EDEBI DÄP, DÖWRÜÑ RUHY, DÖWRÜÑ SESI
Şu ýerde ýene bir goşgy bar. Bu - "Kommunistik brigadasy" aýdymy. Şol brigadanyñ çlenleri şeýle diýip, aýdym aýdýarmyşlar:
Ýerasty baýlygyn tapýar,
Derýalary derýa sapýar,
Bedew aty batly çapýar,
Kommunistik brigadalary.
"Kommunustik zähmetiñ brigadalary,
Diýiban at dakdyk biz adymyza".
Ýok, kommunistik zähmet brigadasynyñ çlenleri beýle diýib-ä aýdyma gygyrmasalar gerek.
XX asyr täze jemgyýetçilik gurluşyny, täze adamy, adamlaryń arasynda täze gatnaşygy ýüze çykardy. Biziñ halkymyz özüniñ tebigaty boýunça jemgyýetçil, kollektiwçildir. Döwlet derejesinde geçirilýän baýramçylyklarda syn edip görseñiz, adamlarda jemgyýetçilik hyjuwynyñ, jemgyýetçilik duýgusynyñ nähili aýdyñlyk bilen döreýändigine añsat göz ýetirmek bolýar. Baýramçylyklara, dabaralara gatnaşýan mähelläniñ biri-biri bilen derrew umumy dil tapyşlary ajaýyp zat dälmi näme eýsem?
Şu ýerde bir waka ýadyma düşýär. Moskwa bilen Aşgabat arasynda gatnaýan ýyndam otly Kuýbyşew şäheriniñ eteginden gelýärdi. Biz kupede iki adamdyk, meniñ goñşym Leningradda dynç alyp gelýän orenburgly inžener gyzdy. Birdenkä, otlynyñ radio-uzelinden şeýle habar berdiler:
"Ýolagçy graždanlar, eger arañyzda wraç ýa-da wraçlykdan başy çykýan adam bar bolsa, haýal etmän, 4-nji wagona gelmegiñiz haýyş edilýär".
Meniñ goñşym okap oturan kitabyny ýapdy-da, lañña ýerinden galdy.
- Siz, näme, wraçmydyñyzam? - diýip, men ýylgyrdym.
- Okapdym. Belki, kömegim deger! - diýip, ol 4-nji wagona ýelk ýasady.
Inžener gyz bahym dolanyp geldi-de, şeýle habar berdi:
- Men kömege baranlaryñ 6-njysy ekenim. Bir garrynyñ tutgaýy tutupdyr. Özündenem garry professoryñ äýnegine gözi düşdi-de köşeşdi ötäýitdi...
Şu waka hakynda, adamlaryñ biri-birine bolan gatnaşygyny aýdyñ görkezýän şujagaz fakt barada goşgy ýazmak bolarmy? Gürrüñsiz bolar. Emma nähili stilde? Nähili söz bilen?
...Ýolda bir bendäniñ tutgaýy tutdy,
Bir tebip derdine derman eýledi -
- diýseñ bolarmy?
Şeýle diýseñ, wakanyñ reallygyna hiç kim ynanmaz, bu setirler hiç kimi tolgundyrmazam.
XX asyrda durmuş öñki asyrlara garanyñda has çylşyrymlaşdy. Durmuşyń diapazonyna ser salalyñ: Raketa bar. Kosmonawt bar. Kibernetika bar. Dindar bar. Gyzynyñ komsomol toýuna gatnaşýan ene bar. Gyzyny satyp, onuñ puluna ogluny öýerýän ene bar. Öz çagalarynyñ üstüne ýetim çagany ogullyga alýan bar. Göwresindäki ilkinji çagasyny düşürýän bar. Nätanyş adamy ýangyndan halas etmek üçin özüni oda urýan bar. Tapdan düşen, gany gaçan watandaşy üçin öz bedeniniñ ganyndan berýän bar. Ganhor bar...
Atom bar. SEATO, NATO bar. Hirosima bar. Lyža öndürýän kärhana bar. Protez öndürýän kärhana bar. Gant zawody bar. Top zawody bar.
Günbatar bar. Gündogar bar - iki ideologiýa, iki sistema bar.
Adam bolsa dünýäni bir akymda görmek isleýär.
Adam iñ gözel durmuşy arzuw edýär.
Sungatyñ ýüzi añrybaşy gözellige tarap.
Ýigriminji asyrda beýik göreş gidýär.
Poeziýa-da göreşýär. Ol Gündogaryñ gadymy poeziýasynyñ dar çäklerini böwsüp çykýar.
Täze forma, täze stil, täze söz peýda bolýar. Şahyrana filosofiýa peýda bolýar. Ýap-ýañyja - ellinji ýyllarda bolsa täze ýazyp başlan biz ýaly ýaşlara: "Pelsepä kowalaşmañ" diýip öwüt berýärdiler. Formany çäklendirjek bolýardylar.
XX asyrda "gahba pelekden" zeýrenmek poeziýanyñ işi däldir (häzirem şeýle, - t.b).
Jeñbazlara gargamak-da poeziýanyñ işi däldir.
Biz Abadan diýen enäniñ adyndan aýdylýan:
"Meniñ balamnyñ ady Gandym bilen Esendir,
Biwagt ajalyñ tygy ýürek-bagrym kesendir..."
diýen elegiýany bilýäris. Emma biz döwrümizde Patris Lumumbanyñ dul galan aýalynyñ adyndan şeýle elegiýa ýazmak nämä gerek? (häzir internetde zakaz boýunça tanamaýan adamyñ adyndan şoña meñzeş tölegli "elegiýa" ýazmak ýoñ boldy, - t.b). Patris Lumumbanyñ nähak gany bütin Afrikany gazaba mündürdi, Afrikanyñ gözünu açdy. Afrika dostunyñ kimdigine, duşmanynyñ kimdigine göz ýetirýär. Şunuñ özi poeziýadyr, gazaply döwrüñ poeziýasydyr.
RSFSR-yñ at gazanan artisti Ilýa Nobatow halkyna dönüklik eden Çombe hakynda öz ýazan kupletleri bilen çykyş edende, Moskwa tomaşaçylarynyñ nähili joşgun bilen el çarpyşandygy ýadyma düşýär. Tanymal artist Çombä ýüzlenip: "Sen deýýus! Sen haramzada! Sen eşek!" diýmeýärdi. Ol hen Çombäniñ üstünden bir wagtlar Maýakowskiniñ Nýu-Ýorkyñ 100 gat jaýlarynyñ üstünden gülşi ýaly gülýärdi.
Klassyky poeziýanyñ däplerine mehaniki suratda eýermek, gös-göni onuñ täsirine düşmek häzirki günlerimiziñ "Söýgi lirikasy" diýilýände has-da aç-açan göze ilýär. Haldurdy ellinji ýyldan öñ gyzyñ agzyny Aýa meñzeden bolsa, altymyşynjy ýyllaryñ ýaş şahyry şol gyzyñ basan yzlaryna baş egýär. Şu ýagdaýyñ häzirki zaman söýgi lirikasynyñ duzuny gaçyrmakdan başga zat däldigini aýtmak gerek. Çeper sözi bilen, özboluşly poeziýasy bilen, okyjylaryñ hem-de diñleýjileriñ çuññur söýgüsine eýe bolan K.Gurbannepesowyñ "Gopuzly gyzyny" gyzlaram, ýigitlerem halaýar. Ýöne weli, şol gopuzly gyzyñ tozuna gurban bolmaga töwekgellik edýän liriki gahryman haýsy döwrüñkikä? Asylly söýgini şeýle suwjartmak nämä gerek? Giperbolanyñam öz çeni-çaky bar.
Biziñ döwrümiziñ gyzlaryna Zöhräniñ, Şasenemiñ sypatyny berseñ, gaty betgelşik bolup görnerdi. Emma olar söýgä wepalylykda welin, Zöhre bilen Şaseneme meñzejek bolsalar, geñ görülmez.
Edebiýat we sungat adamlaryñ şatlyk, ylham çeşmesi bolup hyzmat etmelidir. Biziñ döwürdeşlerimiz XVIII ýa-da XIX asyryñ adamlary däl. Öz belent mertebeli döwürdeşlerimize hödürleýän her bir zadymyz, isle elegiýa bolsun, isle oda, isle lirika bolsun, isle tragediýa - tapawudy ýok, şol zat biziñ ýaşaýan döwrümiziñ ruhuny berip bilýän, durmuşy ykrar edýän, adamlarda umyt, ylham döredýän optimizme ýugrulmalydyr. Şuny hiç haçan ýatdan çykarmak bolmaz.
Berdinazar HUDAÝNAZAROW,
Türkmenistanyñ Halk Ýazyjysy.
0
