ÇYRA
Elli bilen altmyşyň arasyny deňlän aýal awtobusdan düşüşine, kölegä aşmaga mejaly ýetmeýän ýaly, özüni gün aşagynda duran. boş oturgyja goýberdi. Onuň hor göwresi, güne ýanan, çöküşip duran duluklary, çöp ýaly elleri asylam bir kölege söýüp ýörenlerden däldigini aňladýardy. Ol çatlap barýan başyny galdyryp, ýola seretdi. «Bularda kanturul galmandyr – diýip, öz ýanyndan jibrindi. – Hemmesine iş gerek, senden nähili ýaşaýanyňy bolsa soraýan ýok. Magazinlere barsaň, taňkyrap ýatyr, bazaryň golaýyndan geçer ýaly däl. Iki düýp ajy soganyň başyny bogup, utanman-uýalman, «pylança köpük» diýşip otyrlar. Barysy başyna-ha gitdi. Ahyry haýyr bolsun-da...» Ol ýene ýola seretdi. Kellagyrydan ýaňa ümezläp duran gözüne zat ilmänsoň, kynlyk bilen ýerinden gopdy. «Ýaryp barýar, yssam aljak halys...»
Ol gök bazaryna tarap pyýadalap ugrady. Awtobus geläýende-de, onuň münjegi bary-ýogy bir duralga aralygydy. Indi oňa garaşybam ýarym günüňi ötürseň.
Bazara barýança, ýoluň iki gyrasyny gök önüm larýoklary tutup gidýärdi. Baslygyp ýatan ýaş soganlara, yssydan ýaňa heňläp ugran keleme, torlan alabeder hyýara, deň ýary çüýrän al.madyr beýleki miwelere Zylyha eje seňrigini ýygryp seredýärdi-de, göwünsiz duşundan geçýärdi. Ahyry içi beýlekilerden arassarak, önümleri ýygnaşykly görünýän larýogyň agzynda aýak çekdi. Ol pomidor sorady. Larýokçy bir ýaşik pomidory gütüledip, onuň öňünde goýdy. Zylyha eje eglip. az-kem lenç iýen pomidory synlady. Ysyrgandy. Onuň burnuna turşumtyk ys urdy.
– Wa-eý!..
Ol şondan soň larýoklara seretmän, bazara girdi.
Larýoklara bolan aryny çykarýan ýaly, ol bazardan ýeke-ekeden gysyşdyryp, saýlap-seçip iki kilo pomidor aldy. «Ýok, ony goý, ýok, beýlekisini!» diýip, bir bendäniň bazara salan üýşmek kelemini bir dördürip ýekejesini ölçetdi. «Şu ýaş janlaryna bazarda otyr... Gazanjyň yşgyna düşen haýranlar. Puly ýygnamagam-a süýjüdir welin, göwün söýeniňi saýlap-seçip ony harçlamagam... Allajanlarym, bu ýaryşmyka?!»
Et dükanynda ak köpük saçyp, doň eti paltalap duran etçini görende, Zylyha ejäniň gulagyna goňşulary Aýgülüň sesi gelen ýaly boldy. Ol çagalaryna gaty gahary gelende: «Doň etden çorba bişirin» diýip käýinýärdi. Ol eşidiler-eşidilmez: «Sadagasy boldugym...» diýip samrady-da, eglenmän guş eti satylýan bölüme geçdi. Aýnanyň aşagynda ýatan semiz ördegi görüp, onuň ýagly çorbasyndan dadan ýaly, ýüzüni çytdy. «Haý gadyrbilmezler-ä – diýip, çagalaryna käýindi. – Beýle çümhörek il-günde-de barmyka? Munuň ýagyny aýryp, towuklara berseňem bolýa-la, ýöne etindenem laýyň ysy gelýärmiş. Laýy nirde gördüňiz diý-ä bidöwletler. Ýöreýän ýoluň asfalt, işiň, oturýan jaýyň beton». Ol jüýje etini görüp, başyny ýaýkady. «Wah, seniň jüýje bolaýşyňy. Serçäň etem munuňkydan köpdür. Sypaty bir näteňet çym-gyzyl bolup» Ol aýlana-aýlana göläniň kellebaşaýagynyň ýanynda saklandy. Arassaja zat eken. Oňa birhili göwni gidäýdi. Birwagtlar ýaşrak goýun öldürseler, onuň derisinden gowka bişirerdiler. Baý süýji bolýandyr-a. O zatlar dagy indi unudyldy gitdi.
Zylyha eje öňdenem arassa zady eýlesine-beýlesine öwrüp görüşdirdi-de, ep-esliräg-ä dil, iki sanam aýak aldy.
Öýe gelensoň (olar şäher eteginde ýaşaýardylar), zatlaryny ýerleşdirip, çaý içmäge oturdy. Ertirkgg bir döwüm iýen nany bolsa-da, beýlesine zat ötürip bilmedi. Başagyrysy az-kem peselensoň, daş çykyp, baga bakyp oturan öküzçelerine suw görkezdi, towuklaryna iým berdi. Ýene gelip, aýaklaryň daşyna geçdi. Ony arassalap, ataryp goýberdi. «Häli geler çagalar, gyzyl açdyr. Ystalawaýyň naharyny bolsa iýer ýaly dälmiş.»
Çagalar ejeleriniň yhlasyny duýmadylar. Ilki işdä bilen başlasalaram, iki çemçe iýip çekildiler.
Onuň uly ogly Perman bir bölek pomidory eline aldy-da, körekenleri Omara görkezdi.
– Şunuň näme üçin tagamsyzdygyny bilýäňmi?
– Ýok.
– Azot berlenden. Harsydünýäler, hasyl köp aljak bolup, hemme zada azot berýärler. Sered-ä munuň daş keşbine, sergide goýaýmaly. Datsaň welin, tagamy ýok. Soňky wagtda gawunam şeýle, üzümem... Hiç zatda tagam ýok.
Birhaýukdan:
– Bu näme-aýt? – diýip, Omar dymyşlygy pozdy. Gyl ýaly-la Daýza, seniň saçyňmyka ýa-da göläňki?? Kellebaşaýak bişirilende, onuň derisini aýryp zyňmaly, ýogsa şeýdip gyl çeýneýäň oturýaň.
– Ýok, muny çorba görnüşinde-hä asla iýmeli däl. Ýahna etmeli. Gyş günleri bolaýsa, gaýnat-gaýnat-da, bir gije-de daşarda goý. Aragyň ýaňyndan gowy garbanalga bolýar-a.
«Wah, siz galan nahary, doň zady iýýän bolsaňyz, men ýarty gazan ýagly çorbany eltip towuklaryň öňüne dökmezdim...»
Nahara at dakmadyk bir onuň gyzy boldy.
Ene agtygynyň agzyna tutup oturşyna, käte bir çorba dilini degräýmese, iýen zady bolmady.
– Eje, sen näme iýeňok?
Gyzynyň soragyna ene sesini çykarmady.
Onuň başagyrysy uzaga çekdi. Ol gün-günden ysgyndan gaçýardy, işdäden kesilýärdi. Gyzy onuň «ýoguna» seretmän, doktora alyp bardy. Barladylar, gördüler, maslahatlaşdylar, ahyry ony Aşgabada ibermeli diýen karara geldiler. Muny diýäýmek dilde aňsat, ýogsa hany bäri-bärde Aşgabat? Bi mala, işik-gara kim seretjek? Kim çagalara nahar taýýarlajak? Oýlandygyça Zylyha ejäni basdy bir gaýgy. Ýöne nätjek-dä, janam süýji.
– Eje, sen aladalanma, saglykdan başga zadyň bir alajy bolar – diýip, gyzy oňa göwünlik berdi. – Biz yzyňdan gezekleşip barar durarys. Aşgabatda biziň ýegenimizem bolmaly ahyryn. Olaram senden habar alyp durarlar.
«Wah, bu döwürde öz çagaňdan haýyr ýok, sen niredäki ýegeni ýatlaýaň...»
Bir tamdyr süýtli külçe ýapdylar, bir towugyň etini gaýnadyp aldylar. Şeýdip, müň sany «nätsemkäm», müň alada bilen ýola düşdüler.
Zylyha eje keselhanada ýerleşen güni gyzyny yzyna ugratdy.
Muňa düşseň, barja mydaryňam ýitäýýär ekeni. Saglygyň gadyry soň bilinýär. Öňküleriň «itiňem gözi agyrmasyn» diýýäni-dä.
Zylyha ejäniň içini it ýyrtýardy. Entek oňa dermanam bellemändiler. Ol öz göwnüne birki hepdeden yzyna gaýdarmandy.
Altynjy gün diýlende, onuň yzyndan ýegeni geldi. Öňräk geljek ekeni, eşitmändir neresse. Adamda niçik kiçi göwün bar. «Näme getireýin, kem zadyňyz barmy?» diýip soraýar. Onuň didardan başga kem zady ýok. Bu ýerdäkiler zatdan zar edenoklar, tükeniksiz alada galýar bendeler.
Ol ýegeniniň göwni üçin bir zatjagaz diýmelidigini bilýärdi.
– Oglum, köke getiräý, hol ýukajyk gataldylan köke bardyr-a, çaý bilen içer ýaly...
Wah, oglan-da, getir diýseň putlap getiräýipdir. Kim iýjek munçany? Ol öz tumboçkasyndaky zatlary ýadyna saldy. Eýýäm yslanyp başlan towuk eti, kesilip guradylan belke, kartoşka... Bulary ýegenine berip goýberse-de bolardy welin, belki, özi iýer. Däri-dermandan soň, işdäsi açylaýmazmyka? Derdi birneme ýeňlese, ol şol towugy bölüşdirip pitide gaýnatjakdy-da (ýany bilen elektrik pejini, gap-gajam alyp gaýdypdy), towuk çorbasyndan doýup gurplanjakdy. Göwnüne, derdi ýeňleşse, bu berilýänjelere doýmaýjak ýalydy.
Derdiň gowusy-ha ýokdur, ýöne beýle niýeti ýamany hem bolmasa gerek. Nahar berilýändir, sen ilden öň gapjagazyňy alyp barýansyň, aljaksyň, gözüň köpräginde, okaraňy dolduryp, dagyrdaklap yzyňa gaýdarsyň. Hany oturyp, beýläňe ötürip bilseň ötür-dä. Yzyňdan ýegeniň geler, özüň ýaly dertlileriň yzyndan gelerler, görgüliler «näme iýjek?» diýşip, seniň göwnüňi tapyp bilseler, armanlary ýokdur. Saňa welin näme bolsa-da parhy ýok. Gözüň-ä aç, özüňem «dok».
Ol derdiniň dermansyzdygyny professor barlan güni duýdy. Doktorlar näçe arkaýynlyga salsa-da, sowuk ýüzleri aýdyp durdy derdiň nämedigini. Doktorlardan göwni sowaýdy onuň. Ýogsa ol beýle ejizlemeli däldi, köp agyr günleri görüpdi, horluk barynam çekipdi. Çagalary onuň ömrüni arzuw etmez, özem beýle ömri çagalaryna yrýa görmez. Şa bilen gedalygyň arasynda geçýänleriň içinde hany mundan doýup gideki? Hany?.. «Indi gel-gel şu bolçulykda aç ölmek!.. Hudaý görkezmesin! Meniň näme günäm barka?.. Bu näşükürlikdenmikä?.. Pälim ýamanmydy meniň? Garagym gapylaýdymy? Näme etdim men?!» Ýaşalan ömür gaçyp barýan keýigiň kölegesi mysaly, onuň göz öňünden geçip gitdi. Geň zat, ol ömründäki haýyr işlerini däl-de, ýamaň işlerini ýatlady. Ýatlady hem gözledi... Bilkastlaýyn, göre-bile birine eden ýamanlygy bolmansoň, özüni günäläp bilmedi, emma özüni aklamaga-da güýji ýetmedi. Olam ömrüni günä-sogaba ulaşdyran adamdy. Ony ejizlik – ynsan ýukaýürekligi gurşap aldy. Ol öňki edenli-gaýratly keşbini ýitirdi-de, çäresiz naçara öwrüldi. «Öňräk deprenmeli ekenim, öňräk! Içigar galmyş bildirenden... Belki, bulardanam güýçlüräklere – Moskwa ýa Leningrad ýaly bir ýere görkezip bolardy... Harjysy hiçdi, az-kem çykarmalam bolsa...» Onuň diňe güýçlä, gaty güýçlä gol beresi geldi. «Derdini beren, dermanynam bersin-dä, ylahym...» Ol iň bolmanda, ejizlän kalbyny umytdan, ynamdan doldurmak isledi. «Gyz oglan dokuz ýaşdan, soň neresse bolmazmyş. Geçirewer, taňrym, adam pahyr çig süýt emen-dä, sähel garny doýsa, göterinibilmeýär. Özüň geçir... Ýaratdyňmy – ýalka!».
Şol gün ol yzyndan gelinjegini duýýardy. Üç gün öňünden-ä çep gözi çekdi, düýşünde-de ýüň işýärmiş. Onuň işen ýüpi uzak ýol bolmaly. Uzak ýoly külterläp häzir gyzy geler. Belki, garrynyň agtyjagynam alyp gaýdar. Düýşüň täsirinden hem tolgunmadan ýaňa ýadap, indi az-kem köşeşen ýürek «sizi çagyrýarlar», diýen habary eşideňde, gaty bir begenip barmady.
Daşarda garaşýanlar onuň çakyndan köplük eken. Hem gyzy, hem ogly, hem agtyjagy gelipdir. Baglaryň astynda, saýada oturdylar tegelenişip. Ene obasyny il-gününi bir-bir sorady.
Ol arkasy ýananrak nany eline alyp, gyzynyň ýüzüne seretdi.
– Özüň ýapdyňmy?
– Hä...
Nany gyzynyň ýapandygyny ene duýupdy. Ýöne ony perzendiniň öz dilindenem eşidesi geldi. Ýaş oglan-da, birneme howlugypdyr, tamdyryň howruňy birneme öçürip ýapan bolsa, nanyň arkasy ýanmazdy.
– Külçelerem özüň ýapdyňmy?
– Hawa.
Ine, bulary boljak. «Wah, balam, başyňa düşse, nanam ýapjak ekeniň. Ediber, öwrengin. Ejeň baky berlen däldir, indi özüň ene bolduň.»
– Göläni satdyňyzmy?
– Ýok.
– Toklyny?..
– Toklynam satamzok.
Garryny gaýgy basdy.
– Horlanyp ýörmän, göläni şo bada satyň diýipdim-ä.
Ejesiniň sözünden: «Mala seredip bilmejek bolsaňyz, ony horlap, etini gaçyryp durman, bazara salyň» diýen manyny aňan gyzy giň göwrümlilik etdi.
– Mallar oňat. Toklyny sen baranyňda öldürtjek. Göläni bolsa iým gutarýança bakarys. O zatlary gaýgy etme, eje. Sen tizräk sagalarňy bil.
Ol keselhanadan çykanda, birneme başagyrysyna, hiç-zat iýip bilmeýänine seretmezden, özüni oňat duýýardy. Diňe duýmagam däl-de, özüni sagalan, gutulan adam hasaplaýardy. Wraçlaryň aýtmagyna görä, güýçli däri-dermanyň täsiri peselensoň, ýene bäş-alty günden onuň işdäsi açylyşyp gitmelidi. Eger dert ýene güýjese, bärik geläýmelidi. Ine, tanyş ýerleriň, tanyş doktorlaryň «Wah, bagtyň işläp, dolanmasyzyna ýoluksaň bolmadymy...»
Ýegeniniň öýüne baranda, ony dert-azara galyp, myhman aljak boldular. Ýöne onuň bu ýerde ýeke minut eglenere takaty ýetmedi. Ähli sylag-serpaýyndan ony ýola salanyň müň esse ileridi. Bir pursadam bolsa, çagalarynyň arasynda otursa. Ýegeni işden gelşine, çaý-çöregini iýmän, ýola çykdy. Ol biletem tapaýdy hernä. Ynjytman ugradyp goýberdi. «Her ýerde bolsa, aman bolsun» diýleni-dä. Ine, Aşgabatda ekeni, yzymdan bardy-durdy neressäm. Maşgalasam allanäme, çagalaram gül ýaly. Ýamanlyga ýüzüňiz düşmesin, balalarym.»
Hojalyk, işik-içeri onuň goýup gidişinden birneme dagynagrak diýäýmeseň, öňki-öňkülikdi. Ýuwulman duran gap-gaçlar, golaýda sübse degmedik daşky işik, ojagyň başynda çaşyp ýatan çöp-çalam, molap, gazygyna agram salýan ala göle onuň igelerine garaşyp duran ýalydy. Bu zatlar onuň gözüne diýseň yssydy, şeýle bir mähirli, gymmat görünýärdi. «Taňrym bendesini öz ojagyndan daş etmäwersin.»
Mallar onuň çaklaýşyça horlanman ekeni. «Başyna düşse-hä, hojalygy dolajak» diýip, ene gaýratly gyzyna öz ýanyndan guwandy.
Ol öýde uzak halymsyrap oturyp bilmedi. Wraçlaryň aýdyşy ýaly, özüni az-kem gowurak duýup ugrandan, gurbunyň ýetdiginden assa-ýuwaş gymyldap, ýola çykdy. Şu bazaryň golaýlygam bir gowy zat.
Öz duralgalarynda awtobusdan düşeninden soň, ýene öňki endigi bilen beýleki awtobusa garaşyp oturmady-da, ýol ugrundaky larýoklary syryp, bazara ugrady.
Bu larýoklarda guş süýdi diýmeseň, başgasy bar. Kelem azajyk heňläpdir. «Munuň heňlänje ýerini aýyrsaň, çorbaňy allanäme eder. Soganam irije ekeni». Ol elindäki torunyň üstüni pomidordan doldurasy geldi.
– Daýza, pomidorlar-a myltykdyr.
– Wah, oglum, birlän-ikilän ýenjiläýende-de, bu bir mugt zat ahyryn. Bazara baryp, hol işsiz oturanlardan kilosyna pylança manat berip alanyňda, mundan zyýadyny alýaňmy? Ine, şeýdip ýuwaşrak guýsaň, pomidor gaty bir ýenjilmez. Wah, bu bir giden mugt zat-la. Bereket! «Öň beýle bolçulyga ýüzümiz düşmändi, balam. Indi il munuň gadyryny bilenok.
Larýokçy onuň diýýänlerini eşitmeýän ýaly, çekimden galan pomidorly ýaşigi gütledip, aňra oklady. Göýä pomidorly ýaşigiň aşagynda eli galan ýaly, ol ýüzüni jebirli çytyp, beýlesine öwrüldi.
Et dükany boşlawdy. Ol öňki endigi bilen, dükanyň içine birlaý göz aýlady. «Jüýje. Muny arassalaşdyryp, suwda bir baş gaýnadagada, daşyna gaýmak çalyp gowursaň, birneme garaburç bilen sarymsajygam sepseň, ýanyndan gök sogan äberseň... Bu ördekleri diýsene, munuň iridigini. Bir ganatjygyny gaýnadyp, kelemli çorba bişirseň, ol çorbadan doýana sowugam kär etmez, ýalynly epgegem. Birtopar emelsiz muny iýmänem oňaranok. Göläniň eti, doň bolanda näme. Süňklüräk ýerini gaýnat, ýumşak ýerinden börejik, gutap bişir. Şony dannaýan adam adamam däldir...» Zylyha daýza ol etden uly bir bölegi ölçetdi. Köpräk bolsa-da, durşuna ownutman aldy. «Elden alýanyňam üç bahasyny töleýän diýäýmeseň, şular ýaly et.»
Öýe gelip, etiň süňklüräk ýerini gaýnadyp goýberdi. Bir ýugrumjyk hamyr gardy. Çorbanyň ýanyndan, ine, börejigem bolar. Börekli çorbanyň tagamy aýratydyr-a. Ol getiren pomidorlarynyň has öte ýenjilenlerini bir ýana aldy, ýumşagraklaryny arassalap, çorba dogrady. Sagdynlaryndan saýlap, naharyň ýany bilen äbermek üçin, aýratynja goýdy.
Daşardan molap, göläniň sesi geldi. Bir legen dogralan paçagyň üstüne ownuk, agyzdan galan gaty-guty nanlary garyp, gölä berdi, tultuk pomidorlary, sogan gabygyny towuklaryň ýalagyna guýdy. «Bu bir bereket-le. Azajyk janyňa dözseň, zaýa boljak zat ýok.»
Ol näme bişirse-de, eli süýjüdi. Ol nahara çagalaryň duýmaýan zady – enäniň yhlasy goşulýardy. Çagalar dannasa dannabersinler. Köp tapýarlar...
Nahary öňe alanlarynda, tapba çyra öçdi duruberdi. Wah, munuň öçýän wagtyny. Aýny agzyň aşa ýetende!.. Çagalar gozgalaňa düşdüler, kiçijikler eňreşip başladylar. Bir ýerden çyra tapyp, ýag guýup, ony otlaýançalar, öňe alnan nahar sowap, ýala döndi. Çyranyň gadyry öçensoň bilinýär.
Ene gyzynyň gözünde ýaş gördi. Ol aglapdyr. Ejesiniň beýlesine zat geçirip bilmeýänine gynanyp agladymyka? Ejizleýärmikä? ýok, aýallar ejizlikden däl-de köplenç duýgurlykdan aglaýarlar. Alla aýala aýal dogan bilen gyz bermedik bolsa, onuň güni nähili geçerdi?!
Нudaýberdi НALLYÝEW.
0
