Babyr şa we Hindistan

BABYR ŞA WE HINDISTAN

Muhammet Zahyruddin Babyr şa 1483-nji ýylda dünýä indi. Kakasy aradan çykanda 12 ýaşynda tagta geçdi. Babyr Ýawuz Soltan Selim, Şa Ysmaýyl Hataýy, Genri VIII, Karl V ýaly hökümdarlaryñ ýaşan döwründe Gündogaryñ ýyldyzy bolup parlady. Onuñ döwründe Deli, Agra edil Yspyhan, Töwriz, Stambul bilen birlikde Günbatarda-da duş gelip bolmajak parlak günlerini ýaşady. Babyr şahyr hökümdardy.
1530-njy ýylyñ dekabr aýynyñ soñky hepdesinde dünýä taryhynyñ we edebiýatynyñ meşhur wekillerinden hem-de öz döwründe haýran galyjylyk bilen syn edilen marşallaryndan Muhammet Zahyruddin Babyr şa Agrada aradan çykdy. Belli bir wagta çenli gubury şol ýerde goralyp saklandy. Birnäçe ýyl geçensoñ özüniñ Orta Aziýadaky ýerlerine birikdiren Owganystanynda Kabula getirilip jaýlandy. Nesillerinden Jahan şa 1646-njy ýylda "Babyryñ baglary" diýilýän ýerde onuñ üçin ajaýyp kümmet gurdurdy.
Şek-şübhesiz häzirki Owganystandaky türk jemgyýetiniñ esasy wekilleriniñ biri bolmagynda galýar. Onuñ we ondan soñky Hüseýin Baýkaranyñ (Soltansöýün) döwründe Kabul, Hyrat Orta Aziýa edebiýatynyñ we medeniýetiniñ soñky ojaklarynyñ biri hasaplanýar. Emma gyzykly tarapy, eýran medeniýeti-de täze eýýama gadam basdy we Hindistanda pars dili, pars medeniýeti arhitekturadan başlap aýdym-saz, çeper edebiýat ýaly birnäçe ugurlarda ösüşiñ täze belentliklerine çykdy. Şonuñ üçin Babyr şa ahameniler döwründen soñ eýran medeniýetiniñ ýaýylmagynda uly rol oýnanlaryñ biridir.

• 12 ÝAŞYNDA TAGTA ÇYKDY

Babyr 1483-nji ýylda dünýä indi. Kakasy aradan çykanda 12 ýaşynda tagta geçdi. Teýmirleñiñ agtygynyñ oturan tagty iññäniñ üstünde oturan ýaly kürsüdi. Ferganany we ýurduny küýsän şahyr hökümdar Samarkandy iki gezek ele geçirdi. Ikisinde-de demirgazykdan gelen özbekleriñ, hususanam Muhammet Şeýbany hanyñ gurnan pyrryldaklary sebäpli şäherden çetleşdirildi. Şonuñ üçinem Ferganadaky häkimiýetinden öñki hökümdarlygynyñ iñ uzak döwrüni Owganystanda geçirdi.

• GÖRLÜP-EŞDILMEDIK ÝEÑIŞ

Hindistanda şondan öñem türk döwleti bardy. Mahmyt Gaznaly (Türkmen) bu ýurda Aziýadan aralaşypdy. Babyr 1521-1522-nji ýyllarda Haýbar geçelgesinden geçip hindi topraklaryna gadam basdy, emma Ybraýym Ludi hany - Hindistanyñ iñ güýçli rajasyny Panişad söweşinde ýeñenden soñ meşhur hindi döwletini gurdy (maý, 1522). Müñden gowrak piliñ we 100 müñ adamlyk kemsiz ýaraglanan goşunyñ garşysynda 10 müñ adamlyk goşuny bilen görlüp-eşdilmedik ýeñiş gazandy. Esgerleri bilen deñ durup söweşen Ybraýym Ludi hanyñ goşunynda-da oñky ýaly esgerler we deñ şertler bolupdyr. Eýsem oña ýeñişi ýar eden zatlar nämekä?
Babyr Hindistanyñ taryhynda konwensional ýaraglary ulanan ilkinji hökümdardyr. Goşundaky toplary Fatih Soltan Mämmetden soñ başlan osmanly ýarag goragy, aýratynam Ýawuz Selim hanyñ toplary bilen deñeşdirip bolmasa-da, goşunda Mustapa Rumy atly osmanly topçy serkerdesiniñ hyzmaty az bolmandy. Iñ gyzyklysy-da edil XV asyrdaky osmanly goşuny ýaly toplary arabalara geçirip, goşunlary ýeñipdi.

• GYSGA, ÝÖNE AJAÝYP

Babyryñ az wagtlyk, ýöne ajaýyp Hindistan imperatorlygy bu ýurda iñ azyndan daşky görnüş gazandyrdy. Häzir türki dilden we unsurlaryndan Hindistanda birküç sany garyp-pukara obadan başga galan zat ýok. Emma tutuş Demirgazyk Hindistandaky şäherler, Delidäki Gyzyl gala ýaly hammamdan başlap, medresesine, bazaryna çenli Orta Aziýa motiwli binalardyr. Bu ýurduñ taryhyndaky özboluşly pars edebiýaty Babyryñ döwründe başlady. Gynansak-da, Teýmirleñiñ özüni Çingiz hanyñ körekeni hökmünde tanatmagy ýaly syýasy wagyzy soñam teýmiridler dowam etdirdi. Şol sebäpli hindi halky bulara mogollar diýip at berdi. Mesele soñky iñkis kolonial agalygynyñ Hindistandaky türk döwrüne mogol adyny bermeginde däl-de, olaryñ özüniñ bu ady halanlygyndadyr.
Häzir käbir günbatarly hindişynaslar (bularyñ sany az däl) we hindistanlylar türk sözüni ulanmaga başlady. Meselem Mansura Haýdaryñ “Indo-Turkish Architecture” atly iñlis dilinde çykaran albomy (bu ajaýyp işiñ çap edilmeginde Halil Akynjy ýaly şol döwüriñ türk ilçihanasynda işlän diplomatlaryñam uly hyzmaty boldy) ýaly eserler çykmaga başlady.
Hindistan yklymyna göz gezdiren badyña ilki bilen Babyr döwrüniñ eserleri göze ilýär. Humaýun we Ekber ýaly filosof hökümdarlaram bar. Olar hindi mistisizmi bilen yslam obrazynyny birleşdirmäge synanşypdyr.
Şeýle-de musulman ilatyñ iñ köp iki ýurdunyñ biriniñ häzirki Hindistandygyny aýtmak gerek. Päkistandyr Bengal yklymyñ şol döwrüniñ eseridir.
Babyr Ýawuz Soltan Selim, Şa Ysmaýyl Hataýy, Genri VIII, Şarlken ýaly hökümdarlaryñ ýaşan döwründe Gündogaryñ ýyldyzy bolup parlady. Onuñ döwründe Deli, Agra edil Yspyhan, Töwriz, Stambul bilen birlikde Günbatarda-da duş gelip bolmajak parlak günlerini ýaşady. Babyr şahyr hökümdardy. Onuñ "Diwany" Hindistanda türk edebiýatynyñ gymmatly poetiki çeşmesidir, emma mundan has gymmatlysy onuñ ýatlamalarydyr. "Diwan" uniwersitetimiziñ ýatdan çykaryp bolmajak alymy Reşit Rahmeti Arat tarapyndan "Wekaýy-Babyr" ady bilen terjime edilen düşündirişli iki jiltligi neşir edildi.* Bu eser çagataý edebiýatynyñ merjen dänesidir.
Käbirleriniñ pikir edişiniñ tersine tanymallygy o diýen güýçli bolmadyk Baýezit II-niñ çagataý dilini we edebiýatyny gowy bilendigi mälimdir. Herhal onuñ bu gyzyklanmasyny döredip biljek edebi sfera Babyryñ döwründe we ondan soñ täze sepgitlere ýetipdir. Babyryñ ýatlamalaryny iñlis diline terjime eden Uilýam Beweriž we Fernand Grenard ýaly bu barada ýörite iş ýazan awtorlar bar. Olar "başdan geçirenlerini we öz portretini şular ýaly ussatlyk bilen şekillendiren ýazyjy az" diýýärler.

• BABYR DÖWRÜNI ÖWRENMELIDIRIS

500 ýyl öñ Hindistana giren bu hökümdaryñ, ussat ýazyjynyñ, şahyryñ we serkerdäniñ ýene sekiz ýyldan aradan çykanynyñ 500 ýyllygy bellenip geçilýär.
Türkiýede bu boýunça eýýäm taýýarlyk işleri, ylmy-barlag işleri başlady. Biziñ üçin indi alysda-da bolsa, gaty daş ýer däl. Tüweleme, täze nesiller gyzyklanmaga başlady. Hindistanyñ taryhynyñ bu sahypasyna hindologiýanyñ degişli bölümlerini etýud edip girmegimiz gerek. Beýik Atatürküñ Dil we Taryh-geografiýa fakultetinde hindologiýany açmagynyñ sebäpleriniñ birem şudur. Dil we Taryh-geografiýa fakultetinde şol wagtlar Walter Ruben ýaly ussat hindologlar bardy. Häzir urdu dilini öwrenýänlerem bar. Bütin bu mümkinçilikleri Babyryñ döwrüni täzeden öwrenmek üçin ulanmalydyrys.
Babyr beýik hökümdar. Ol Aziýanyñ parlak ýyldyzy we diñe gatnaşan uruşlaryny hasaba alanda-da hormat goýulmaga mynasyp marşaldyr.

Ilber ORTAÝLY.

"Hürriyet" gazeti, 16.01.2022 ý.