23:20 Magtymgulynyň başdaş aýaly | |
MAGTYMGULYNYÑ BAŞDAŞ AÝALY
Magtymguly “Gana geldim” goşgusynda özüniň haçan yşka düşendigini, öýlenendigini, söýgüli aýalyndan aýra düşendigini şeýle beýan edýär: On ikide her kime gyňralyp söz gatardym, On üç ýaşa ýetemde, agyr mejlis tutardym, On bäşime ýetemde, tiri-tüpeň atardym, On ýedige baramda, yşk söwdasyn göterdim, Yşkyň söwdasy bilen sürüp, meýdana geldim. On ýediden geçen soň, şöhrat öýüne girdim, Aldym bir näzenini, zowk ile sapa sürdüm, Bu gunçaýy-gülzaryň elwan gülüni tirdim, Ýigrimiýe ýetende, pelek jebrini gördüm, Pelek aldy ýarymy, ejel gamhana geldim. Beýik akyldar özüniň on ýedi ýaşa ýetende, yşka ulaşandygyny, on ýediden geçen soň öýlenendigini, ýigrimi ýaşa baranda bolsa, ýaryndan pelegiň aýra düşürendigini ýazmagy şahyryň maşgala durmuşyny takyk beýan etmäge mümkinçilik berýär. Şahyryň öz tassyklamagyna görä, Magtymguly ýigrimi ýaşyna ýetende, söýgüli aýalyndan aýra düşýär. Magtymguly on ýedi ýaşynda öýlenip, onuň aýaly şahyryň öz dili bilen aýdanyňda, ýigrimi ýaşynda pelegiň pidasy bolupdyr: Ýigrimiýe ýetende, pelek jebrini gördüm, Pelek aldy ýarymy, ejel gamhana geldim. Şahyr “Pelek aldy ýarymy” diýmegi şahyryň başdaş aýalynyň aradan çykandygyny aňlatmaýar. Magtymguly aradan çykan şahsyýet atasymy, meşhur serkerdemi, garaz, wepat bolan kim bolsa-da, onuň wepat bolandygyny gaty anyk beýan edýär. Mysal, Pyragy “Atamyň” şygrynda: Altmyş bäşde, nowruz güni, luw ýyly, Turdy ajal, ýolun tusdy atamyň. diýip, atasynyň 65 ýaşynda nowruz güni luw ýyly ýogalandygyny, “Geçdi diýdiler” esrinde aradan çykan türkmen beginiň aradan çykandygy baradaky ahy-nalasyny şeýle başlaýar: Eý ýaranlar, ýowuz dessan bitildi, Bir goçak panydan geçdi diýdiler. Ahyrzaman boldy, aftap tutuldy, Aý-Günüň şuglasy ýaşdy diýdiler. Şajyr Nedir şanyň ölümine bagyşlap ýazan “Döwletalynyň” elegiýasyny şeýle jemleýär: Magtymguly, geçdi dünýäde deňsiz, Törelikde − taýsyz, ärlikde − eňsiz, Pygamber − peýsizdir, Süleýman − soňsuz, Şoňa meňzär yzy Döwletalynyň. Görnüşi ýaly, Magtymguly aradan çykan döwürdeşiniň kimdigine laýyklykda, ol şahsyýetiň obrazynyň aýratynlygyny- şahsyýet menligini çeperçilik bilen beýan edipdir. Pyragynyň aradan çykan döwürdeşleriniň ahy-nalasyny hasam uzaldyp bilerdik. Ýöne şu mysallaram şahyryň aradn çykan şahsyýet barada ýazanda, şol şahsa bagyşlanyp ýazan elegiýasynda onuň ýogalandygyny gaty anyk beýan edipdir. Emma şahyr başdaş aýaly hakynda ahy-nalasyny beýan edende, onuň aradan çykandygyny beýan edýän ýekeje setirem ýazmandyr. Şonuň üçin Magtymguly başdaş aýalyny “pelege aldyrdym” diýende, onuň ölmändigini, diri aýra düşendiginigaty anyk anyk aýdyp bileris. Şeýlelikde, Magtymgulynyň on ýedi ýaşynda öýlenip, onuň pelege aldyran aýaly-ýary kimkä?! Ine, şu sowaly çözmek derwaýys. Ýene bir gezek nygtap bellemek isleýärin. Magtymguly “Ýigrimiýe ýetende pelek jebrini gördüm, Pelek aldy ýarymy, ejel gamhana geldim” diýende, şahyryň bu jümlesi onuň ýarynyň, başdaş aýalynyň aradan çykandygyny aňlatmaýar diýip anyk netijä gelmek mümkin. Gaýtam, şahyr pelege aldyran ýarynyň derdinden özüniň ajal gamhana- ruhy taýdan ölüm derejesine gelendigini belleýär. Magtymguly ýaryny-başdaş aýalyny pelege nähili aldyrdyka?! Biziň pikirimizçe, Magtymgulynyň başdaş aýaly duşmana ýesir düşüpdir. Magtymgulynyň söýgülisi Meňliniň ýesir düşendigi hakyndaky pikiri gündogarşynas alym Halyk Göroglam öňe sürüpdir Ýöne Halyk Görogly “Aýryldym” şygryna goşulan, şahyryň geçen asyryň 50-60-njy ýyllarynda çap edilen neşirlerindäki “Ýara ýaraşar üç müçe” diýen setire salgylanyp, “Meňli 37 ýaşynda ýesir düşüpdir. Şonuň üçin ol ýaşdaky Meňli Magtymgulynyň başdaşy bolmaly däl” diýip ýalňyş netijä gelipdir. Hakykatda, “Aýryldym” şygry bar bolan iki golýazmada “Ýara ýaraşar üç müçe” diýen setir “Ýara ýaraşar sürmeçe” görnüşinde gelýär. Öňki neşirlerde goýberilen ýalňyşlyk şahyryň Garaşsyzlyk ýyllarynda çap edilen neşirlerinde düzedildi. Meňliniň ýesir äkidilen bolmagynyň mümkindigini tankytçy Saýlaw Myradowam belleýär. Ýöne Saýlaw Myradowam şahyryň Meňliniň başdaşy bolmandygyny Halyk Göroglynyň ýalňyş gelen netijesine esaslanyp aýdýar. Saýlaw Myradow “Ýaş ýigit otuz alty ýaşly Meňlini uly hyjuw bilen söýüp bilmez” diýýär. Şeýlelikde, professor Halyk Göroglynyň “Meňli Magtymgulynyň başdaşy däl-de, ikinji söýgüsi bolupdyr” diýen pikiri käbir türkmen edebiýatçylary tarapyndanam häzirem goldanýar. TYA-nyň habarçy agzasy Annagurban Aşyrow Magtymguly başdaş aýaly aradan çykansoň, şahyryň Meňlini söýendigini, ýöne Meňlini Şyhym Harpyk diýen barjamly biriniň alyp, şahyryň ol adama nälet okap, “Ýary ýardan aýran” atly goşgy ýazandygyny öňe sürýär. Halypa alymyň ýazmagyna görä, “Ýary-ýardan aýyran” şygry ilki 1958-nji, soňra 1981-nji ýylda garrygalaly Abdyrahman Saparowdan “Ýary-ýardan aýranyň” ady bilen ýazylyp alnypdyr. A.Aşyrow Magtymgulynyň ikinji söýgüsi bolan Meňlini almandygy hakyndaky pikirini şeýle delillendirýär: “Meňliniň barjamly başga bir adama, has takygy, Şyhym Harpyk diýen adama durmuşa çykarylandygy barasyndaky halk maglumatlaryna müňkürlik bilen garanlar hem boldy. Ýöne ol garaýyşlaryň nädogrudygyny täzelikde ele salnan elýazma subut edýär. Ol elýazmada “Ýary-ýardan aýyran” atly goşgy gelýär. Bu goşguda şahyr ýary-ýardan aýran Şyhymy näletleýär.” A. Aşyrowyň pikiriçe, şahyryň “Şyhym” diýip ady gelýän “Ýary-ýardan aýyran” şygry Meňliniň Magtymgula barman, Şyhym Harpyga durmuşa çykarylandygynyň aýdyň subutnamasy bolup durýar. Ýöne “Ýary-ýardan aýyran” şygry ylmy derňew edenimizde, bu goşgy Magtymgulynyň Meňlini almandygyna hiç hili ylmy delil bolup bilmez. A. Aşyrowyňam tassyklaýşy ýaly, alym M. Öwezgeldiýew Magtymgulynyň Meňlini almandygy barasyndaky rowaýaty hem Abdyrahman Saparowdan ýazylyp alnan “Ýary-ýardan aýranyň” atly şygry şahyryň täze şygry hökmünde 1981-nji ýylyň 25-nji iýulynda “Täze maglumatlaryň gözleginde” ady bilen “Edebiýat we sungat” gazetinde çap etdirýär. Alym M. Öwezgeldiýewiň bu makalasyny tankytçy S. Myradow “Türkmenistan” gazetiniň şol ýylyň 20-nji awgustyndaky sanynda “Talapkärlik gerek” atly makalasynda berk tankyt edipdir. Magtymgulynyň döredijiligi bilen ýakyndan gyzyklanan edebi tankytçy Saýlaw Myradow agzalan goşgynyň Pyragynyň şygry bolmakdan has gowşakdygyny belläp, halk içinden çöplenen çem gelen maglumatlary, rowaýatlary, şygry Magtymgulynyň boýnuna dakmaly däldigini öňe sürýär. Saýlaw Myradow şahyryň gargyşa ýugrulan şygry ýazmajakdygyny nygtap, makalany ýazan awtoryň bu hakykaty bilmelidigini, umuman, şahyryň döredijiligine jogapkärli çememeleşmelidigini belleýär. Magtymgulynyň Meňlini alman, onuň barjamly Şyhym Harpyga durmuşa çykaralyp, şahyryň ol şahsa gargap, “Ýary-ýardan aýranýyň” atly şygyr düzendigi hakyndaky maglumat çykaýan badyna hem berk tankyt edilipdir. “Ýary-ýardan aýyran” atly şygyr ýedi bogunly goşuk formasynda, folklor stilinde ýazylan, şygyr ýeňil okalýar. Ýöne şygry tekstologik derňew edeniňde, bu goşgy many-mazmun hem stil taýdan biri-biri bilen baglanyşanok. Şeýle hem, bu goşgyny näçe okasaňam, Magtymgulynyň Meňlini almandygyny, onuň barjamly Şyhym Harpyga durmuşa çykyp, şahyryň goşgyny Şyhym Harpyga bagyşlap ýazandygyny delillendirýän anyk subutnama bu şygyrda beýan edilmeýär. Pikirimizi ylmy taýdan anyk subut emek üçin bu şygryň her bendini, zerur halatynda her bendiň setirini aýratynlykda Pyragynyň goşgusy hökmünde ylmy derňew edeliň: Goşgy şeýle başlanýar: Şyhym, saňa duşmandyr, Ýary ýardan aýyran. Şygryň başlanyşyndan çen tutanyňda, Magtymguly Şyhma ýüzlenip, ýary-ýardan aýran adamyň oňa duşmandygyny belleýär. Ilkinji iki setiri okanyňda, Şyhym ejir çeken ýaryndan aýrylan ynsan hökmünde gözöňüňe gelýär. Emma şahyyr birinji bendiniň üçünji setirinde Soňy saňa puşmandyr, Ýary ýardan aýyran. diýip, ýary-ýardan aýrana ýüzlenip, bu işiniň soňunyň puşmandygyny aýdýar. Birinji bendi näçe okasaňam, Şyhym ejir çekenmi ýa ýary-ýardan aýran anyk belli bolman galýar, şol sebäpli her kim öz paýhasyna görä, bentden netije çykarmaly bolýar. Goşgynyň birinji bendiniň birinji-ikinji setiri bilen, üçünji-dördünji setiri stil taýdan asyl baglanyşmaýar. Şygryň ikinji bendi şeýle: Ataň bagry baş bolsun, Eneň gözi ýaş bolsun, Müň bir bela duş bolsun, Ýary ýardan aýyran. Şahyr şygrynyň ikinji bendinde menlik ýöňkemede ýary-ýardan aýrana gargyş edýär. Ikinji bendiniň öňünden Şyhym sözüni goýsan, dogrudanam, şahyr ikinji bendinde edýän gargyşyny Şyhma edýän ýaly. Ýöne bu ýerde hem düşünişmezlik bar. Magtymgulynyň oglunyň eden erbet işi üçin ýaman adamyň kakasyna-atasyna, enesine-ejesine gargajakdygyna ynanmak gaty kyn. Magtymguly “Näletkerde ogul dogdy, dogmady” diýip, näletkerde ogluň ýaman işleriniň ene-ata agyr boljakdygyny aýdýar. Emma bu bendi okanyňda bolsa, şahyr näletkerde ogul üçin onuň ene-atasyna gargaýar, bu ýerde Magtymguly näletkerde ogul üçin ene-atany jogapkärçilige çekýär. Beýle etmek, Magtymgulynyň stili däl. Şygryň üçünji bendine gulak asalyň: Söýgüli ogly ölsün, Gözüniň ýaşyn çalsyn, Mejnun gargyşyn alsyn, Ýary ýardan aýyran. Şahyr bu bendinde gargaýan şahsyna üçünji olluk ýöňkeme bilen ýüzlenýär. Bu bendiň öňünden Şyhym sözüni goýsaň, gargyşyň Şyhma edilmeýändigine anyk göz ýetirýärsiň Bu bendinde şahyr ýary-ýardan aýran näbelli şahsa ýüzlenýär. Beterinden beteri bar diýleni, bu goşgynyň dördünji bendinde şahyr ýary-ýardan aýranyň ähli nesliniň (öwladynyň) ölmegini gargyş edýär. Meni ýandyran ýansyn, Ýanan çyragy sönsün, Ähli öwlady ölsün, Ýary ýardan aýyran. Goşgynyň dördünji bendinde Magtymguly özüni ýakanyňam ýanmagyny, ýanan çyragynyňam öçmegini gargyş edýär. Bu bentde-de gargyş Şyhma edilenok. Magtymguly bäşinji bendinde ýary-ýardan aýranyň ýaman günde ýaşap, onuň zürýatsyz ötmegini gargyş edýär. Şahyr gargyş bilen ýary-ýardan aýranyň öýünde ýumurtga togalamak isleýär: Ölmesin hem gülmesin, Bagry ýerden galmasyn, Ýeke zürýat galmasyn, Ýary ýardan aýyran. Magtymguly goşgynyň jemlemesinde ýary-ýardan aýrana gargyşyny goýup, ony bet işi bilen birlikde Ýaradana tabşyrýar: Magtymguly diýr, gördüm, Hak işine ten berdim, Ýaradana tabşyrdym, Ýary ýardan aýyran. Görnüşi ýaly, şygyr “Şyhym, saňa duşmandyr, Ýary-ýardan aýyran” diýip başlasa-da, goşgynyň hemme bendi Şyhyma gönükdirilen däl. Bu gargyş goşgy Şyhymyň ýary-ýardan aýrandygyny ýa-da Şyhymyň ýary-ýardan aýranyň pidasy bolandygyny aýyl-saýyl etmeýär. Goşguda logiki yzygiderligem ýok. Alym Annagurban Aşyrow Magtymgulynyň “Gargyşym daşlarny mum deý erider, Pir-pudak ýaýradar alkyş kylanym” diýen setirene salgylanyp, şahyryň Meňlini elinden alan adama gargyş goşgy düzüp biljekdigini tassyklaýar. Şahyryň gargyş goşgyny ýazyp biljeginiň subutnamasy hökmünde bolsa Pyragynyň; Haram ýaşap, şer isläne, Uzak ömür, ýaş olmasyn. diýen setirini mysal getirýär. Ýöne gargyş anyk bir adama edilen erbet niýetiň ýaman sözler bilen beýan edilmesidir. Mysal getirilen iki setirde bolsa şahyr haram, şer ýaşaýanyň jemgyýete uly zyýan ýetirmezligi üçin uzak ýaşamazlygyny umumy äheňde arzuw edýär. Şeýlelikde, ýokarda hem belleýşimiz ýaly, “Ýary-ýardan aýyran” atly şygry Magtymgulynyňky hasaplamaga hiç bir ylmy esas ýok. Bu goşgy Magtymgulynyňky hasap edäýenimizde hem, ol şygryň Şyhym Harpyga bagyşlanandygy barada ýekeje ylmy delilem ýok. Aslynda nusgawy edebiýatymyzda ýar-ýarym sözi, esasan, alan gelniň, ýanýoldaşyň manysynda gelýär. Adamyň “ýamanyny örtüp, ýaýyň ýagşysyn” diýýän Magtymgulynyň “Sen meň elimden ýarymy aldyň, şol sebäpli bar nesliň ölsün, ataň-babaň ejir çekip ölsün, bela-beterler başyňdan sowulmasyn” ýaly biri-birinden aýylganç gargyşlary etmejekdigine berk ynanýarys. Annagurban Aşyrowyň aýdyşy ýaly, Magtymgulam adam, olam gaharlanyp biler, ýöne gaharlansa-da beýle aýylganç gargyş etmez. Ýene bir bellemeli zat, nusgawy edebiýatymyzda ýar-ýarym sözi, esasan, gelin, aýal manysynda gelýär. Magtymgulynyň söýgülisi elinden gidipdir diýeli, şonda hem şahyr “Meň elimden ýarymy aldyň” diýip, oňa aýylganç gargyş etmez, beýle etmek şahyryň mentalitetine gabat gelenok. Magtymguly türkmen jemgyýetinde gargyş edip, beýik akyldar adyny almazdy. Döwrüniň jemgyýetçilik aňy şahyryň elinden giden söýgülisiniň baran ýerine aýylganç gargyş etmegine ýolam bermezdi. Eger Pyragy elinden alnan gyzyň baran ärine gargyş goşgyny düzäýse, onuň aňyrsynda gan ysynyň bardygyna şahyr oňat düşünendir. Şu hakykaty hem nygtap bellemek isleýärin. Magtymguly ýaryny pelege aldyran uçurlary onuň adyny açyk tutmadygam bolsa, soňra ol özüniň pelege aldyran ýarynyň-özüniň diri aýra düşen başdaş aýalynyň Meňlidigini açykdan-açyk beýan edipdir. Döwletmyrat ÝAZKULYÝEW. | |
|
Teswirleriň ählisi: 0 | |