Eýran we onuñ öwrülişikleri

EÝRAN we ONUÑ ÖWRÜLIŞIKLERI

Alternatiw model giñ ýollary we belent jaýlary gurmak bilen çäklenmeli däl, şol bir wagtyñ özünde zamanabap medeniýete integrasiýany-da öz içine gurşap aljak görnüşde halkyñ ýaşaýyş derejesini gowulandyrmaga-ga üns bermeli

Duşmanyñyzyñ güýjüni äsgermezlik etmek syýasatda iñ uly ýalñyşlykdyr, eger onuñ sizi ýeñme güýjüni bolşundan beter ulalsañyz, bu hasam erbet ýalñyşlykdyr.
Bu sebitiñ (Pars aýlagy we Arap ýurtlary) medeniýet ýolunda ösüş we öñe gidişlik gazanmak, döwür bilen aýakdaş gitmek maksady bilen özüni gurşap alan güýçler bilen hyzmatdaşlyk etmekden başga dogry ýoluñ ýokdugy, başgaça bolanda durnukly ösüşiñ bolmajagy akylly-başly synça görnüp duran hakykat.
Sebit gyzgyn we sowuk "takatyñy gaçyrjak derejede köp çaknyşygy" başdan geçirdi. Bu çaknyşyklara gereginden artyk maddy çykdajyny we ösüş güýjüni sarp etdi. Durnuklylyk barada aýdanda, umyt uçguny ýurtdan başlaýar, sebitden geçibem globallaşýar.
Şa hökümetine garşy bolup geçen döwlet agdarlyşygyndan bäri sebitdäki iñ gyzgyn hadysa "Eýran bilen çaknyşyk" boldy. Uzak wagta çeken bu konflikti hemmeler bilýär.
Häzir sebit "durnuklylyk bilen soñlanyp biljek bir tüýsli ýaraşyga" tarap barýar. Bu ýerde göz öñüne tutulan - rasional adamlaryñ ösüşini, araçäk we goñşy ýurtlardyr halklaryñ bähbitlerini kepillik astyna alan "ylalaşyklar" bilen soñlanyp biljekdigini umyt edýän Saud Arabystany-Eýran ylalaşygydyr.
Eýsem, Eýran ýekemi?
Bu dogry sorag, sebäp daşdan göräýmäge bir "diplomatik" Eýran bar.
Birem Rewolýusion gwardiýasynyñ goñşy ýurtlardan ogryn-dogryn militaristik güýçler gurup we maliýeleşdirip propogandasyny edýän bir "rewolýusion Eýran" bar.
Eýranyñ ähli diplomatiki ädimlerine garamazdan "rewolýusion" Eýran şindizem aktiw we dek ýatanok.
Bary-ýogy iki mysal bereýin: Eýranyñ Daşary işler ministriniñ Riýad saparyndan birküç gün öñ Hasan Nasrallanyñ "Saud Arabystan Ysraýyly Liwany basyp almaga küşgürýär we munuñ çykdajysyny boýnuna alýar!" diýen ýaly "meçew beriji" beýanatyny bütin dünýä eşitdi!
"Hizbullah" we Rewolýusion gwardiýanyñ arasyndaky baglanyşygy hemmeleriñ bilýändigi göz öñüne tutulanda, bu, uly ähtimallyk bilen diplomatik Eýranyñ "ylalaşyk" ugrunda öñe ymtylyşynyñ öñüni kesme synanyşygydy.
Şeýle-de, Siriýanyñ döwlet ýolbaşçysy zäherli "Captagon" gerdejikleri goñşy ýurtlaryñ Pars aýlagy ýurtlaryna akmaga dowam edýärkä, Siriýanyñ Arap bileleşigine gaýdyp barşynyñ "formalizm" bolup galyp-galmajagyny soraýan beýanat berdi!
Ýagny, iki sahna bilen ýüzbe-ýüz bolýarys. Birinjisi, döwlet mantygy sahnasy. Bu täzelik däl.
Rafsanjani we Hatemi döwürlerinde munuñ bir bölegine şaýat bolduk. Iki döwürde-de synanyşyklar "radikal milletçi we mezhepçi düşünje" bilen "rewolýusiýany daşyna ýaýmagyñ gereklidigini" öñe sürýän galmagally sloganlar astynda ýarpy ýoldan şowsuzlyga uçradyldy.
Iki synanyşygam tersine bolup gutardy. Netijelerinden käbirleri gazaply çaknyşyklara we halklar, aýratynam Eýran bilen Ýemende, Siriýada, Liwanda, Yrakda bolşy ýaly käbir arap halklarynyñ deregne çeşmeleriñ aglaba böleginiñ gutarmagyna getirdi.
Häzirki bolup geçýän üýtgeşmeler kadaly döwlet bolmaga niýetlenen üçünji synanyşygydyr. Döwrebaplaşma rewolýusiýalaryñ taryhy bize olaryñ "rewolýusion kämillik" tapgyryndan geçendigini, emma bu döwrüñ uzan ýagdaýynda köplenç graždanlyk urşuna sebäp bolýandygyny öwredýär.
Görnüşi ýaly Eýranyñ rewolýusion kämilligi wagt we synanyşyklar sebäpli köpe çekdi we tejribäniñ Eýranyñ öz içinde-de tankyt edilip başlanandygy hakdaky aýdylýanlar indi giñden ýaýrap, käbirlerine eşdilip durjak ýagdaýa geldi.
Bu babatda Eýrandan habarlaryñ käbirlerini okalyñ. Munuñ üçin Eýranyñ gyşarmalarydyr meýillerini ylmy taýdan yzarlamak maksady bilen 2016-njy ýylda Riýadda işläp başlan garaşsyz "Rasana" institutynyñ işlerine seredip geçeliñ.
Institut gaty köp maglumatlary üýşürip, obýektiw işleri we terjimeleri taýýarlaýar. Ýakyn wagtda-da eýran gazetlerjnden diñe sebitdäki çaknyşygyñ badyny ýuwaşatmaga däl, şol bir wagtyñ özünde "kompasyñ diliniñ ugruny üýtgetmäge çagyrýan birnäçe terjime makalalary çap edildi.
Golaýda "Armany-Imruz" (adynyñ iñ ýakyn terjimesi "Şu günüñ islegleri") gazeti žurnalist Mahmud Sadriniñ "Çäkli diplomatiýa"atly makalasyny çap etdi.
Sadri makalasynda eýran hökümetiniñ Russiýa hem-de Hytaý bilen baglanyşykly pozisiýasyny tankyt etdi we iki ýurt bilenem gatnaşygyñ Eýranyñ döwlet bähbitlerine düýpli zyýan ýetirýändigini sözüniñ üstüne goşdy.
Makalanyñ dowamynda "Iki ýurduñ Eýranyñ döwlet bähbitlerine ters gelýän oñaýsyz pozisiýasynyñ" görnup duran zatdygyny we iki döwlet bilenem düşünişmegiñ "sanksiýa täjirleri we kese ýerli agentlikler bilen galtaşyklylar, opportunistler, peýdakeş toparlar tarapyndan boýna dakylandygyny" nygtady. Ol ruslaryñ, hytaýlylaryñ, sionistleriñ we beýleki kese ýerli taraplaryñ Eýranyñ boýnundan asylmagynyñ onuñ bähbitlerine tersdigini nygtap, şeýle diýdi:
"Taryhda medeniýet döredip bilen güýçli jemgyýetler rasionallykdan arany üzmändiler. Medeniýetleriñ çagşamagynyñ sebäbi bolsa, rasionallykdan arany açandyklary üçindi".
Awtor ruslaryñ we hytaýlylaryñ Pars aýlagy ýurtlarydyr Eýran bilen bar bolan bähbitlerinden has köp bähbitleriniñ bardygyny, Pars aýlagy ýurtlarynyñ global derejede konsensius döredip biljekdiklerini, ýöne Eýranyñ muny oñarmajakdygyny öñe sürýär.
Awtoryñ pikiriçe Eýranyñ ýanynda diñe şu iki gündogarly güýç bar. Pars aýlagy bolsa uly güýçler bilen deñagramly gatnaşykly bolanlygyndan iki gündogarly güýç bilen bir hatarda günbatarly güýçlere-de açyk we Eýrandan has giñ manýowr meýdanyna eýe.
Eýranda birnäçe metbugat organynda gaýtalanýan bu sözleriñ gysgaça mazmuny şeýle: Eýranyñ Günbatara bolan duşmançylygy içine düşen dualizmidir.
Gündogar blogy onuñ bähbitlerini gorap biljek ýagdaýda däl, çünki beýlekileriñ bähbidi has öñde, işdäleri has uly. Beýlekileriñ rasional deñagramlylygy olaryñ ykdysady we diplomatiki pozisiýasyny güýçlendirýär.
Awtoryñ tankyt edýän zady - Eýranyñ halkara arenada çäkli manýowr meýdanynyñ barlygydyr. Bu, Eýranyñ ýoñsuzja bähbitleri üçin Günbatar bilen aç-açan dil tapyşmaga çagyryşdyr.
Eýranly elitalaryñ Gündogar blogyna bolan ýigrenji täze däl. Yslam-eýran medeniýetiniñ şahsy we jemgyýetçilik azatlygy talaplary düýpli we "totalitar" Gündogar modeli Efýrana mahsus zat däl.
Eýranyñ XX asyryñ başyndaky "Konstitusion monarhiýa" rewolýusiýasyndan birinji we ikinji Pehlewi döwürlerinde durmuşa geçirilen döwrebaplaşmalara çenli fanatizmden ýülünen döwlet gurma synanyşyklaryny okaýanlar eýran elitalarynyñ "rasional" döwlete bolan isleglerini duýup bilerler. Bu isleg şindizem aktiw we täsirli.
Eýranyñ hijem añsat bolmadyk "rewolýusion kämillik" döwrüni terk etmegi ähtimallygynyñ garşysynda ösüş üçin "alternatiw model" strategiýasyny Eýranyñ töwereginde asyryñ mümkinçiliklerini oñlamagyj ähmiýeti orta çykýar.
Alternatiw model häzir Pars aýlagy ýurtlarynda ösýän model, emma iñ esasysy bu modeliñ ýerli we sebitleýin şertleri arasynda ýutmagy, amatly jaýdar esasda goldanmagydyr.
Eýranly elitalaryñ Pars aýlagy ýurtlaryndaky tejribeleri gözden salmaýandygynybwe bularyñ Eýranda hemişe deñeşdirmelere tema bolýandygyny aýtmak gerek.
Alternatiw model näçe ynsanperwer, progressiw we şowly bolsa, Eýranyj "rewolýusion kämillik" tapgyryndan çykmagyna-da şonça goşant goşýar. Munuñ özi Pars aýlagy ýurtlarynyñ uzak wagtlap dowam eden çaknyşykdaky ýumşak güýjüdir.
Şeýle hem, alternatiw model giñ ýollary we belent jaýlary gurmak bilen çäklenmeli däl, şol bir wagtyñ özünde zamanabap medeniýete integrasiýany-da öz içine gurşap aljak görnüşde halkyñ ýaşaýyş derejesini gowulandyrmaga-ga üns bermeli.

Muhammet RUMEÝHI,
Kuweýt uniwersitetiniñ sosiologiýa professory.

Ýekşenbe, 27.08.2023 ý.