Paýhaslar kitaby

ПАЙХАСЛАР КИТАБЫ

Говгасы етик дүнйәниң алҗырадян, энтер–пелегиңи айлаян ерлери аз дәл. Шейле пытраңңы пурсатларыңда ич дөкүшере дертдеш, ягдайдан баш алып чыкмага догры ёл салгы берйән маслахатчы күйсейәрсиң. Дурмушда гѳвнүңдәки ялы йүрекдеш, дост–яр мыдама тапдырып дурмаяр. Шейле болансоң, кѳп халатларда теркидүнъелиге баш урмалы болярсың.
Дурмуш өврүмлериниң көп йыллык теҗрибесини өзүнде җемлән шу "Пайхаслар китабы" иң кын пурсатларыңызда ыгтыбарлы ёлдаш, парасатлы маслахатчы болуп билер.

* * *

Инди хеммелер кәмиллиге етишди, хасам бетери шахсыет болды. Шинди бир данадан гадым замандакы еди данаң акылыны сораярлар, шоңа гөрә-де хәзир бир кишиң гөвнүни тапандан озаллар тутуш халкың гөвнүнден туран аңсат болупдыр.
Адамың гылык-хәсиети ве медениет – ынсаның әхли говы тарапы, ине, шу ики өзенде җемленйәр. Бирини бейлекисинден айрып болмаз. Билимиң боланы хич зат, зехинем герек. Эмма акмагың бетбагтлыгы онуң дурмушдакы, этҗек ишини сайлайшындакы, ковум-гарындашларының, дост-ярларының ичинде этҗек ишини билмән ялңышянлыгыдыр.
Гизлин херекет этгин. Дуйдансызлык – үстүнлигиң гиреви. Оюндан чына геч – яманлык гөрмерсиң. Нәме хыялың бардыгыны айтман, или хейҗана саларсың, ылайта-да улы везипедекәң сырыңы айтмагын, хеммелер бу нәме иш этҗек болярка дийип интизар болар, сыр думаны өртүлип, шол сырам адамларда ягшы умыт дөредер. Өзүңе улы ил дүшүнсин диен вагтыңам ичиңи дөкмеҗек бол, хер өңъетене йүрек сырыңа аралашмага ёл берме. Аз сөзле – пайхас шамчырагы шудур. Хыялыңы иле яйсаң – хыялыңы якдыгың: айтдыгың – деррев кемиңи тапарлар, шейдибем ишиң пашмаз – бу болса ики эссе ишиң гайтдыгы. Шейлеликде, бир иш этмекчи болаңда таңрыма огшаҗак бол, шейтсең, улы пикири илиң мыдама сенде болар.
Пайхас билен эдерменлик – бейиклигиң өзени. Бакы геленлер бакылык эчилйәр. Нәче адам өзүниң нә кишилигини билйәркә; шуны билйән хөкмүрован адам болмалы. Акмак үчин бу дүнъе гараңкыдыр. Пайхас билен гүйч-кувват – гѳз билен гулак; эдерменлик ёк еринде, пайхас пак маңыздыр.
Иле герекли болгун. Кыблагәхи хейкелкеш дөредйәндир өйдәймәң, кыблагәхи оны эй гөрйәнлер дѳредйәр. Сени алкышларындан, говусы, сенден товакга этсинлер. Харам алкыша сыгынсаң, ягшы умытдан дынарсың: биринҗиси унутгыч, икинҗисем хакыдачылдыр. Гарашлы адам хошамай кишиден говудыр: тешнелигини гандырып, хергиз чешмәни ташлаяндырлар, пыртыкалың сувуны сыкып алып, алтын гапдан күл габа зыңяндырлар. Зарлыгам тамам – достлугам, шонуң биле аркалашыгам. Эй, Худай җан, гой, биринҗи сениң дурмуш йөрелгәң болсун – мыдам иле герекли бол, шол ислеги кемтеррәк берҗай эдип, хер хачан сениң көмегиңе зар болгайлар; хер кес болса, болайсын – саңа умыдыгәр болгай. Йөне ѳте сыр саклап, илиң аңыны азашдырайма, өз бәхбидиңи арап, өз якыныңа яманлык этмек бейикликден дәл, песликден.
Адамың кәмиллиги. Хич ким кәмил болуп дүнйә инмейәр, йөне адам хер гүн өз шахсыетини кәмиллеш-дирип, өз кәрине өкделәп, кәмиллигиң, мертебе белентлигиниң ве хатыраның чүр депесине етйәр. Муны сиз онуң отурып-туршунда, эдим-гылымында, акыл-пайхасында, пикир йөредишинде, нәмәни күйсәп, нәмәнем йигренйәнлигинде гөрүп билерсиңиз. Башгалара хемише ине шу битевилик, шу кәмиллик етмейәр, олар үчин мыдама бир затлар кемтерлик эдйәр; башга бир топары болса бу кәмиллиге гич барярлар. Кемсиз кәмил, гепи-сөзи пайхаслы, эдер ишини билйән әр кишини мыдам; акыллы адамлар говы гөрйәрлер, онуң билен сөхбетдеш болсалар, ики болуп биленоклар.
Башлыгы еңиҗи болма. Еңмек – өзүңи йигрендирмек диймекдир, ѳз җенабыңы еңмек болса пайхаса лайык дәл, үстесине-де горкулы. Рүстемлик ек йигренилйән зат, ылайта-да агайы келанларың үстүнден рүстем-лик этсең йигренилерсиң. Эгер җан этсең, өз артыкмачлыгыңы гизләп билерсиң, себәби оваданлыгам җула салып боляр ахырын. Көплер, ылайта-да зор кишилер шов ишде, хер хили багыш этмелерде өзгелере илгезик ѳз орунларыны берйәрлер. Йөне акылы өзлеринде гойярлар: акыл әхли байлыкдан ёкарда дуряр, акылың сәхелче гѳвнүне дегдигиң – онуң алыхезретлериниң дегнасына дегдигиңдир. Ким белентде отурып, патышалык сүрмеги күйсейән болса шу хили белендем болмалыдыр. Оларың алыхезретлерине делалат герекдир, йөне илден артык-лык герек дәлдир; олар үчин берилйән маслахат диңе унудылан задың ятладылмагы ялы бир нәрседир, алыхезретлере берилйән маслахат асла оларың аңмаян задының дүшүндириши болмады дәлдир. Йылдызлар бизе әшгәр сапак берйәр: гүнүң рөвшен зүрятлары, олар хич хачан онуң парлак шөхлесиниң ѳңүни тутҗак болмаярлар.
Иң улы гайрат – хыҗувыңа буюрмак. Шу белентлигиң өзи адамың калбыны әхли бела-бетерлерден гораяр. Өзүңе буюрмакдан, өз хыҗувыңы овсарламакдан, шоларың шахына какмакдан зор гүйч болуп билмез. Барды-гелди эгер хыжув, гараз, шахсыети өз ыгтыярына гойбермәнлигинде-де, барыбир, онуң танапыны башына атаймалы дәл, хасам бетери, улы ишлерде шейтмели: соңкы ахмырлардан халас болмагың иң гысга ёлы, ине, шудур, халал шөхрата-да шу ёл тиз элтер.
Илдешлериңе махсус кемчиликлерден халас болгуның. Сув өз акып гечйән топрагының ягшы-яман хәсиетини өзүне алян болса, адам өз доглан үлкеси-ниңкини аляр. Бирлери ватана башгалара гаранда хас миннетдардыр, чүнки ватаның ләлезар йылдызы оларың йүзүне хас гүлүп бакды. Хер бир халкда, иң бәркиси, иң бир билимли халкда-да Худай тарапын бир етмезчилик боляр; гоңшулары, адатча, шол етмезчилиги йылгырып я-да яңса алып тесвирлейәрлер. Шу догабитди тегмиллери айырмак я, иң болманда, оларың үстүни басырмак еңил-елпай иш дәл шу хили адам илдешлериниң ичинден сайланып, шан-шѳхрата эе болуп билер, бу өрән сейрек душ гелйәр, йөне онуң бахасына етме ёк. Мундан башга машгала, ковум-гарындашлык, везипе, яш барада-да кемчиликлер боляр, ине, шоларың бары җемленип, адам пахыр шолардан дынмага чалышмаса, онсоң онуң дүй-шүнде сыгыр мүндүги – иши гайдяр.
Багт ве шөхрат. Биринҗи-хә үйтгәп дурандыр, икинҗем үйтгемән. Ол-а шу өмүр үчиндир, бу-да ахырет үчин; ол бахыллыгы еңер, буда унудылмагы. Багты арзув эдйәрлер, кәте-де багта етйәрлер; шөхрата мынасып болярлар. Чын шөхрат күйсемек эдерменлиге элтйәр. Шөхрат мыдама ләхеңлериң хемрасы болупды, шонлугына-да галар, онда арачара зат болмаз: я гудрат гөркезер я-да нәгехан болар, я хайран эдер, я-да йигренч дөредер.
Уссат билен тиркешгин. Достларың билен тирке-шип, хернә кән затлар өвренгей сен, достларың билен гүрлешип, аҗап билим алгай сен: достуңа халыпа дек гара ве сүйҗи гүррүңдешликден өзүңе көп пейдалы акыллар ал. Пайхаслы адамларың достлугы икиян тарап үчинем пейдалы, геплейән-ә диңлейәниң алкышыны аляр, диңле-йәниңем акылы артяр. Эмма биз муны көпленч унудярыс, чүнки текепбирлик бәхбидиң ѳңүни өртйәр. Акыллы кишилер әр кишилер билен гатнашар, оларың өйи баша-гайлыгың месгени дәл-де, эдерменлик оҗагыдыр. Билимли беглериң өзлери диңе сөзи я иши билен нусга гөркезмән, эйсем оларың гатнашык эдйән якын адамлар топарам аҗап ахлагың, гѳрүм-гѳрелдәң мекдебине ѳврүлйәр.
Тебигат ве сунгат, зат ве дөредиҗилик. Оваданлык нәме шоңа-да кѳмек этмели: сунгат нагшыны синдирмесең, оваданлык хем бедрой зада өврүлйәр, сунгат болса кемтерини япып, гѳрмегейлигинем арша галдыряр. Тебигат бизи тәлей умманына зыңып гойберйәр, шонуң үчинем сунгата сыгналың! Сунгатсыз иң аҗап натура-да кәмил болуп билмез. Медениетсиз адамың мертебесем ярпыдыр. Говы тербие алмадык адам хер хачан гѳдеклигини гөркезҗек болар дурар; ол ѳзүни оңарҗак болмалыдыр, әхли бабатда кәмиллешҗек болмалыдыр.
Кә икинҗи, кә биринҗи ниетиңден угур алып херекет эт. Адам ѳмри – адамың хилеси билен гурян гѳреши. Хилегәрлик ниетиң-пикириң узакдан урян пайхас ярагындан пейдаланып сѳвеш эдйәр: хич вагт айдан задыны этмейәр; ялңышдырмак үчин нышана аляр; гѳзе чѳп атмак үчин гаты ѳкде хайбат атып, дуйдансыз, гарашмаян еринден бөвүсйәр, ѳзем дынман сениң акылыңы чашырып, башыңы айлаҗак боляр. Бәсдешиниң пикир-хыялыны аңмак үчин бир ниетини амала ашырҗак боляр, соңам йүз угра ызына өврүлйәр-де, гаршыдашының ахмалына галяр ве еңиш газаняр. Акыл җөвхер дек йити, йѳне хиләниң гурян оюнларыны ѳңүнден гѳрүп, онуң болшуны ассырынлык билен сынлаяр-да, ынандырҗак болян затларындан дүйбүнден башга задың боларына гарашяр, шейдип гѳз юмуп-ачасы салымда хиле гурулян-дыгыны билйәр; биринҗи ниетиң ургусына гарашып дуруп, икинҗисине, хатда үчүнҗисине-де гарашяр. Залым мекирлик ѳз тутан гушуны иенлерини билип, ики эссе зор салмага башлаяр, алдамак үчин хакыкатың ѳзүнем пейдаланяр. Башга оюн, башга-башга усуллар – инди мекирлик башга дона бүренйәр, хилегәрлик пәк йүреклик лыбасына гирйәр. Ана, шо вагтам сынчылык кѳмеге гелйәр; ол алысдакы нышаныны гѳрүп, ягтылык сыры-ның астындакы түмлүги тапяр-да, гурлан яман ниети паш эдйәр. Ол гѳрер гѳзе йѳнтемҗе-де болса, гаты чуң гиз-ленип ятяндыр. Ине, мекирлик булутлары Гүн шѳхлеси билен шейле даркаш гуряр.
Болуш ве эдеп-экрам. Ишиң битмеги энтек ярпы иш, геп шол ишиң нәхили эдилендигинде. Гѳдеклигиң бар зада кесби етйәр, адалатдыр пайхаса-да ол абрай гетирмейәр; хошгылавлык сыпайылык әхли зады безейәр: "ёк" сөзүне алтын чайып, хакыкаты сүйҗүдйәр, гаррылык нәме, шоңа-да ягтыҗа нур сачяр. Әхли ишде "нәхили" говы: алчак аш иер, бодул бок. Алчагың иши хөкман шов алар.
Пайхаслы көмекчилериң болсун. Барлыларың зорлугы тѳверегине акыллы-башлы адамлары йыгнап билендиклери үчиндир. Ана, шол адамлар хем барлылары акмаклык керебинден бошадып, әхли агыр җеделлерде үстүн чыкарярлар. Даналарың көмегине даянмак – бейиклере махсус. Бизиң билимли-соватлы эйямымызда Худай тарапын артыкмач доглан адамлары гула өвүрмек эндиги таң болупдыр. Кән билмели, аз яшамалы, билимсиз өмүр – көпүнсиз габыр. Шоңа гөрә азапсыз алым болянлара телпегимизи чыкаралың, олар или диңләп, или гөрүп, тутуш ил-гүнүң пайхасыны өзүне сиңдирйәрлер. Ол ил өңүне чыкып көпүң адындан сөзлейәр, онуң агзындан чыкян сөзлер гадым даналарың пайхасының мөхри, ол кесекиниң сачан дериниң хасабына мүнеҗҗимлериң шан- шөхратына эе боляр. Пәхимли көмекчилер әхли ылымла-рың дүрдәнесини алып, оңа билим эссенсиясыны гошуп иле яйярлар. Ким пайхас-пәхими ѳзүне гуллук этмек үчин янында саклап билмейән болса, гой, оны достларының арасындан агтарсын.
Акылыңы хош ниет билен утгашдыргын – бу сениң көп үстүнликлериң гиревидир. Кән акыл билен уҗыпсыз эрк ялы айылганч зат ёк, бу зорлук билен дакылан тәлейдир. Бет ниет – белент дереҗәң зәхери, ол акылың көмеги билен өте габахат ишлер эдйәр. Пес максат үчин уланылан белент акыла нәлет болсун! Ягшы ниетсиз пайхасың өзи ики эссе наданлыкдыр.
Үнси совмак, ылайта-да яманың үнсүни совмак үчин усултәриңи үйтгедип дургун. Башкы херекетиңи чалшырып дур – бирмеңзеш гопсаң, деррев хыялыңы аңарлар, өңүртмеклерем ахмал, хатда әхли этсем-петсе-миңи пуҗа чыкармакларам даш дәл. Гөни учуп барян гушы авламак итиң аңсады, йөне сап атып учян гушы аңсат-аңсат нышана алмарсың. Икинҗи сапаркы – эмелиң соңуна-да гарашып отурма, себәби ики өврүмде әхли ойнуң сырыны билйәрлер. Хиләң мыдам гурулгы болсун. Оны аңҗак болуп гаты кән гөрги гөрерлер. Түрген оюнчы хергиз гарашылян гөчүми этмез, гаршыдашының гараш-ян задыны асылам.
Ыхлас билен зехин. Шуларың хич бири болмаса, бейиклик мүмкин дәл, йөне икисем биригәйсе велин, гөз гамашдыряр. Не зехинли, не зехинсиз дийилйән адам ыхлас этсе, җан этмейән зехинлиден кән иш битирйәр. Шөхрат азап билен газаныляр; аңсат битен ише кән гадыр гоюлмаяр. Иң ёкары везипелерде-де ыхлас этмек зерур: шол ыхлас, адатча, зехиниң бардыгына-да гүвә гечйәр. Кимде-ким улы ишде иң болманда ортача ер алмага чалшып, йөнекей ишде биринҗи орун алмак билен канагатланмаса, говы ниети үчин ол багышланяр; йөне кимде-ким йөнекей ишде тапавутланып билйәркә, бейик ишде ортача ер аланына шүкүр этсе, оңа багышланма ёк. Шейлелик билен, хем аслы болшуң герек, хемем сунгат, оларың битевилиги болса ыхлас билен беркидилйәр.
Аша умыт билен ише башлама. Хайсы хем болса бир зат чакданаша тарыпланса, ол көпленч шол таманы өдемейәр. Шонуң үчинем хыяла ковалашмалы дәл, себәби арзув эдилйән зады хыяла гетирмекден аңсат зат ёк, йөне шоңа етме кын. Хыялбентлик билен арзув икисиниң никасындан яшайшың ыгтыяр эдйәнинден хас улы бир зат пейда боляр. Етилен зат хер ничик белендем болса, йүрекден турмаяр, шоңа гөрәде ченденаша умыда халыс ынанан ынсан калбы бегенмегиң ерине гынаняр, себәби онуң диени болмады. Умыт – хакыкаты ювмарламагың уссады; гой, сагдын пайхас арзув эдилйәнден хас пейдалы зат барада алада эдип, оны агыздырыклап сакласын. Илки, хѳвеслендирмек үчин, әхли зады серип гояйман, хайсыдыр бир затҗагазы карзына бермели. Гой, хакыкат гарашылышындан хас артыграк эчилсин. Эмма акмага бу дүзгүн ярамаз – бу ерде үстүне гошулаянының-да зыяны ёк: ынам өделмәнсоң, нәме дийсең болар дурар, шонуң үчинем инди өңки айылганч гөрүлйән зады-да элхал саярлар.
Адам ве онуң заманасы. Иң сейрек герчеклерем дөврүне баглыдыр. Яшамага мынасып заманда өмүр сүрмек көплере башартмады; шол дөвре етенлерем оны боюн эгдирип билмеди. Ики-еке кишилер говы эйямда яшамага мынасыпды – говы мыдама дабараланмаяр ахы-рын: херки задың өз вагты-мѳврити бар, мешхур затларам дөврүң күйсегине баглы. Эмма пайхасың бир артык ери бар – ол бакы, шонуң үчинем бу асыр болҗак болса, пайхасың дөври дәл, оңа гелҗекки асырлар мувапык.
Багтлы болмак сунгаты. Мунуң гаты кән масла-хаты бар, йөне, вах, хер кимден дана чыкярмы нәме. Телекечи болсаң, ишиң ровач алар. Кәбирлери хич задың гамыны этмән, хачан маңлайым ачыларка дийип, шо-ол перишделериң омын диерине гарашып йөрендир. Башга бирлери акыллырак – олар горкы-үркүсиз өңе йүврүп, өз дызларына даянярлар, себәби кәте эдерменлик гушуның ганаты багтың үстүнденем элтйәр, онуң хөзирини гөрмек, ылахым, хер киме несип этсин. Йөне догры пикир этмели, гөвни пәклик билен ыхласдан говы ёл ёкдур, чүнки пайхасдан беленд-ә багт болуп билмез, биакыллыкдан эрбедем бетбагтлык болуп билмез.
Шыпалы билимлер. Пайхаслы адам дүнъеви, непис ылмың эесидир; ол гаты кән затдан хабарлы болуп, ит яндакдан бѳкен ялы этмән, өрән ерликли пикир өврүп билйәр; шеребели сөзлери, аңрыбаш говы ишлери мыдама ол мысал гетирип билйәр, өзем олары айны еринде уланяр. Чүнки маслахата гатнашянлар көпленч пөвхе акыллы гүррүңден шеребелиҗе сөз билен айдылян дүрс пикири кем гөрмейәрлер. Эркана эдилен манылы гүррү-ңиң мүң такал окандан зыятдыгыны гөре-гөре гелйәс.
Өз дырнак ялы кемчилигиңе-де ёл бермели дәл. Ине кәмиллик аламаты. Рухы я-да тен кемчилигинден халас адам ек-түкдүр, олардан аңсат гутулып хем боляр велин, олары шол апалашып йөрлер. Пайхаслы киши дырнак ялы тегмилиң негөзел зады заяландыгыны гөрүп, ненең гынанман дуруп билсиң – бир бөлеҗик булут нәме, шолам гүнүң өңүни тутуп билйәр ахырын. Шан-шөхратдакы тегмили ичигара адамлар гаты тиз гөрүп, дынман шоны нышана алярлар. Өз кемчилигиңи артык-мачлыга өврүп, оны гизләп билмек ылайта-да гымматлы. Цезарь өз келдигини лавр веногы билен гизләр экен.
Пикир-хыялыңа буюр. Герек еринде оны сакла, кәте-де җылавындан чек, чүнки әхли кейпи-сапамыз шонда ахырын; кәте пайхасың өзем шонуң диенинден чыкып билмейәр. Ол – хөкмүрован. Арзув-хыяла канагат этмән, бу дүнъеде эдйән ишине-де гатышяр, дурмушы-мыза агалык эдйәр, кейпи келлесинде-кә оны шат эдйәр, кәте гамгын; өзүмизден разымы я дәлми, биз шоңа баглы. Акмакларың өй җеллады, киме-ә дынман агы-пыган суратыны чекип берйәр; кимсә-де гайгы-гамсыз дурмуш эчилип, кейпи-сапада өмүр сүрмеги вада берйәр. Гаты инчеден дуюп, ѳзүң оны агыздырыклаймасаң, гөр, ол нәмелер этмез.
Сынчы адама алкыш айдың. Өң бир заманларда пикир йөредип билмек укыбына иң ёкары баха берер экенлер; инди бу етерлик дәл-инди өңүнден билмели, өзем, эсасы зат, яланы паш этмели. Сынчы дәл адама пайхаслы дийип болмаз. Адамың йүрегини окап билйән, әхли зады өңүнден гөрүп отуран адамларам боляр, сыртланлар болуң-а, бу заңңарлар адамың ичини парран гөрүп отырлар. Хакыкат бизиң үчин иң мөхүм зат, шолам ярты айдыляр, йөне дуйгур акыл оны долулыгына гөрүп отыр. Эгер өзүңе пейдасы дегер өйтсең, ынанҗаңлык җылавыңы гойберәй, йөне яманлыгы етер өйтсең велин, деп ичине, гүмүни тапсын!
Хер кимиң ачарыны тапмалы. Адамлара диениңи этдирмегиң эсасы серишдеси шудур. Мунуң үчин эдер-менлик дәл-де, түргенлик, адамың угруны тапмак герек. Хер кишиң бир халаянҗа зады боляр – олар дүрли-дүрли, чүнки Алла хер кими бир хили дүнйә индерипдир. Хер ким бир задың гулы: бири – хорматың, башга бири ачгөзлүгиң, көпүсем – кейпи-сапаның гулы. Шонуң үчинем кимиң нәмә гуллук эдйәнини аңып, шоңа лайык серишде тапмалы, онсоң хер киме өз ачарҗыгы билен барыбер. Ниресинден бармалыдыгыны гөзле: мыдама онуң ховасы белент дәлдир, йөне үйтгевсиздир, чүнки асыллы адамдан бедасыл адам кәндир. Адамың дуйдансыз үстүни басмалыдыр, говшак дамарыны тапып, эдил шол хөвес эдйәнҗе ерине хүҗүме башлабериң, ана шонда кейпиниң угруна сергездан болуп йѳрен кишиден хөкман үстүн чыкарсыңыз.
Көпе чапма, чуңа етҗек бол. Бейиклигиң дүйп манысы санда дәл-де, хилдедир. Аҗап зат мыдама тәкдир, сейрекдир; нәме көп болса, шонуң гадыры аздыр. Ине, адамларың арасында-да шиллиң узынларың акылы гарыш ялыдыр. Кә киши галың китаба гадыр гойяр, хамала китап элиңи түргенлешдирмек үчин язылян ялы, аслында велин китап келле үчин ниетленип языляр ахырын. Диңе гиңлиге яйрасаң, орта гүрпден чыкмарсың. Гаты кән билйән окымышларың ишигайданлыгы оларың әхли зада акыл етирҗек болуп, хич затдан оңлы баш чыкарып билмейәнлиги. Диңе чуң билйәнлер хакыкы артыкмач кишилердир, белент затлар ичинде болса гахрыманчылыга тай ёкдур.
Улы иле дүшнүкли затдан гача дур. Ылайта-да ислег-леззете гезек геленде шейле. Өз эсериниң көп адамларың гөвнүнден тураныны билип, гахар атына атланан дана, пах-пах, нәхили белент! Хеммелериң өвгүси пайхасың гахарыны гетирйәр. Хамелеонларың ховадан иймитлениши ялы, кәбир адамларам мәрекәниң сежде этмегинден леззет алярлар, шоңа гөрә-де, мәрекәниң агыр демем олар үчин Аполлоның мәхрем деминден зыяда. Зада дүшүнмекде-де шейле: наданлары аңк эдйән я-да горкузян гудратлара хайран галмагын: мәреке акмак-дыр, пайхаслы пикирленмеги аз-аз адамлар башаряндыр.
Догручыл адам. Ол горкыны-үркүни билмән, мыда-ма адалатың тарапында дуряр – мәрекәниң шовхунам, хүңкарың сүтемем оны адалат чызыгындан чыкарып билмез. Йөне ол дурнуклылыгың пәлваны ниредекә? Хакыката тагзым эдйәнлер аз. Көп адамлар хакыкаты тарыплаярлар, йөне ил йүзүне шейдйәрлер; башгалар ховп гөрйәнчәлер шейдйәрлер, ал, ховп душ гелдими – дейюслар ондан ач-ачан йүз ѳвүрйәрлер, мекир адамлар болса оңа вепалы киши болан болярлар. Адалат хич бир икирҗиңлемән, достларың гаршысына гидйәр, хәкимле-риң гаршысына гидйәр, хут өз бәхбидине-де гаршы гидйәр-ине, шу сынагда оңа көп кишилер дөнүклик эдйәрлер. Мекир заңңарлар ёкарда отуранларың я болмаса дөвлетиң бәхбидине зепер етирмезлик үчин чына беримсиз мымык сөзлер билен ондан йүз өврерлер. Эмма гөвни ачык йигит велин хер хили ялана дөнүклик дийип дүшүнйәр, ол йитигөзлүгине дәл-де, өз тутанъ-ерлилигине буйсанып, мыдама хакыката тен берйәр. Онсоң ол барды-гелди хакыкатың раятларыны терк эдәйсе-де, бу йигидиң дурнуксызлыгыны гөркезмән, эйсем кесекилериң агып-дөнүп дурандыгына шаятлык эдйәр, чүнки хакыкаты ташлап гиденлер шоларың өзи.
Бигадыр ише баш гошма. Ылайта-да или гүлдүрҗек болуп азара галма, ёгсам хормата дәл, илиң йигренҗине мынасып боларсың. Ынҗыклык метҗидинде гаты кән ёллар бар, йөне өзүне гөвни етйән кишилер олардан гачяр. Үйтгешик затлары халаян адамлар боляр, олар пайхаслы адамларың йигренйән әхли задыны говы гөрйәрлер; оларың иң говы леззет алян зады – иле меңземезлик; шейдип хем олар, догрусы, мешхурлык газанярлар, йөне хорматың дәл-де, гүлкиниң предметине өврүлйәрлер. Алымчылык ишинде-де ченден чыкылмалы дәлдир, ылайта-да гүлкә язайҗакдыгы өңүнден дуйдурып дуран ерлерде бейтмек болмаз; олары җикме-җик санаҗак болуп хем отурмалың, себәби оларың әхлисине улы ил хатыра гоймады, бу эййәм белли зат.
Багтлы билен бетбагты танагын, себәби биринҗә сөен, икинҗиденем гач. Бишовлук – көпленч халатда самсыклыгың җезасы, голай-голтумың үчин болса, бир япышса, айрыласы гелмейән кесел. Кичи бела дервезәңи ачмакдан әтияч эт – онуң ызына түкенме ёкдур, биринҗи беладан он эссе айылганчдыр олар. Ойнуң биринҗи дүзгүни – карты ерли-еринде гоймалы: хәзирки козырь картың реңкиндәки пессеҗик карта өңки козырдан хас улудыр. Йөрелмели ёл белли дәл болса, парасатлы ве әгә адамларың ызына дүш – ир-гич олар говы чыкалга тапарлар.
Яшы бир чене баран дийлип хасапланян адамлара ягшылык этгин. Хөкүмдара иле ягшылык эдйәр дийип өвүлсе пейдалы: бу монархлара абрай гетир-йәр, шейдип олар хатыралы адам болярлар. Хөкүмдарың ялңыз бир артыкмачлыгы бар, ол хем – бейлеки адамлара гѳрә көпрәк ягшылык этмек. Дост ким, ким достлашып билйән болса шол дост. Эмма бирем ягшылык эдеси гелмейән адамлар бар, ѳзем муны олар кын дүшйәнлиги үчин шейле эденоклар-да, эйсем хут гахар зерарлы шу хили эдйәрлер: олар башдан-аяк Худай ёлуна ягшылык эдйән бенделериң гапма-гаршысына дөрән адамлар.
Сап атмагы оңар. Эгер сап атмак дурмушың мөхүм йөрелгеси болса, ондан-да мѳхүми өзүңе, ишиңе, кетде кишилере гезек геленде-де ёк диймеги башармакдыр. Эгер дерексиз иш болса, меселем, бу-ха мениң гымматлы вагтымы аляр дий; бидерек зат билен мешгул боландан элиңи совук сува урмадыгың ягшы. Акыллы адам хич кимиң йүрегине дүшмез, йөне хич ким сениңем йүрегиңе дүшмесин. Ким хемме кишә дегишли болса, шол өзүне-де дегишли адам дәлдир. Досты хем көп тутунмаҗак бол, олардан хем өз эдениңден зыят зада гарашма. Артык задың говусы болмаз, ылайта-да ынсан гатнашыгында шейле. Пайхаса лайыклап, бирсыдыргын йөресең, достлугыңам сакларсың, хормат-сылагам, чүнки шейтсең, баха-сына элъетмез ат-абрайың серхединден чыкмарсың. Ине шейлелик билен, сайлап-сечен ёлуңы эй гөр-де, гөвүн телвасыңы азада сакла, ил-халк билен сөхбетдеш болан-да-да, хич сыпайычылыгы элден берме.
Өз артыкмач тарапыңы бил: иң говы башарны-гыңы өсдүр, йөне бейлеки укыпларыңам ятдан чыкарма. Өз аргыкмач ерини билйән киши хас беленде галып билер. Зехиниң гүйчли тарапыны аныкла-да, шол угра ыхлас эдибер: бириниң акылы кән, бейлекисиниңем батырлыгы. Көп адамлар өзүне зор саляр, оларың шонуң үчин хич бир алан галасам болмаяр. Еңил ёл билен газанылан үстүнлик хыҗувың гөвнүни авлаяр, йөне соң велин өкүнерсиң.
Өз гарайшың болсун. Ылайта-да мөхүм ишлерде. Самсыкларың ишини гөрйән зат оларың пикирленме-йәнлиги; ишиң ярпысына-да дүшүнмеги башармаянлар, пейда хайсы, зелел хайсы билмейәнлер болмалысы ялы херекетем эдип билмезлер; олар йөнекей зада көп аграм берип, хас мөхүм зада-да аз аграм берйәрлер, шейдип хемме зада терсине баха берйәрлер. Көп адамлар болса пайхасыны йитирмейәрлер, себәби оларда шо ёк. Чуң акыл етирилип, акыл өйҗүгинде сакламалы затлар бар. Дана кишиң хемме зат хакда өз пикири боляр, йөне ол чуң хем гаты улы манылы затлара хасам кѳп үнс берйәр, чүнки ол шо ерде өз ченинденем көп зат бардыр дийип пикир эдйәр. Ине шейдибем пикир өвүрсең, илки эден пәхимиңденем хас аңырларык аралашярсың.
Ыкбалыңы сынап гөр. Дурмуш ёлуны гөзлеҗек болсаң, мензиллере етҗек болсаң, хөкман тәлейиңи сынап гөргүн. Гуҗур-гайратыңы йөне ятырандан херекет, эден ики эссе ягшы. Кыркдан гечениңден соң Гиппократы көмеге чагыранындан өңрәҗикден пайхаса айлананың говы. Ыкбала диен этдирип билсең, оңа етеси нәме бар – кә гарашып (себәби гарашмагам оңарма герек), кә етип, өз пайыңы, өз нобатыңы алып билсең, зор болдугың, вах, йөне о заңңарың албайына овсар дакып билйән бармы нәме. Ыкбалың хошгылавдыгыны дуйдугың, батыр топулгын; ол гөзел гызлар дек батыр йигитлери халаяр. Шормаңлай велин, сынанып хем отурмасын, элинден гелҗек иш болмаз, иң говусы, ыза чекилсин, ёгсам онуңкың хасам булашмагы ахмал. Кимиң ыкбалы чүвсе, горкмасын-да басыберсин!

(dowamy bar)...

Baltasar GRASIAN.

Terjime eden: A.Yklymow.