Itden uýada garaşmalymy?!.

Has Türkmeniñ Nukdaýnazar sahypasy üçin ýörite çykyşy

Çarşenbe, 31.05.2023 ý.

Öñräk gymmatbahaly daşary ýurt awtoulaglaryna aşa janköýer bir işdeşimiñ telefonda ChatGPT-mi ýa şoña meñzeş başga bir ulgammy bilemok, garaz, gyzyklanýan ugruna degişli islendik sowalyna zenan sesli robot jogaplaýjydan jogap alyp durşuny biperwaýlyk bilen synlapdym we şonda howatyrlanylýan beýleki ugurlar boýunça-da munuñ getirjek netijesi barada az-kem oýlanypdym.
Meselem, pynhan gatnaşyklar boýunça islendik soragyna jogap alyp, robot gürrüñdeşine höwrügen kimdir biriniñ gözüne real durmuşdaky tanyş-bilişlerinden, dost-ýarlaryndan ybarat sferasy gyzyksyz görnüp biler...
Kän wagtam geçmedi. Kitapçy saýtynda emeli añly robotlaryñ dogry we nädogry maksatlar bilen ulanylanda getirjek netijeleri barada maglumat bermek maksatly dürli materiallar paýlaşylyp ugraldy. Elbetde, materiallaryñ arasynda okyjylary bimaza edip biljek materiallar hem bar. Garaşylşy ýaly, maña tanyş we nätanyş agzalardan emeli añ we robotlar hakdaky soñky bloglardan birahat bolandyklaryny aýdýan birnäçe hatlar gelip gowuşdy. Biz olara-da dogry düşünýäris. Şunuñ bilen baglanyşykly bir zady anyk bilýärin: biziñ halkymyz ýaly salyhatly, agras, edep-ekramly halk dünýäde az-az. Bu magtanma däl, hakykat. Munuñ şeýledigini daşary ýurtlara we beýleki halklara belet ildeşlerimiz gowy bilýändir. Arada Magtymguly Pyragynyñ günlerine Eýrana gidip gelen ildeşlerimiziñ biri hem munuñ şeýledigine güwä geçip, başga halklaryñ çagalary bilen deñeşdirende, umuman alanda biziñ çagalarymyzyñ sadadan gelen arassa, akylly, göwni kir-kimirsiz bolýandygyny, zehinli we ene-atanyñ aýdanyny iki gaýtalatdyrmaýandygyny, göwnünde okuwdan ýa-da eklençden başga pikir ýokdugyny buýsanç bilen belläp geçipdi.
Bir gezek belli suratkeş Maral Annanurowa türkmen halkynyñ uçursyz edep-ekramly, ejaply bolandygyna ünsi çekip, halkymyzyñ "Ite-de uýat ýagşy..." nakylyny gapysyndaky itiniñem uýatly bolmagyny isläp döredendigini aýdypdy. Selkildäp ýören itden uýada, edebe garaşyp bormy? "Aýgytly ädim" çeper filmindäki Eziz hanyñ dili bilen aýdanda, "it itdir-dä", oñam bir edebi bormy... Türkmen ýöne ýere-hä itiniñ edepli bolmagyny islän däldir. Asyrlaryñ dowamynda sünnälenip gelnen az sözli uz nakyllarymyzyñ her biriniñ añyrsynda düýpsüz umman ýaly many-mazmunyñ ýatandygyny göz öñüne tutsak, onda şu nakyly-da halkymyzyñ boş ýere aýdyp goýbermändiginj bilse bolýar. Belkäm, şoñ üçin häsiýetli we wepaly türkmen alabaýlarymyzyñ tohumy beýleki itleriñ tohumyndan göz-görtele saýlanýandyr? Kim bilýär...
Biz nämüçin halk derejesinde kemçiliklerimizi, agsaýan taraplarymyzy, artykmaçlyklarymyzy we buýsançly taraplarymyzy sosiologik we psihologik taýdan öwrenemzok, seljerjek bolamzok?
Bolan-u-bolmadyk artykmaçlyklarymyzy-ha agzymyzy dolduryp aýtmany gowy görýäris, magtanýarys, emma kemçiliklerimize, orta alyp düzetmeli nogsanlyklarymyza gezek gelende welin, dymýarys, bukýarys, töwekgellik edip aýtmaga synanyşany-da ýok aýyplar bilen garalamaga synanyşýarys.
Meselem, internetiñ gündelik durmuşymyza ymykly aralaşmagy bilen şugünki ýaş oglan-gyzlaryñ aglabasy Instagram, TikTok, Imo we ş.m. sosial ulgamlarda wagtyny köp geçirýär. Munuñ peýdaly netijelerinden has beter zyýanly netijelerini eýýämden biziñ hemmämiz görübem, bilibem ýörüs. Gynansak-da, biz gürrüñi gidýän ulgamlarda söwda-satyk ýa mahabat maksady bilen girýän ulanyjylary hasaba almanda, ýaşlaryñ ünsüni özüne çekip biljek we peýdaly maglumatlary paýlaşýan ýeke ulanyja gabat gelemzok. Şoña görä hem, bütin bu zyýanly netijeleriñ gerimi giñedigisaýy, saýtda käbir okyjylaryñ birahat bolan soñky emeli añly we robotly bloglarynda gozgalýan meseläniñ hem bir gyrasynyñ biziñ ýaşlarymyzdan sowa geçmejekdigi görnüp duran zat. Hut şu ulgamlar biziñ ýaşlarymyzy ep-esli derejede uýatsyzlaşdyrdy. Hut şularyñ üsti bilen tenine nyrh kesip ýören gyzlaryñam bardygy gizlin däl. Ýüzbe-ýüz bir gezek görmedik, tanamadyk adamlary bilen sosial ulgamlarda agza alynmajak hapa-paýyş sözleri ulanyp, urşup-sögüşip ýören oglan-gyzlary göreniñde-hä, gynanç bilen hyrçynyñy dişläp oturmakdan başga alaç tapmaýañ. Eýse biz şeýle halkmydyk?
Bela-beteriñ nirden geljekdigini bilip, şoña görä gorag halkamyzy galñatmak, deşilip ugran ýerlerimizi ýamamak has dogrusy dälmi? Meñ pikirimçe kitapçyda robotlar hakdaky paýlaşylýan maglumatlar üçin ynjalykdan düşerlik zat yok. Dünyaniñ ugry niräk? Biz onuñ niresinde? Iru-giç biziñ jemgyýetimize hem aralaşyp biläýjek şeyle zatlardan biz nahili goranmaly... Edil häzirki taýýarlygymyz nähili? Kanagatlanarlymy ýa gowşakmy?
Belkäm, degişli ýerlerimiz, bu boýunça işlemeli adamlarymyz häzirden kelle döwmelidir...
Tutuş bir nesil ýitip barýar. Azgyn sosial ulgamlar we wirtual hemdemler gözümize basa-basa ýaş oglan-gyzlarymyzy elimizden alýar. Öñ neşe belasy bir tapgyr neslimiizi elimizden aldy. Ondan ýañy saplandyk diýsek, bu gezek has beter we inçeden yzarlaýan bela-beter bilen ýüzbe-ýüz bolup galdyk. Özem neşe ýaly bir gelip-bir sowlup gitjek zadam däl. Geljegimizi ösen tehnologiýadan, emeli añdan, robotlardan, internetden sowa göz öñüne getirmek mümkin däl. Şol esasda jemgyýetçilik durmuşymyzy nähiliräk gurnamaly bolarys? Gadagançylyklaryñ derdimize çäre bolmajakdygy hemmämize belli hakykat.
Şu zatlary bilmänimiz bilen, gulagymyza pagta dykyp ýa kellämizi goltugymyza salyp, "dünýäde näme bolanda bize näme" diýip ýatanymyz bilen-ä, hemme zat öz-özünden gülala-güllük bolaýmaz, başga halklaryñ nogsanlyklaryndanam halas bolup bilmeris.
Şugunki gün yaşlar hemme zady bilmeli, yagşyny-da-yamany-da. Şoña görä-de taýýarlykly bolmaly.
Meniñ pikirim-ä şeýle. Siziñki nähili?