ÇINGIZ AÝTMATOW
Doganlyk Gyrgyzystanyñ paýtagty Frunze (häzirki Bişkek) şäheriniñ günortasynda owadan baýryñ üstünde gupba ýaly tegelenip oturan ala-böle ak tam bar. Ol Çingiz Aýtmatowyñ daçasy. Frunzäniñ etekleri juda gözel. Arçaly-kerkawly daglar, dag ýodalary, üstüne bulut çöken gaýalar, sowuk suwly çeşmeler, garaz tebigatyñ täsinligi seni özüne bendi ederçe bar.
Men söýýärin bu gar basan gaýany,
Onuñ syrça daşdan merdiwany bar.
Her gatlagy bir asyryñ beýany,
Her bir böleginde syrly many bar.
Meger bu gaýany menden gabanyp
Bir çal bulut oñ üstüne sürünýär.
Gel, eý bulut, durma onda abanyp,
Meniñ saña diýjek bir gürrüñim bar.
Çal bulut hem edip birden howatyr,
Göterilýär ýene gelen yzyna.
Aşakda gök jülge ýaýylyp ýatyr,
Meniñ gözüm düşýär gyrgyz gyzyna.
Gelýär ol gyz at üstünde keýerip,
Gelýär ol gös-göni bu ýere bakan.
Aýdymyny kesdi myhmany görüp,
Ýüzün aşak saldy. Utandymykan.
Sen utanma menden daglar gözeli,
Uzat eliñ elleriñden çekeýin.
Gel, garagöz bir dem munda gezeli,
Syratyña ine-gana bakaýyn.
Gyz elin salgaýar: "Özüñ düş aşak,
Gel atym üstünden orun bereýin!"
Çeşme suwy şaglap inip başaşak,
Ikimize edip berýärdi oýun.
Men pese ugraýan gaýany syryp,
Çeşme suwy sazyn çalýar, ses edýär.
Aşakda gök arçañ içine girip,
Gyrgyz gyzy inçe ýoda seredýär.
Bu setirlere Aladagdan alnan ilkinji täsirler esasynda ýazdym. Şundan birnäçe ýyl geçensoñ döredijilik ykbalym meni Moskwanyñ meşhur Twer bulwarynyñ ugrunda ýerleşýän Edebiýat institutyna alyp bardy. Men iki ýyllyk Ýokary edebiýat kurslarynda okap başladym. Bahym iki kursuñ diñleýjileriniñ bilelikdäki teoretiki konferensiýasy boldy. Şonda gür gara saçy gaşlaryny basyp duran tegelek ýüzli ýaş ýigit hem söz aldy. Ol kisesinden owadan gaplu sigaret çykaryp, söze şeýleräk başlady:
- Wraçlar adamyñ saglygyna çilimiñ zyýanlydygyny häli-şindi aýdyp durlar. Serediñ, bizde welin biri-birinden owadan gaply çilimler çykarylýar. Ýaş ýazyjynyñ ilkinji kitabynyñ daşyny bezemäge ine şu elimdäki çilim gabyna berilen owadan kagyz ýaly gymmat bahaly kagyz berilýändir öýdýäñizmi? Ýok. Zyýanly çilome şeýle gymmatbahaly kagyzlar harç edilýär, peýdlay kitaplara welin beýle kagyzlary gysganýarys.
Ýaş ýigidiñ batyrgaý pikiri orta atyşy biziñ hemmämiziñ göwnümizden turdy. Ol ýigit bizden bir kurs ýokarda okaýan Çingiz Aýtmatowdy.
Ýyllar geçdi. Juda tiz, duýdurman geçdi. Ellä ýetenimize özümiz haýran galdyk. Meniñ elli ýaşymy gutlap iberen mähirli telegrammasynda Çingiz şeýle ýazypdy:
"Mundan birnäçe wagt ozal biz ikimiz edebiýat institutynyñ höwürtgesinden bileje uçup gaýdypdyk. Sen elli ýaşadyñ. Menem bahym ellä ýetýän. Seniñ ýaly uly şahyryñ hem-de prozaçynyñ indi türkmen edebiýatyny belende göterýändigine men şat".
Edebiýata we edebiýat adamsyna baha bermäge gezek gelende Çingizde ýüz görmek diýen zadyñ ýokdugyna gözüm ýetik. Şonuñ üçin-ds onuñ mahabatly sözlerine, beren ýokary bahasyna elbetde monça boldum.
Ine, indi elli ýaşynyñ öñüsyrasynda Aýtmatowa Sosialistik Zähmetiñ Gahrymany diýen belent at dakyldy. Entek bu ýaşlarda beýle ada eýe bolan edebiýat ýa-da sungat işgäri biziñ ýurdumyzda ýok.
Gyrgyz topragynda köp zatlar ösdürilip ýetişdirilýär. Gyrgyzystanyñ ösen maldarçylygy bar, ol toprak magdanlara baý, Gyrgyzystan özüniñ şugundyry bilen meşhur. O ýerde gowaça-da ekilýär. Energetika respublikada industriýanyñ ösen görnüşine öwrüldi.
Gyrgyz halky bu zatlaryñ hemmesine guwanyp biler. Gyrgyzystanyñ ýene bir uly milli guwanky bar. Ol Çingiz Aýtmatow.
Çingiz Aýtmatowyñ döredijiginiñ iñ häsiýetli taraplary hakynda men öñem aýdypdym. Şol pikirleri häzirem gaýtalasym gelýär.
Şekspiriñ ölmez-ýitmez Žulýettasynyñ ölümine hemmeleriñ garaýşy, has takygy baha berşi deñ däl. Käbirleri ölümi Žulýettanyñ ruhy ejizligi bilen baglanyşdyrjak bolýarlar, ony çykgynsyz güne galmaklygyñ logika gabat gelýän netijesi hasap edýärler. Anyk waka hökmünde bu ýagdaýyñ şeýle bolup görünmegi-de mümkin.
Bu ýerde adamyñ nämäniñ hatyrasyna özüni gurban edýänligi barada akylly-başly oýlanmak zerurdyr. Şekspiriñ gahrymanlary ejiz adamlar däldir. Hut şonuñ üçinem onuñ tragediýalary ölmez-ýitmez bolup galdy.
Çingiz Aýtmatowyñ "Ak gämi" powesti žurnalda peýda bolandan soñ "Литературная газета"-nyñ sahypalarynda başlanan gapma-garşylykly gyzgyn çekişmeler köpleriñ ýadyndadyr.
Hakykatdan-da "Ak gämidäki" oglanjygyñ tragediýasy million-million okyjylaryñ ýüregini sarsdyrdy. Oglanjygyñ heläk bolmagy bilen juda köp okyjylar, tankytçylar razylaşyp bilmediler. Olara eserdäki durmuş ýagdaýyna akyl ýetirmek kyn düşdi. Şol çekişmäniñ gidişinde awtoryñ özi "Zerur takyklama" diýen makala bilen çykyş edip durmuş hadysasy bilen hakykatyñ aratapawudyny düşündirdi. Çingiz Aýtmatow öz tankytçylarynyñ tutaryklaryny ret edip şeýle ýazdy:
"Sungat şatlyga, durmuşy ykrar etmeklige, optimizme çagyrmalydyr. Emma şonuñ bilen bir wagtyñ özünde adamy çuññur oý-pikirlere, ruhy sarsgyna-da itermelidir, ynsanda ruhy ezýet çekmegiñ güýçli duýgusyny emele getirmelidir, onda şer işiñ garşysyna gazaply protest döretmelidir, adamy çuññur gynandyrmaga, elendirmäge hem-de durmuşda basgylanan, hyýanat edilen iñ gowy zatlary goramaga we dikeltmäge bolan hyjuwa-hyruja ýol arçamalydyr".
Çingiz Aýtmatow şol makalasynda oglanjygyñ heläk bolmagyny delillendirip, aklap bu ýagdaýdan şeýle netije çykardy:
- "Hawa, oglanjyk heläk bolýar. Emma ruhy, ahlak artykmaçlygy oglanjykda galýar. "Şeriñ dabaralanmagy" bu ýerde galplyk ýagdaýynda bolup geçýär. Bu ýerde ýeñiş asla Orazkuluñ tarapynda däldir".
Çingiz Aýtmatowyñ ilkinji powesti bolan "Jemile" onuñ awtorynyñ adyny arşa göterdi, Jemile bütin dünýäni aýlanyp çykdy. Ol söýgi barada ýazylan ajaýyp eser baý Ýewropanyñ okyjylaryny-da añk etdi.
Realistik prozanyñ tarapdarlary "Jemilä" salgylanmak bilen söýgi taryhyny gürrüñ bermäge, ony çuññur hem-de şahyrana teswirlemäge diñe realizmiñ ukyplydygy baradaky öz tassyklamalarynu has-da berkitdiler.
Ýewropanyñ käbir tankytçylary, okyjylary ýaş gyrgyz ýazyjysynyñ powestini okap, iñ bir garaşylmadyk pikirleri orta atdylar. Olar Daniýardan Baýronyñ gahrymanlarynyñ alamatlaryny gözlediler. Jemiläniñ obrazynda Renessans döwrüniñ ýakymly ýañlaryny eşiden ýaly boldular. Garaz, "Jemiläniñ" peýda bolmagy bilen diñe bir köpmilletli sowet edebiýatynyñ däl-de, dünýä edebiýatynyñ mese-mälim baýlaşandygyny hemmeler ykrar etdiler.
Mälim bolşy ýaly, hudožnigiñ döredijiliginiñ manysy hem-de ähmiýeti onuñ pozisiýasy bilen, halkyñ durmuşynda bolup geçýän sosial proseslere, onuñ garaýşy bilen kesgitlenýär. Adamlaryñ añyna täsir ediş derejesi boýunça, emosional kuwwaty boýunça Aýtmatowyñ powestleri dünýä edebiýatynda aýratyn orun tutýar. Bu ýagdaý Aýtmatowy realistik prozanyñ iñ uly wekilleriniñ hataryna goşdy.
Lirikanyñ tragediýa bilen utgaşmagy ýöntem tankytçylar üçin, gury teoriýanyñ şygryndan çykmazlyga mäkäm endik eden edebiýatçylar üçin akyla sygmajak zat ýaly bolup göründi. Emma Çingiz biziñ döwrümizde-de tragediýanyñ diñe bir kanunalaýyklygy däl-de, eýsen tragiki eserleriñ möhümidigini subut etdi. Tragediýa ynsanda içki sarsgynyñ döremegine, onuñ kalbyny arçamaga, arassalamaga gerek diýip ol öwran-öwran aýdypdy.
Demirgazykda ýaşaýan Niwhleriñ durmuşyndan ýazan soñky powestinde Aýtmatow bellibir derejede simwolika ýüzlendi. Şol powest asyl manysy babatda döwletleriñ parahatlykda ýaşamak problemasyna bagyşlanandyr.
Çingiz Aýtmatow ägirt talantyny jemgyýetçilik hem-de döwlet işi bilen utgaşdyryp, zamanamyzyñ örän iri şahasyny özünde jemleýär. Ol SSSR Ýokary Sowetiniñ deputaty, SSSR Ýazyjylar Soýuzynyñ Prawleniýesiniñ sekretary, SSSR Kinomatografiýa Soýuzynyñ prawleniýesiniñ sekretary, Kinomatografiýa Soýuzynyñ başlygy, Lenin hem-de Döwlet baýraklary Komitetiniñ çleni, ençeme merkezi žurnallaryñ hem-de "Литературная газета"-nyñ redkollegiýa çleni, Gyrgyzystan SSR Ylymlar akademiýasynyñ hakyky çleni, parahatçylyk hereketiniñ uly wekili hem-de Aziýa-Afrika ýurtlarynyñ ýazyjylary bilen raýdaşlyk baradaky guramanyñ ýolbaşçylarynyñ biri.
Bir gezek ýaş kinodramaturglaryñ Frunze şäherinde geçirilen respublikanara maslahatynda Çingiz Aýtmatowyñ eden dokladyny diñlemek maña miýesser boldy. Şonda Moskwaly adybelli kinodramaturglaruñ biri:
- Aýtmatow diñe ajaýyp ýazyjy däl eken, ol sungatyñ-da güýçli teoretigi eken - diýip, boýun aldy.
Resmi maglumatlara maglumatlara görä, Aýtmatow dünýäde iñ ürç edilip okalýan ýazyjydyr. Onuñ her bir eseri çeper açyş. Şol açyş meşhur "Jemileden" başlanyp, şondan soñky döredilen "Ilkinji mugallym", "Ýüzbe-ýüz", "Ene meýdan", "Düýegöz", "Elwan ýaglykly serwim", "Hoş gal, Gülsary", "Ak gämi", "Irki kämillik" hem-de beýleki eserlerde dowam etdirildi.
XX asyrdan biziñ günlerimizde Gyrgyz topragy dünýä möçberinde ykrar edilen ägirt talanty, hadysa hökmünde orta çykardy. Beýle şöhratyñ öñünde tebigylygyñy saklamak ýeñil däldir. Gurşundan guýlan ýaly agraslygy, salyhatlylygy Çingizi biziñ göz öñümizde has-da beýgeldýär.
Beýik söýgi hakynda oñly zat ýazmak üçin ilki öz ojagyñ öñünde wepaly bolmak zerurdyr. Uly Watany hem-de külli adamzady söýmek üçin ilki öz topragyñy söýmek hökmandyr. Ajaýyp eserleri iññän arassa hem-de uly ýürek döredýär. Uly talant edil asman ýyldyzy ýaly bolup şöhlesini bütin äleme ýaýradýar.
Iññän ägirt hem-de päkize hudožnigiñ kistini elinde tutup, Aýtmatow biziñ hakykatymyzy, onuñ nurana hem-de kölegeli taraplaryny nepislik bilen suratlandyrýar. Onuñ ahlak duýgularyñ arassalygy hem-de güýji babatda haýran galdyryjy liriki powestleri tutuş adamzadyñ ruhy hazynasynyñ baýlaşmagyna getirdi.
Talantyñ gadyryny bilýän, oña sarpa goýýan Gyrgyzystan özüniñ şöhratly ogluny eliniñ aýasynda göterýär. Çyn talantyñ ykbaly bolsa şeýleräk: uzak-uzak ýerlerde Gyrgyzystan diýlende bu topragy şugundyry ýa-da pagtasy bilen däl-de, ilki Çingiz Aýtmatowy bilen tanaýarlar.
Berdinazar HUDAÝNAZAROW,
Türkmenistanyñ Halk ýazyjysy.
0
