Ferdöwsiniñ "Şanamasy" türkler hakynda näme diýýär?

FERDÖWSINIÑ "ŞANAMASY" TÜRKLER HAKYNDA NÄME DIÝÝÄR?

Horasanly pars şahyry Abulkasım Ferdöwsiniñ "Şanamasyna" türkmen edebiýatynda has uly orun berilip, ony Gündogaryñ iñ görnükli şahyry we eserini bolsa beýik epos hökmünde tanadylýar. Türkmenistanyñ ýokary okuw jaýlarynda, uniwersitetdir dil institutynda bu pars eseri hakynda giñ möçberde gürrüñ edilyär. Azady adyndaky merkezi kitaphananyñ diwarlarynda şahyryñ özi we eserlerini añladýan suratlar gazlypdyr. Dogrudanam, bu pars "şa eserine" şeýle köp üns bermek biziñ milletimize nämä gerek?
Pars edebiýatçylary "Şanama" poemasyny eýran (pars) mifologiýasy esasynda dörän uly monumental diýip sypatlandyrýarlar. Eseriñ döreýşi barasynda şeýle gürrüñ bar:
"Türk hökümdarlarynda Gaznaly soltan Mahmyt "Eýran-Turan" taryhy hakynda bir eser ýazylmasyny buýranmyş. Ilki "Şanama" eserini 996-njy ýylda maryly Mesudi Merwezi ýazyp başlaýar, ondan soñ Dakyky bu işi dowam edýär, Dakyky ölenden soñ Ferdöwsi iş başyna geçyär. Parslarıñ toslan rowaýatlarına görä soltan Mahmyt eseriñ her beýtine bir altyn berjegini wada berenmiş. Ferdöwsi öz "Şanamasyny" ýazyp soltana hödürleyär. Soltan Mahmyt eser bilen tanyş bolanda soñ, ony halaman, altyn ýerine kümüş dirhem berenmiş, Ferdöwsi muny görüp, soltanyñ adyna ýazgaryjy goşgy goşup, gorkusından başga ýere gaçyp gidenmiş. Aradan bir näçe wagt geçenden soñ, soltan öz eden işinden puşman bolup altynlary ýollaýar. Ýükli kerwen şäheriñ bir derwezesinden girende, dünýäden öten Ferdöwsini jaýlamak üçin, adamlar ol bir derwezesinden çykyp baran, şahyryñ gyzy bolsa iberilen altynlary yzyna gaýtaranmyş.
Pars edebiýatçylaryñ toslap tapan bu rowaýaty bu ýerde bitýär. Bu rowaýat bilen baglanşykly birnäçe sorag ýüze çykýar:

1- "Şanama dogrudanam pars mifologiyasy esasynda ýazlypdyrmy?
2- Näme üçin soltan Mahmyt Ferdöwsä altyn bermändir, soltan bu eden işi bilen nämäni añlatmak isläpdir?

"Şanamanyñ" nähil döreýşi we onuñ türki halklarıñ mifologiýasy esasynda dörändigi barasynda Çyn-Maçyn çeşmelerinde bilgi bar. Ferdöwsınıñ düzen eseri şol ynançlara daýanyp ýazylýar. Ferdöwsi ussatlyk bilen rowaýatyñ orginalyny degişdirip, ony pars ruhuna uýgun äheñde ýazýar. Ol pars mifologiýasından peýdalanyp, Rüstemiñ atasynyñ bir Symrug guşy tarapyndan beslenmegi we ş.m-ler.
Ferdöwsi öz eserinde parsları jomart we batyr, türkleri bolsa wagşy, zelil we gorkak diyip sypatlandyrýar. Söweşlerde mydam parslar üstün gelip, türkler bolsa ýeñilýär. Ferdöwsi türklere: "Bu siziñ alyn ýazgydyñyz, öz pesligiñizi boýun alyñ, parslaryñ beýikligini, türkleriñ elleriniñ astyndadygyna ynanyñ, pars pälwany Rüstemi hiç bir türk pälwany ýeñip bilmez, ýeñse ony diñe öz ogly (Suhrap) ýeñip biler" diýip, ruhy taýdan basgy salýar. Bütin bu zatlara üns berip syn etseñ Ferdöwsiniñ "Şahnamasy" ynsanlary kemsidiji, barypýatan şowinistik ideýadan ylham alýandygyny añsa bolýar.
Eseriñ milletçilik pähiminden ugur alýandygynyñ başga bir delili bolsa ulanylan sözler hakyndadyr. Pars diliniñ lekstologiýasynyñ üstünde işlän rus alymy Pesokowyñ hasaplamagyna görä çagdaş pars dilinde 250 müñ söz bar, onuñ 175 müñi arap dilinden alynan sözlerdir, diýmek pars dilindäki sözleriñ 75%-i arapçadyr, galan 25% sözler bolsa türk, mongol we ýewropa dillerinden alnan sözlerdir. Esasan pars dilindäki sözleriniñ 10-dan 9-y alynma sözlerdir. Muña garamazdan Ferdöwsiniñ öñe süren şowinistik äheñli 60-müñ beýtli eserinde başga dillerden hiç bir söz alynmandygy orta atylýar, arasynda çäre bolmansoñ diñe birnäçe arap sözlerinden peýdalanany üçin, ol öz okyjylaryndan ötünç soraýar.
Ferdöwsi öz eserinde diñe türkleri däl, edil şol bir wagtyñ özünde araplary hem kemsidip, oları "düýe süýdüni içip, paşlak etini iýip ýören araplar" diyip kemsidýär. Ferdöwi pars we umuman bütin Gündogar edebiýatında şowinistik dünýägaraýyşly ýeke-täk şahyrdyr. Ne Ferdöwsiden öñ, ne-de ondan soñ Gündogar edebiýatynda ikinji bir şowinist söz ussadyna gabat gelinmeýär.
Parslar tarapyndan "dünýäniñ uly mifologiýasyny beýan edýän" hökmünde öwlüp arşa çıkarulan "Şanamada" diñe 4 müñ sözden peýdalanylypdyr. Deñeşdirme hökmünde aýtsak, rus dilinde 200 müñ söz bolsa, Puşkin öz eserinde 17 müñden artyk sözden peýdalanypdyr. Göwrüm taýdan beýle uly bolan "Şanamada" 4 müñ sözden peýdalanylan bolsa, bu, eseriñ poetik mazmunyny aç-açan orta çykarýar.
Gaznalı türkmen soltany Mahmyt Ferdöwsä "Şanama" eseri düzmek buýrugyny berende, Eýran-Turan söweşleriniñ obýektiw görnüşini beýan edilmegi talap edýär. Eser düzlüp, soltana hödürlenende, maslahatlaşylan zatlaryñ tersine gabat gelinýär. Soltan Mahmyt özüni "Alp-är Tüññaniñ (Ferdöwsi ony Afrasiýab adyna üýtgedýär) hakyky mirasdüşeri saýardy. Ol döwürde Alp-är Tüññanıñ gahrymançylykly keşbi il arasında giñden ýaýrapdy. Bu milli dessanda Alp-är Tüññanıñ mertligi, başarjañlygy, il-gün hem toprak üstünde görkezen batyrlygy wasp edilýär. Bu milli dessan türkleriñ arasynda giñden ýaýramagy, hatda aradan ýüz ýyllar geçse-de türkleriñ Alp-är Tüññani ýüreklerde ebedileşdirmekleri barasynda XI asyryñ uly türk dilçi alymy Kaşgarly Mahmyt öz "Diwan-e logat-e türk" eserinde Alp-är Tüññaniñ ölümi barasynda şeýle ýazypdyr:

"Alp-är Tüñña öldümi?
Ýaman dünyä galdymy?
Pelek öjün aldymy?
Indi ýürek daglanar."

Şeyle-de XI asyryñ uly türk şahyry "Kutadgu-bilik"("Bagt beriji bilim") eseriñ awtory Ýusup has-hajyp Balasagunly hem öz eserinde Alp-är Tüññäni hormat bilen yatlaär.
Ferdöwsi öz "Şanamasynda" türkleriñ milli gahrymany Alp-är Tüññaniñ adyny Afrasiûaba üytgedip, onı ýüregi gara, erbetligiñ yzynda bolan adam hökmünde sypatlandyrýar. Ferdöwsiden soñ pars edebiýatynda ony şeýle tanadyp gelýärler. Bu bir bolaýjak zat. Bir mahal iýlamitlar bilen duşman bolan akadlar, iýlamitlaryñ söygüli tañrylary akadlar üçin iñ gorkunç tañry hökmünde sypatlanypdy.
Ferdusiniñ ýaşan döwri (934-1020) Eýran Gaznalh türkmenleriñ häkimiýeti astyndady. Ferdöwsiniñ öz eserini şeyle şowinistik ruhda ýazmagy, türkmenleriñ hökümetine çydap bilinmedik reaksiya, garşylyk we onuñ netijesidi. Gaznaly soltanyñ we türki halklaryñ Ferdöwsi tarapydan kemsidilmegi geçip bolmajak günädi. Şoña görä soltan Mahmyt altyn yerine kümüş ýollaýar. Muña meñzeş başga bir hadysa hem Omar Haýýamyñ döwründe ýüz beryär. Haýýam "Nowruznama" eserinde parslary batyr görkezmäge synanyşýar. Haýýam öz eserini seljukly soltany Berkýaryga hödürläp, uly serpaýa garaşýar, emma soltan ony sowuk garşy alýar. Haýýam eden ýalñyşyna düşünip galýar. "Şanamanyñ" ýazylmagyndan 300 ýyldan köp geçenden soñ türkleriñ beýik serdary Emir Teýmirleñ (Agsak Demir) Ferdusiniñ mazarınıñ üstüne barıp: "Gal ayaga, gorkaklygyna gülüp, masgaralan türki gör" diýenmiş. Bu faktiñ özi Ferdöwsiniñ pars şowinizmine gulluk edendigini görkezýär.
Parslaryñ orta atan rowaýatynda göýä soltan Mahmyt soñundan puşman bolup, eseriñ gadryny bilip şahyra altyn ýollandygy aýdylýar. Bu düýbünden ýasama we toslanyp tapylan zat. Soltan Mahmyt puşman bolar ýaly hiç bir ýalñyş iş etmändi.
Ferdöwsiniñ ýazan "Şanamasynyñ" galplaşan dessanlaryny ýüze çykaran, häzir bolsa pars edebiýatyna gulluk edip yören asly türk soýly Ahmet Şamly 1994-nji ýylda Amerikanıñ Berkli uniwersitetinde gyzykly çykyş etdi. Onuñ pikirine görä "demirçi Kawe" we gerişlerinden ajdarha çykyp duran "Zahhak" dessany düýbünden tersine. Zalym diýlip görkezilen Zahhak ýurtda bay-feodallaryñ bähbitlerini howpa salyan, garyp-gasarlaryñ peýdasyna reformalar geçireni üçin, tagtdan agdarylan Feridun şanyñ küşgürmegi bilen demirçi Kawe aýaga galyp, Zahhagy agdaryp, Feriduny tagta çykarýar. Ferdöwsiniñ "Şanamasynda" bolsa Zahhagy örän ýowuz bir adam sypatlandyrýar, gerişlerinden çykyp duran aždarlaryny köşetmek üçin her giyje iki ýigidi öldürip, onuñ mañzynyñ aždarlaryna berilyändigi beýan edilyär.
Biz bu kiçi makalada Ferdöwsiniñ düzen "Şanamasynyñ türklere nähili garaýşy barasynda durup geçdik. Türkmenistanly alymlarymyzyñ bu eser barasynda düýpli barlaglar geçirip, eseriñ hakyky obrazyny ile-güne aýan etmeklerini umyt edýäris.

Akmyrat GÜRGENLI.