Toprakdan gelmek we ahlak: Dirilikde we ölümde deñlik ýörelgesi

TOPRAKDAN GELMEK WE AHLAK: DIRILIKDE WE ÖLÜMDE DEÑLIK ÝÖRELGESI

Adam atanyñ ýaradylyşy - meniñ ýaradylyşym. Adam ata "Allanyñ ýerdäki wekili" bolsun diýip ýaradyldy, şol wekil men. Perişdeler Adam atanyñ öñünde baş egmek arkaly, aslynda Hudaýa sejde etdiler, şol sejdä sebäp bolanam men. (Şeýtan "toprakdan ýaradylana sejde etmek bolanok" diýip, meni göz öñüne tutdy, çünki onuñ pitnesi bize däl-de, Hudaýa garşydy).
Jennetde ilkinji bar edilenem men. "Gadagan edilen agaja golaýlaşmaly däl" diýlen gadaganlyk mañady. Adam ata agaja golaýlaşdy, asy boldy, ilkinji düzgün bozulma ýüze çykdy. Agaja golaýlaşanam men. Soñra ol How ene ikisi toba etdiler: Her bir adamyñ tebigaty şu ýerde belli boldy - düzgüni bozmak we soñundan puşman etmek. Günde onlarça gezek "agaja golaýlaşaýma" diýen düzgüni bozup, belli bir bölegimiz munuñ üçin toba edenimizde, bu gadaganlygyñ manysyna aýdyñ göz ýetirýäris.
Sopularyñ Gurhany okama-añlama terzi boýdan-başa şolar ýalyrak. Ylahy kelamda agzalýan herkes we hemme zat gönüden-göni ýa-da gyýtaklaýyn men we meniñ bilen baglanyşykly, ylahy çagyryşyñ hakyky obýekti men. Aýatlaryñ barsy maña geldi, hemme aýatlarda gürrüñ berilenler meniñ kyssam. Bu - "onda siziñ zikiriñiz bar" diýmekligi añladýar. Ýunusyñ "Tur dagynda Musa bilen diýende" gürrüñ bereni-de şudy.
Adamyñ toprakdan ýaradylmagy kämillige ýeten sopularyñ gözünde biologiki düşündirişden has köp ahlak-didaktiki manysy bar. Has dogrusy, olaryñ ahlak garaýyşlary toprakdan gelmegiñ zerurlygyny dirilik ýörelgesiniñ üstünde kök tutdurypdyr.
Ezelde topragyñ gadymy älem konsepsiýalarynda iñ pes mertebeli närse bolandygyny ýatdan çykarmazlyk gerek: toprakdan pes, toprakdan arzysyz zat ýok!
Beýleki üç närsä garanda toprak iñ pesi manyda añymyza ýerleşipdir. Ahlak ýörelgesine laýyklykda pesgöwünliligiñ topraga meñzedilmeginiñ sebäbi-de şundan gelip çykýar. Muny musulman akyldarlar dürli gnostiki akymlarda ýa-da filosofiýalarda ýer alan madda bilen topraga garşylyklaýyn teoriýa bolsun diýip döretmediler, ýöne bu hakykat - toprak olaryñ içinde iñ pesi, iñ arzysyzy. Şu ýerde adam üçin nusga alarlyk birinji uly paradoks orta çykýar: Iñ pes, iñ gereksiz närseden, iñ pes mertebeden iñ arzyly mahlugyñ ýaradylmagy ylahy keremiñ aýdyñ ýüze çykmasydyr. Hakykatda adam bolmak - öz barlygyñdaky ilkinji paradoksa düşünmek, şoña görä-de hereket edip, diriligiñdäki ähli paradokslaryñ açaryny ele almak diýmekdir. Şu ýerde ahlagyñ ilkinji we düýp ýörelgeleriniñ biri öñe saýlanýar: ähli adamlar ýaradylanda bitewi we eldegrilmez deñdirler. Her bir adam (Adam ata-How ene) ýaradylanda we doglanda birmeñzeşdir. Hiç kim başga bir adamdan ýokary bolup doglup bilmez, hiç kim ikinji derejeli adam bolup ýaradylmaýar. Adam bolmagyñ ähli hak-hukuklary we ýurisdiksiýalary ýaly ähli ýeñillikli artykmaçlyklarda-da deñdiris. Muña göz ýetirmek şükür etmegiñ başy hasaplanypdyr.
Toprak ýaradylmak üçin hak-hukuga eýe däldigimizi görkezýär. Hetdiñi aşman öz derejäñde ýaşamak hem şudur - "mümkin" diriligi özgeden gelen we biri tarapyndan bar edilen diýmekdir. Şeýle ýagdaýda bar bolmak paý edinmek we mejburlyk däl, diñe lutuf-yhsan hökmünde orta çykýar. Adamyñ doglanyndan bäri dowam edip gelýän şejere ýa-da asylzadalyk prinsipi biderek we boş gürrüñdir. Biziñ her birimiz üçin ýeke-täk hakykat bar - olam toprakdan ýaradylandygymyz. Özem gazanylan ýa-da miras galan hiç bir gymmatlyk bu aýdyn hakykaty üýtgedip bilmez, ýalpyldatmak diñe görkezip (mazamlap) biler, emma üýtgedip bilmez. Şu nukdaýnazardan ugur alynsa, dogluşdaky deñlik adamzadyñ beýik we hakyky doganlygynyñ ýoluny açar. Ahlagyñ ikinji ýörelgesini-de hut şu ýerden kesgitläp bileris: Soñky gazanylan gymmatlyklar asyl nusgadaky gymmatlyklaryñ ýerini çalşyp bilmez.
Hajy Bekdaş weli adam bolmagyñ dört tapgyryny beýan edende, hakykat makamlarynyñ birinjisiniñ toprakdan gelendigimizi bilmekdigini aýdypdyr. Adam ýokary makamlara şerigat we tarykat makamlarynda geçmeli çetin ýolagçylygynda kämilleşip ýetýär. Ol ahyrsoñunda magryfat makamlaryndan geçip, hakykat makamlaryna ýeteninde, özüniñ "bir gysym toprakdygyny" öwrenýär. Aslynda her bir adam haýsam bolsa bir ýol bilen özüniñ toprakdandygyny we muny añynda aýlap durka-da toprakdygyny bilýär. Iñ bolmanda, başymyzyñ ölümlidigini bilmek - bir başlangyjymyzyñ bardygyny we wagtly ýaradylandygymyzy bilmekligi añladýar. Kelam ylmynyñ danalary şonuñ mümkinçilik (bar bolma ähtimallygy) adalgasyndan has köp hudusa (ýagny, wagtda we wagtly ýaradylmak) ünsümizi çekip, adam ahlagyna ejizligik we nogsanlyk tarapdan aralaşdylar. Biz özümiziñ wagtly (wagtlaýyn) mahlukdygymyzy bilmek bilen dünýäniñ ebedilik ýurdumyz däldigini öwrenýäris. Emma ýaradylandygymyzy bilmek - şol bir wagtyñ özünde dünýäden has öñ bir hakykatymyzyñ bardygyna ynanmaga iterýär. Şeýle ýagdaýda özüni wagtlaýyn ýurtda ezeli barlyk hökmünde duýýan adamyñ göwnüçökgünligi döreýär. Jandan söýýän dünýämiz biziñ geçmeli ýolumyzyñ menzillerinden diñe biridir. Hajy Bekdaş toprakdandygyñy bilmek bilen hakykatyñ arasyndaky baglanyşykda bilýändiris öýtmek bilen parhlandyryp bilmek meselesine ünsümizi çekýär. Biziñ her birimiziñ adatça höwes edýän bir zadymyzy hakyky maglumata öwürýän zat ahlakdyr. Şeýle ahlaga ýetmek üçin iñ yzyna, iñ başky nokadyna öwrülip barmaga güýji ýetjek saplanma gerek. Başgaça aýdylanda, ähli gazanan derejäñ, ýeten wezipäñ, olaryñ gollanýan gymmatlyklarynyñ ýa-da uçraýan görgülerimiziñ, olaryñ döredýän alada-gaýgylarynyñ, lapykeçlikleriñ torundan sypman ilkinji we sözüñ doly manysyndaky bitewi tämizligi görmek mümkin däl.
Ahlak - biziñ bina eden ýa-da içine düşen dünýämiziñ daşyna çykyp, başyndaky we soñundaky (toprakdan topraga) aralykda öz diriligimi seniñ diriligiñ bilen bilelikde görmek diýmekdir. Şonuñ üçinem hakykat makamlarynyñ birinjisi "toprakdan gelendigiñe" akyl ýetirmekdir.
Ýeri, munuñ delili nämede? Adam toprakdan gelendigini haçan öwrenip biler? Şu ýerde ahlak durmuşynyñ iññän möhüm ýörelgesine ulaşmak mümkin: Hakykat ýüzündäki ahlaklylyk "dirilige bolşy ýaly akyl ýetirmek" pikiri bilen ýaşamak, şeýle-de hiç bir zadyñ bu hakykaty üýtgedip bilmejekdigine düşünmekdir. Hajy Bekdaş weli "toprakdan gelendigine akyl ýetiren adam hiç bir adamy aýyply görmez" diýipdir.
Sözlem hakykatdanam juda owadan we oýlanşykly düzülipdir: "Aýyply görmez!" Hemmämiziñ toprakdan ýaradylandymyz şeýle aýdyñ görnüp durka, biziñ gazananlarymyzdan ýa-da gujur-gaýratymyzdan bina bolan maddy derejämiz hakyky derejämizi üýtgedip bilmez. Biziñ her birimiz nogsanly (kemçilikli) we ejizdiris. Bu hakykat. Ýöne hiç bir adam aýyply däldir. Çünki "dirilik dükanynda kelepir mal" ýok. Ahlakly bolmak - ýaradylyşda we ölüm pursatynda deñlik ýörelgesinden adama we ähli ynsa-jynsa garamakdyr.

Ekrem DEMIRLI.