebî dil, halk arasında çok kullanılan edebiyatın dili, Türkmenlerin millî özellikleri vb. şeyler etkili olmuştur.
Türkmen dilinde uzun ünlülerin bulunması ses bilgisinin en göze batan özelliklerinden biridir. Türkmen dilindeki uzunluklara Türkçe kökenli kelimelerde rastlanır ve bunlarda uzunluk anlam ayırıcıdır. Altay dillerinin genelliği hakkındaki tahminleri ispatlayan özelliklerin arasında Türkmen dilindeki uzun ünlüler de gösterilmektedir.

3. Uzunluklara kök kelimelerde ve kök ile ek arasında rastlanır. Sadece kelime kökünde değil, ek eklenmesiyle meydana gelen uzunlukların da anlam değiştirici özellikleri vardır.

Türkmen dilindeki ses benzeşmeleri, onu diğer Oğuz dillerinden ayıran bir özelliktir. Bu dil hadisesi sadece bir kelimenin içinde değil de, konuşma esnasında kelimelerin bir araya geldikleri yerlerde maharetle kullanılır.
Türkmen dilini içinde bulunduğu gruptaki dillerden ayıran ses özelliklerinden biri de geniş dudak ünlülerinin (o,ö) kelime dizilişinde dudak uyumunu meydana getirmesidir. Türkmen dilinin yazısında dar dudak ünlüleri de bu özelliğe sahiptirler, ancak onlar yazıda sadece kelimenin ikinci hecesine kadar yazılabilirler. Geniş dudak ünlüleri ise birinci heceden sonraki hecelerde bulunmazlar. Mesela obalarımızdan şeklinde yazılan bir kelime Türkmen dilinde ovolorumuzzon gibi telaffuz edilir.

Doç. Dr. Mammetdurdı SARIHANOV,
Türkmenistan Millî Bilim Enstitüsü Direktörü / Türkmenistan.