GOWŞUT HANYŇ HATY On dokuzynjy asyryň ortalarynda Hywa hany Mädemin agyr leşgeri bilen türkmenleri dyza çökermek üçin gelýär. Ol türkmen tarapynyň ylalaşyk hakyndaky töwellasyny almansoň, Gowşut han Hywa goşunynyň düzüminde gelen türkmen Amannyýaz serdara ogrynlyk bilen hat gönderýär. Hatynda han özleriniň ertir duşman bilen söweşe girýändiklerini, yzlarynda galanlara göz-gulak bolmagyny serdardan haýyş edipdir. Şol hat hem urşuň ykbalyny çözüpdir. (Akademik Myrat Annanepesowyň gürrüňinden).
Agyr leşgeri bilen Onbaşy, ýüzbaşy, esgeri bilen, Duşman geldi, heýhat, iliňe türkmen. Alar tüpeňiniň niline, türkmen. «Ogul olja, gyz ýesir», Kelläň togalanar türkmen. Soň hor-homsy, har türkmen... Sen gödek ýalňyşdyň bu gezek gaýry, Soňky puşeýmanyň ýok indi haýry.
Başlandy darkaş. At aýagnyň dükürdisi, Gylyçlaryň şakyrdysy. Elendi Saragt, elendi Arkaç... Gowşut gylyjyny salan pillesi Togalandy Mädeminiň kellesi...
Aslynda uruş bolmanka Rahymguly hanyň döwründe Türkmenleriň başlan gozgalaň dowam edýärdi, esasanam saryklaryňky. Muhammet Emin geçip ilki agyr ýeňlişe sezewar edýär, ýöne ýowuz darap duransoň türkmenler birleşýär, we Eýrandanam ýalňyşmasam 500-e golaý esger kömege gelýär türkmenlere, onuňam täsiri uly, sebäbi Hywanyň günorta syýasaty sebäpli sabyr käsesi dolan Eýran bar.
Atajan Taganyň "Kyrk ýylda ýazylam kitap" ýatlamalar essesinde. Eýran basypalyjylar Mara gelende, şolardan olja alynan 33 top barada şeýle ýazýar:
" Türkmen taryhynda ilkinji uly söweşde ajaýyp ýeňiş nusgasy görkezilip, tekeler 22. 000 serbazdan ybarat gajar goşunlaryny ýeňeninden soň olja alnan 33 sany sary topy Gowşut hanyň buýrugy bilen Hangeçen şäherinde, Murgabyň boýunda halk gahrymançylygynyň şaýady hökmünde hatarlap goýýarlar. Ol toplar 20-nji asyryň kyrkynjy ýyllaryna çenli hem bar eken. Emma olaryň hemmesi bir gijede gürüm- jürüm bolýar. Olaryň ykbalyny yzarlap meniň dörüşdiren materiallarym hiç hili Önüräk netije bermedi. Diýmek, ol iş örän gizlinlikde amala aşyrylypdyr. Meniň çak edişime görä, gymmatbaha metaldan guýlup ýasalan ol sary toplar Russiýanyň polat erediji zawodlarynyň birine eltilip düşürlen bolmaly. Elbetde, bu ýagdaý türkmen halkynyň taryhyny äsgermezlik, şol toplary ele salmak üçin janlaryny gurban eden il ogullarynyň ruhlaryny depelemek bolýar." (Hangeçen bazarynda bolmaly)
Öňüräk kitaphanadan alyp bir kitap okadym. Rus heýkeltaraşynyň Türkmenistana syýahaty, ýatlamalar kitaby. Türkmen diline terjime edilen ýuka kitap bolmaly. Şol kitapdan sitata edip bärik goýjak bolýan welin, şol kitaby indi tapamok, tapyp bolýar kitaphanada dur ol ýone ady ýadyma düşenok.
Şol heýkeltaraş geçen asyryň 30-njy ýyllarynda Türkmenistana syýahat edende Mara gelip Hangeçen bazaryndaky 33 topy synlaýar. Aşgabatda guruljak Leliniň heýkeline eredip ulansa boljakdygy barada ýazýar. Aşgabatdaky Leniniň heýkelini guran şol heýkeltaraş bolmagy hem müňkin we toplaň 1-2 sansy şoňa ulanan bolmagy müňkin diýip öz ýanymdan oýlanýan.
Şol wagta çenli Hywa, Buhara, Eýran hökümdarlary türkmenlere garşy "Agzyny alart-da, höküm sür" syýasatyny ulanyp gelipdirler. Ilkinji gezek Gowşut han şu syýasaty olaryň öz garşysyna ulanýar. Ol gaýtam özi üçin hywa türkmenleriniň bitaraplygyny üpjün edip, üstesine-de Hywa we Eýran hökümdarlarynyň ýene-de öz peýdasy üçin söweş meýdanynda çaknyşmagyny gazanýar. Kömegi üçin eýranlylara Mädeminiň kellesinden gaýry suwytly zat düşmeýär. Mahlasy, şondan soň Eýranyň öz Horasandaky ýerlerini türkmenleriň peýdasyna elden gidermegi dowam edýär, Hywada bolsa türkmenleriň gozgalaňy tä ruslar gelýänçä üzlem-saplam dowam edenligi üçin bu sebitlerden aýaklary kesilýär.
Mary-gajar jeňinden soň häzirki Mary welaýatynyň topraklary eýran täsirinden doly gutulýar. Aslynda Soltan Sanjar döwründe bu sebit seljuk türkmenleriniňki bolupdyr, emma soň sefewiler, awşarlar, gajarlar döwründe Eýranyň her dürli täsirinde bolupdyr, Eýran her haçan gowşan wagtlarynda bolsa Horezm (Hywa) we Buhara hanlyklary hem bu bereketli mekana eýemsiräpdirler.
Horasan topragy yslam medeniýetiniň beýik şahsyýetleriniň we olaryň ölmez-ýitmez eserleriniň dörän ýerleri (Ymam Agzam, Abulhaýr, Omar Haýýam, Alyşir Nowaýy... sanasaň sogaby bar). Türkleriň "horasanyň ärleri" diýýän tarykat ägirtleri (Möwlana J. Rumy ýalylar) hem asly horasanly. Şonuň üçinen taryhdaky "Beýik Horasan" barada ahmyr edýän hyýalbentler Eýranda-da, beýleki ýerlerde-de ýeterlik.
Emma biz, türkmenler, muňa taryhyň baýlygy hökmünde seredýäris. Reallyk şu: gadymky horasan ýerleri häzir üç döwlete: Eýrana, Türkmenistana we Owganystanda degişli. Togrul beg, Çagry beg, Soltan Sanjar ýaly şahsyýetler bu ýerde döwletlerini gurupdyrlar, Oraz Ýagly han, Gowşut han ýaly serdarlar ony türkmenlere gaýdyp almak üçin göreşipdirler.
Elbetde, bu göreşde esasy wezipäni halk köpçüligi, atsyz-sorsuz gahrymanlar ýerine ýetiripdirler.
0
