Hazar türk jöhitleri

HAZAR TÜRK JÖHITLERI

Hazariýa Demirgazyk Kawkazda we Wolganyñ aşakky deltasynda VII asyryñ ortalaryndan 970-nji ýyla çenli dowam eden döwletiñ demirgazykdaky we günbatardaky ýerlerine diýilýär.
Şonuñ üçinem Hazariýa sähralyklardaky imperiýalaryñ iñ uzak ömürli imperiýalaryñ biridi.
"Hazarlar" sözi ýalñyşdyr. Mongol imperiýasy ýa-da Russiýa imperiýasy ýa bolmasa SSSR ýaly we Polşa-Litwa korollygy ýaly Hazar patyşalygy-da köpmilletli döwlet bolupdyr.
Sebitiñ ilatyndaky eteo-hazarlaryñ (uýgunlaşan hazarlar, hökümdaryñ öz taýpasynyñ agzalary) näçeräkdigini we doly kim bolandyklaryny bilemzok.
"Hazarlar jöhitlige geçipdir" diýenimizde-de, kimiñ gürrüñini edýändigimizi anyk bilemzok. Hazarlar diýlende alanlar, Wolga tatarlary, Gündogar slawýanlaryñ etniki garyndaşlaryndanam söz açsa bolar.
Diñe bilemzok, asla hiç haçan bilmezligimizem ahmal. "Hazar genini" tapandygyny aýdýan kişä ýa-da kişilere-de ynanyp durmaly däl.

Arap dilinde ýazan ilkinji taryhçylar hazarlardan giçki sasany patyşalarynyñ duşmanlary ýa-da ýaranlary hökmünde söz açýarlar. Olar diñe öz günleriniñ ýagdaýy hakda aýdypdyrlar we öñki günbatar türklerini şol wagtky ady bilen "hazarlar" diýip atlandyrdylar.
VII asyryñ ikinji ýarymyna çenli hakyky hazarlar hakda hiç zat bilemzok, olar goñşularynyñ, megerem gan garyndaşlarynyñ we dil taýdan doganlarynyñ, bulgarlaryñ agalygyny ýok edýärler.
Hazarlaryñ bulgarlara garşy gazanan ýeñşi bulgarlaryñ Moesiýa (häzirki Bolgariýa) ýaly ýerlere pytrap gitmegine sebäp bolupdyr, häzirki Tatarystanyñ ýerleri, balkarlaryñ ýa-da malkarlaryñ şindizem tapylyp bilinjek demirgazyk Kawkaz geçelgeleri, hatda Wengeriýa we Italiýadaky Riminä çenli barýar.
Soñky waka Rimininiñ töwereginde nasistleriñ tarapdarlygyny edýän Gazagystanyñ gurlan Ikinji jahan urşunyñ ahyrlarynyñ bir bölegini ýatladýar.
Gazaklaryñ hazarlaryñ nesilleridigini aýtmaga esas berýän geçmişi bar: iki halkyñ atlary biri-birine baglanyşykly bolup biler we bu awtor onuñ şeýledigine gutarnykly ynanýar: bu atlar "erkin gaýykçylar" ýa-da "töwerekde gaýmalaşýan adamlar" ýaly manyny berýär.

Hazar imperiýasy Bulgar ýurdunyñ Magna, Don, Kuban derýalarynyñ arasynda ýerleşipdir.
Her imperiýanyñ bolşy ýaly hazarlaram köpmilletli bolupdyr we bu ýagdaý imperatorlygyñ taýpasynyñ ýa-da ýurdunyñ Milorad Pawiçiñ aýdyşy ýaly, elbetde öñki titoçy Ýugoslawiýadaky serb egindeşlerini pikir edip bendi edilşine meñzeýär:
Hazarda birnäçe ýurt bolupdyr, emma Hazar ýurdy bolmandyr.
Pawiçiñ "Hazar sözlügi" romanynyñ bir ýerinde aýdylyşy ýaly, Piter Goldeniñ 1980-nji ýylda Budapeştde çap edilen iki tomluk doktorlyk dissertasiýasyndan täsirlendi, Goldeniñ kitaby 200 hazar ýa-da hazarlar bilen baglanyşykly sözlerden ybarat sözlükdir.

Muña garamazdan hazarlaryñ haýsy dilde gürländigini bilemzok.
Käbir arap awtorlary hazar diliniñ türki dile meñzeýändigini, ýagny heniz bu jelegaýlarda ýok türkiýeli türkleriñ däl-de, türki halklaryñka ýakyndygyny öñr sürýär. Başgalar hazar diliniñ parsy ýa-da türki diller ýaly däldigini, aslynda ähli dillerden tapawutlanýandygyny aýdypdyr.
Hazar diliniñ türki dilleriñ arasynda häzirki Bolgariýa we Tatarystana gaçan bulgarlaryñ öli dili bolan türk-bulgar bilen meñzeş ownuk "düşnüksiz topara" ýa-da Wolganyñ boýlarynda ýaşaýan çuwaşlaryñ diline degişli bolandygyna ynanmak üçin käbir esaslar bar.
Käbirleri hazarlaryñ slawýan dilinde gürländigini öñe sürýär. Meñ bu pikire iñ bolmanda hazar taryhynyñ soñky döwri üçin üns bermäge meýlik bar: jöhit jansyzy tarapyndan ýazylan wagtyndan (930-992 ý.) irki polýak taryhynyñ iñ gadymy çeşmesi şudur, musulman Ispaniýadan çaklamalar.
Bu maglumatyñ awtory Pragada we Krakowda slawýan dilinde gürleýän hazar täjirlerini görüpdir.

Muny iki manyly parallellige salgylanyp gysgaça düşündirip bilerin:
Dunaýda birnäçe asyr geçenden soñ hazarlardan Woronež baýyrlaryndan gaçan türk-bulgarlar slawýan dilini kabyl etdiler, onuñ aýdýany şol slawýan şiwesidi.
Slawýan dili ähli adamlaryñ umumy edebi diline öwrüldi. Kirillo-Mefodiý däbine eýermeýän ýeke-täk slawýan dili polýak dilidir.
Uzaga çeken we gandöküşikli iki Arap-Hazar urşy bolupdyr. Birinji Arap-Hazar urşy (642-652-nji ýyllar) we ikinji Arap-Hazar urşy (722-737-nji ýyllar).
Käte hazarlaryñ yslam dininiñ Gündogar Ýewropa aralaşmagyna böwet bolandygy aýdylýar, emma bu pikir ýalñyş.
Iki wizantiýa imperatory Ýustinian II "Kesik burunly" (685-695-nji ýyllar we 705-711-nji ýyllar) we Konstantin V "Hammar" (741-775-nji ýyllar) atly hazar melikelerine öýleniodir.
Birine ejesi sebäpli "Hazar" (Ýolbars "Hazar" IV, 775-780-nji ýyllar) diýip at berildi.

Hazarlaryñ birnäçe şäheri bolupdyr. Bularyñ biri Demirgazyk Kawkazda bir ýerlerde, megerem Dagystanyñ paýtagty Mahaçgalanyñ ýakynyndaky Semender bolmaly.
Bu şäheriñ ady belli bir derejede jöhit-awar harabalary bilen meşhur serb posýology Smederowonyñ ady bilen baglanyşyklydyr.
Ýene bir hazar şäheri - megerem birmahallar paýtagty Derbent bilen Semenderiñ arasyndaky ýa-da Dagystanyñ Buýnaksk şäheriniñ golaýyndaky Belenjerdir.
Hazarlaryñ eýelik edýän Sarkel atly bir galasy bolupdyr. Onuñ ady megerem öli hazar diliniñ bir dialekti we anormal türki dili bolan çuwaş dilindäki "Ak Tam" manysyny berýär.
Bu gala megerem rus hronikalarynda agzalýan "Ak lager-diñ" bolan "Белая Везха" bolmaly.
Ak kerpiçden gurlan bu hazar galasy şol wagtky imperator Teofilisiñ hazar ýaranlaryna hem-de Wizantiýanyñ bähbitlerine laýyklykda käbir umumy duşmanlara, megerem proto-magýarlara kömek etmek üçin ýollanan wizantiýaky arhitektor Petrona Kamatir tarapyndan guruldy.

Umut ATASEWEN,
gadymydünýä taryhçysy.

@atasevenoffica

Şenbe, 25.11.2023 ý.