Daglaryñ ruhundan ýaradylan atlar

DAGLARYÑ RUHUNDAN ÝARADYLAN ATLAR

Daglar türki halklarda bolşy ýaly, beýleki halklarda-da mukaddes saýylýar. Dünýäniñ merkezindäki we ilkinji ýaradylyşdan soñ Tañrynyñ oturyp dynjyny alan daşynyñ ýaradylyşyñ simwoly hasap edilýändigi üçin daglara ýakyn bolmak - şol bir wagtyñ özünde Tañra ýakyn bolmagy añladýar. Daglar şol bir wagtyñ özünde o dünýä geçelge hökmünde-de görülýär. "Üç älem" düşünjesinde daglar ýer astyny we üstüni birleşdirýän ýer hökmünde suratlandyrylýar. (Seýidogly, 1995: 91-94).
Daglaryñ göge ýakyn bolmagy, olaryñ şol bir wagtda tañry derejesi hökmünde görülmegine getiripdir. Bu düşünjäniñ miwesi hökmünde Orta Aziýada daglaryñ mübärek, mukaddes, beýik ata, beýik hakan manylaryny berýän "Han Tañry", "Buztagata", "Iduk art", “Kuttagata” görnüşinde atlandyrylmagyny görkezmek bolar. (Günaý-Güngör 1997: 47).
Gadymy türkilerde her boýyñ we oýmagyñ özlerine mahsus bir daglarynyñ bolandygy mälim. Bu ynanjyñ dowamy Anadoly türkmenleriniñ arasyna belli-belli ýerleriñ mukaddesleşdirilmegine geturipdir. (Bekki, 2008: 93-110).
Gadymy türki taýpalaryñ mukaddes saýan daglarynyñ arasynda iñ meşhury Ötükendir. Bu daglyk we sümme tokaýlyk ýer birnäçe türki döwletleriñ merkezi bolupdyr. (Çoruhly, 2006: 34)
Türk ýaradylyş mifleriniñ arasynda ilkinji adamyñ nähili ýaradylyşy bilen baglanyşykly Ebubekir ibn Abdylla ibn Aýbek ed-Dewadarydan rowaýat edilen bir mifde Türküñ ilkinji atasy Garadagçy diýen dagyñ gowagynda dünýä inipdir. (Inan, 1995: 21).
Daglaryñ mukaddesligi we bu mukaddesligiñ netijesi hökmünde olaryñ ruhlarynyñ bardygy baradaky ynanç dessanlarda (türkmen dessanlarynda-da şeýle -t.b.) ýygy-ýygydan duş gelýän motiwlerdendir. Dag ruhlary dessanlarda bedensöw keşbe bürenip belli bir gahryman ýa-da bedew at bolup göze görünýär. Pamir daglarynyñ gowaklarynda ýaşaýan "hudawy ata" baýtallar goýberilip onuñ tohumy alynypdyr. Başga bir rowaýata görä içine at siýdigi mazaly siñen gowaga awgust aýynda baýtallar sürülip jübütleşme üpjün edilipdir. (Elçin, 1963a: 413).
Şu nukdaýnazardan seredende "Dag bilen bile garşymyza çykýan "gowak kulty" dogma ýa-da dünýä inderilme motiwi bilen gönüden-göni baglanyşyklydyr. (Bekki, 2007: 275).
"Saltyknamada", "Batdalnamada" we "Hamzanamalarda" şol bir at bilen garşymyza çykýan Aşkar atly bedew at Hezreti Adam ata (a.s) döwründen bäri ýaşap gelýän ölümsiz atdyr. Aşkaryñ ýardam edýän gahrymanlary (Sary Saltyk, Batdal Gazy, Hezreti Hamza) gowaklaryñ birinde onuñ gelerine garaşýarlar.
Bu atyñ wagtal-wagtal Mukaddes Käbäni togap edip, ýaşaýan gowagyna dolanyp gelýändigi-de rowaýat edilýär. (Sakaogly 1995: 165-172).
Daglaryñ ruhundan ýaradylan atlara Altaý dessanlaryndan "Altyn-Aryk" eposynda duşmak mümkin. Eposda Kirim dagynyñ kert gaýasynyñ üstünde öz-özünden ýaradylan "Ak-Sabdar atdan" söz açylýar:

“Kirim dagynyñ üstünde
Alty başly Ak gaýa bar.
Agşam düşen uçurlary
Aý nuruna şöhle saçýar.
Dañ agaryp gündiz düşse
Gün nuruna ýalpyldaýar.
Sen ony heý görmediñmi?
Alty başly Ak gaýanyñ içinde
Dokuz-Gulaç boýunda
Altyn toýnak, altyn ýally
Ak-Sabdar at, öz-özünden dogulan"
(AAD s. 49)

Kaba ALY.
Türkiýäniñ Ahy Ewran uniwersitetiniñ Sosial ylymlar instituty.

# "Altaý, tuwa, hakas we şor dessanlarynda at motiwiniñ işlenişi boýunça edebi seljermeler", sah. 32-34.