Aramyzdaky butlar: Lat, Uzza, Menat...

ARAMYZDAKY BUTLAR: LAT, UZZA, MENAT

Gurhanda araplaryñ yslamdan öñ ynanan üç daş hudaýynyñ "adyna" aýratyn üns berilýär.
Eýsem näme üçin?
Aýatlaryñ wagt taýdan iniş tertibine seredilende, butlaryñ ady ilkinji gezek "Nejm" süresinde agzalýar. Diýmek, tutuş alty ýyllap butlaryñ ady agzalmaýar. Ilkinji gezek "Nejm" süresinde üç butuñ ady şeýle tutulýar:

"Latdyr Uzzany we beýleki üçünjisi Menaty gördüñizmi?"
(Seret: "Nejm"; 53/19-20)

Soñra olaryñ aslynda näme zatdygyna ünsi çekilýär. "Olar", hakykatda, "Siziñ we ata-babalaryñyzyñ dakan birnäçe atlaryndan başga zat däldir".
(Seret: "Nejm"; 53/23)

Ýene-de “Olar” diýilýär: “Betgümançylyga we nebisleriniñ arzuwlaryna boýun egdiler” (Seret: "Nejm"; 53/23).

Öz dakan birnäçe atlary (esmâen semmeýtumûhâ)… Zan (betgümanlyk) we nebisleriniñ arzuwlary (tehwel-enfüs) …
Diýmek, “but” diýilýän närsäniñ kökleri adamyñ içki dünýäsindäki haýu-höweslerden we birnäçe "atlardan" başga zat däl. Adamlar ol "atlara" many çaýýarlar we mahabatlandyryp belende göterýärler. Ol "atlara" el degirtmeýärler we onuñ daş-töwereginde atomy böleklemekdenem kyn gorag halkasyny döredýärler. Aslynda butlary kül-owram etmek bu "atlary" aýak astyna almak we olaryñ töweregini gurşap alan halkany üzüm-üzüm etmek manysyna gelýär.

* * *

Ýogsa-da, but diýeniñ birnäçe atdan ybarat bolsa, daşdan, tagtadan ýasalan şekilleriñ nebis islegleriniñ daşaryk böwsülen simwollary bolýan bolsa, hasam beteri Latdyr Uzzanyñ we Menatyñ tagtadan, daşdan ýasalan şekilleriniñ we heýkelleriniñ ýerinde şu wagt ýeller öwüsýänem bolsa, häli-häzirlerem şol "atlaryñ" Gurhanda bar bolmagynyñ we hut şol "atlaryñ" ýatlanmagynyñ sebäbi nämede bolup biler?!
Bu butlar şolar ýaly hemişelik bar, häzirem ýaşap ýören, nebisleriñ haýu-höwesinden iýmitlenýän, "atlarynyñ" häzirem bir many-hikmeti bolan we çokunylmak derejesine getirilen bir zat bolmaly.
Onda-da nähili many berýär!
Onda-da nähili çokunylýar!
Serediñ nähili...

* * *

“Lat” sözi etimologik gelip çykyşy boýunça “ylah” sözüniñ üýtgeşmä sezewar bolan görnüşidir we absolýot hökmürowanlygy añladýar. El- Elot - Elat - Lat - Elohim - Allot - Ylah…
Bu ýokardaky sözler gadymy döwürlerde arameý-ibrany diline çenli gelýän arap diliniñ kök sözlerinde adamy "içinden dolandyrýan närse", "absolýut ytagat/hökmürowanlyk" çeşmesi manysynda ulanylýardy.
Diýmek, Lat "adalgasynyñ" häzirki günlerdäki manysy "hökmürowanlyk" bolýar.

* * *

“Uzza” sözi munuñ yzyny ýetirýär. Bu söz Gurhanda ulanylýan "Eziz" sözüniñ başgaçarak görnüşde ulanylşy. Ol “Güýç-kuwwat” manysyny berýär: Eziz - Muiz - Muaz - Yzzat - Muazzez…
Diýmek, Uzza adynyñ häzirki günlerdäki manysy-da "güýç-kuwwat" bolýar.

* * *

Üçünji agzalýan “Menat” ady bolsa, bize ýene-de has tanyş görünýär: Menna - Mamon - Moneý - Many - Menat - Manat…
Bu bolsa hemmäñize mälim "pul" diýmekdir.
Russiýanyñ walýuta birligi bolan "rubl" "Manat" sözünden gelip çykýar. Häzirki Azerbaýjanyñ, Türkmenistanyñ walýuta birliginiñ ady-da "manat"...
(rusça "монета" sözüniñ hem düýp gelip çykyşy şu sözden bolmaly -t.b.).

* * *

Lat ~ Hökmürowanlyk…
Uzza ~ Güýç…
Menat: Pul…
Indi bolsa aýaty häzirki durmuşymyza kybap getirip okap göreliñ:

"Hökmürowanlyk, güýç we beýleki üçünjisi pul... Bular siziñ we atalaryñyzyñ dakan birnäçe atlaryndan başga zat däldir... Hakykatda olar betgümanlyga we nebisleriniñ haýu-höweslerine boýun egdiler..."

Nebis diýilýän zada gulak gerseñ ol mydama hökmürowanlygyñ, güýjüñ we puluñ yşkynda. Olara ýetmäge çalyşýanlar ellerinfen näme gelse edýär we garaklary gapylyp, gözleri hiç zat görmeýär, ol üç zada edil but mysaly çokunýarlar... Hökmürowanlygy, güýji we puly öz ellerinde jemlemek isleýärler. Bulary holtumlaryna dolap almak üçin girmedik tüýsi, etmedik pisligi galmaýar. Bu üç zat üçun uruşýarlar, döwüşýärler, gan dökýärler, agzalalyk döredýärler...
HÖKMÜROWANLYK: döwlet, soltanlyk, tagt, ýolbaşçylyk, eždat, agalyk sürmek, çäk, ulus...
GÜÝÇ: ýarag, nebit, ýer, ilat, aralaşmak...
PUL: kapital, bank, altyn-kümüş, dollar, euro...
Ýer planetasynda ähli dökülýän ganlar, döreýän pitne-pisatlar şu zatlar üçin bolmaýarmy näme?
Ýaşaýan döwrümize üns bereliñ...
Hökmürowanlyk yşkyndan imperializm döräpdir. Güýje togap edilip faşizm döräpdir. Pul toplamaga bolan islegdenem kapitalizm döräpdir.
Adamzadyñ ezeli we ebedilik problemasy bu üç zat: Lat (hökmürowanlyk), Uzza (güýç-kuwwat) we Menat (pul), başga zat däl.

* * *

Gurhan bu üçüsine garşy näme diýýär?
ALLADAN BAŞGA HÖKMÜROWAN ÝOKDUR (La ilaha illallah).
GÜÝÇ-KUWWAT DIÑE ALLAHA DEGIŞLIDIR (La hawle we la guwwete illa billah).
MÜLK ALLADANDYR (Lehu’l-Mülk).
Indi düşündikmi, bularyñ "adynyñ" näme üçin Gurhanda agzalýandygyna?!.
Çünki, bular adamzat ýaşaýşynyñ ölmeýän "atlarydyr". Olar birmahallar ýok bolup giden daşlardyr tagtalar däldir. Olar: Lat, Uzza we Menat...

Rejep Ihsan ELIAÇYK.