TikTok çaknyşygy hakda aýdylman galanlar

TikTok ÇAKNYŞYGY HAKDA AÝDYLMAN GALANLAR

"TikTok" ulgamynyñ üstünde bolýan häzirki çaknyşyga degişli üç esasy hakykat gözden sypdyrylmaly däl.

Ýakyn Gündogar we Demirgazyk Afrika sebitinde ýaşaýan ýüz millionlarça adam häzir Hytaý bilen birnäçe Günbatar Ýewropa ýurdunyñ arasynda "TikTok" ulgamynyñ üstünden bolup geçýän çaknyşykdan maddy bähbitler taýdan gönüden-göni täsirlenmän biler.
Uly ähtimallyk bilen bu sosial ulgamyñ artykmaçlyklaryndan we baý aýratynlyklaryndan peýdalanmakdan binesip galmasalar gerek. "TikTok" çaknyşygynyñ taraplarynyñ dialoglarynda "kiberhowpsuzlyk", "şahsy durmuşa hormat", "döwlet howpsuzlygy bähbitleri" ýaly buýr-bulaşyk tutaryklar öñe tutulýanam bolsa, sebitimiziñ adamlary bu buýr-bulaşyklyga biparh garaýar.
Aralaryndaky käbir hünärmenler çaknyşygyñ hakykatyny we gidişini yzarlamaga gyzyklanýan bolsa, köpüsi diñe tanyşlyk açmaga, wagtyny geçirmäge, güýmenmäge, ulgamyñ işlemäge dowam etmegi netijesinde käbir maddy we ruhy düşewüntleri edinmäge üns berýär.
"TikTok" ulgamy dokuz ýyl çemesi wagt mundan öñ Hytaý merkezli ulgamyñ birleşen "ByteDance" kompaniýasy tarapyndan dolanşyga goýberilen wagtyndan bäri barha tutaşyp barýan ýangyn ýaly geñ galdyryjy tizlikde dünýäniñ çar künjüne ýaýrady.

Häzirki iñ täze statistiki maglumatlara görä, ulgamyñ ýüklenme sang 3,5 milliarda ýetdi. Ulgamyñ esasy gatlagynyñ agramly bölegini dünýäniñ dürli künjeklerinden gelen ýaşlar we kåmillik ýaşyna ýetmedikler emele getirdi.
ABŞ-nyñ öñki prezidenti Donald Tramp jemgyýetçilik işgärleri bilen bir hatarda bu sosial ulgamy ulanyjylaryñ şahsy maglumatlary çöpleme babatda subut edilen işleri bilen ýurduñ döwlet howpsuzlygyna howp abandyrýandygy we "bu maglumatlary edinmekde öte geçendigi" bahanasy bilen ýurtda gadagan etmäge synanyşypdy. Emma onuñ bu synanyşygy pikir we söz azatlygynyñ goragyna degişli amerikan konstitusiýasynyñ Birinji üýtgeşikligi tarapyndan kabul edilen madda ters gelýan derñeýji köpöwüşginlilik bilen kesişip, hiç hili goldaw tapmandy.
Ulgama hojaýynlyk edýän kompaniýanyñ ýerine ýetiriji direktory Şou Szy Çýu geçen hepde hytaý kanunlaryndan birindäki paragrafyñ Pekin hökümetiniñ ulanyjy maglumatlaryna aralaşmagyna rugsat berýändigi üçin gadagan edilmegi boýunça birmeñzeş pikir ýöredýän demokratlardyr respublikanlaryñ gatnaşýan amerikan kongresiniñ agzalarynyñ öñüne çykdy.
Hytaýyñ Döwlet Kontrrazwedkasy boýunça kanunynyñ 7-nji maddasynda "ähli hytaý edaralarynyñ we raýatlarynyñ Hytaýyñ kontrrazwedka işlerine kömek, goldaw we hyzmatdaşlyk etmelidigi" hakda bellenip geçilýär. Emma ulgama hojaýynlyk edýän şereket bu jümläniñ düşnüksizdigini, özlerine ýöñkelýän aýyplamanyñ "teoretiki çaklama" esaslanýandygyny we hytaý hökümetiniñ "ulanyjy maglumatlaryny hiç wagtam soramandygyny" öñe sürýär.
"TikTok"-yñ nyşana alynmagy diñe ABŞ bilen çäklenmedi. Iñlis ygtyýarlylaram ýakynda käbir jemgyýetçilik işgärleriniñ bu ulgama girmegini gadagan edýän karar çykardy. Hindistan 2020-nji ýylda ulgamy doly gadagan edildi. ABŞ-da ulgamyñ doly gadagan edilme ähtimallygy bar. Galyberse-de, kompaniýa Waşington bilen ýaranlyk edýän we onuñ orbitasynda aýlanýan ýurtlaryñam şuña meñzeş kararlary kabul etjekdigini çaklaýar.
ABŞ-nyñ howpsuzlyk gulluklarynda işleýän käbir işgärler "TikTok" howpuna garşy käbir duýduryşlary berip, Hytaýyñ bu ulgam arkaly ummasyz köp gymmatly maglumatlary edinip biljekdigine we şol bir wagtyñ özünde muny güýç gazanmak we syýasy propoganda üçin ulanyp biljekdigini öñe sürýär.

Bize bu howatyrlaryñ nämäni añladýandygyny görkezmegi üçin saýlaw kampaniýalary boýunça işleýän "Cambridge Analytica" bilen bolup geçen dawadan has aýdyñ mysal bolup bilmez.
"Facebook" platformasy 2018-nji ýylda 87 milliona ulanyjynyñ maglumatyny bu kompaniýa satandygyny boýun aldy.
Trampyñ prezidentlik kampaniýasyny goldamak üçin ulanylan bu maglumatlaryñ saýlaw bäsdeşligi wagtynda konkret täsiriniñ bardygy hakda giñden ýaýran synlama bar.
Jorjiýa Tehnologiýa institutynyñ we başga-da köp sanly ynamdar ylmy-barlagçynyñ belleýşi ýaly "beýleki sosial mediýa ulgamlarynyñ köpüsi "TikTok"-a ýöñkelen zatlaryñ barsyny edýär".
Munuñ özi hünärmenleriñ "sosial aragatnaşyk" dünýäsinde "inkär edip bolmajak esasy hakykat" hökmünden kabul edilen ýagdaý. "TikTok" ulgamynyñ üstünde bolýan häzirki çaknyşyga degişli üç esasy hakykat gözden sypdyrylmaly däl. Bular hemmeleriñ bilibem çaknyşyga tarap bolanlaryñ diñe bir bölegini ulanýan, bir bölegini bolsa görmezlige salýan hakykatlarydyr. Bu hakykatlaryñ birinjisi ähli sosial mediýa platformasynyñ ulanýan iş modeli ulanyjy maglumatlaryny çöplemäge we muny ha mahabatçy, ha maslahatçy kompaniýa ýa-da kontrazwedka gullugy bolsun, pul beren hemmelere satmaga goldanýar.
Ikinjisi: "TikTok" ulgamynyñ üstünde bolýan göreş ulanyjylaryñ pynhan syrlaryny ýa-da maglumatlaryny goramagyñ göreşi däl, diñe belli-belli bähbitlere hyzmat etmegi üçin muny eýeleme göreşidir.
Üçünji hakykat şudur: Tebigy taýdan bu çaknyşykda taraplaryñ ikisiniñem ýüzüni ýuwarlygy ýok. Hytaý döwlet howpsuzlygyny "goramak" üçin ýurdundaky Günbatarly ulgamlary gadagan edýän bolsa, ABŞ hem global ulanyjylaryñ maglumatlaryny edinme we bulary gözegçilik etmede hiç kimsäniñ özüne şärikdeş bolmagyny islänok.
Araplara we dünýäniñ dürli künjeklerinde oña meñzeýänlere gowulyg-a ýok.

Dr. Ýasir ABDULAZIZ.

Sişenbe, 28.03.2023 ý.