Paýhaslar kitaby -4/ dowamy

Адамларың ярысы башга бириниң үстүнден гүлйәр, шоңа гөрә оларың икисем самсыкдыр. Херки зат бири үчин-ә говы, башга бири үчинем – яман; бириниң ынанянындан, бейлекиси гачяр. Әхли зады өзүче тәзеден ясаҗак болуп йөрен адам барыпятан самсыкдыр. Кимем болса бириниң гөвнүнден турманы үчин кәмил зат эгсилмез: ким говкыны, ким – гайкыны халар. Хер авың өз авчысы бар, бирине бир зат ярамады дийип гынанма, оңа гадыр гоян хем тапылар. Эмма өвгә башыңы айладай-магын, ахмал болсаң, башга бирлери язгарар. Хакыкы разылыгың өлчеги – шөхратлы хемем иш билйән адамларың өвгүсидир. Бир пикир, бир мода, бир асыр – энтек бу хеммеси дәлдир.
Улы олҗа улы гарнам герекдир, себәби оны бир ере сыгдырмалам ахырын. Пайхас сүңңүнде гарна иң соңкы бөлек дийип болмаз, себәби тутуш габың өзи онуң айры-айры бөлеклерине нәчерәк зат сыгянлыгына баглы. Ягшы ав хас улы ава мынасыплара нош болар; бири кекирдегине гелйәнчә док, башга бири хенизем ач отыр. Көп адамлар үчин ша нахарының хем пейдасы ёк – оларың ичегеси инче боляр, өвренишмедик нахары, бейле апаланып тайяр эдилен нахар-шам үчин доглан адамлар дәл олар. Ине, олар шунуң үчин гөдек болярлар, ялынҗаңларың тагзым билен баш эгмелери оларың башыны айлаяр; олар үчин белентликлер гаты ховплы; олар шовы сымышлап, гопбамлыкданам ярылярлар. Эмма бейик киши хасам көп зады ичине сыгдырып билйән-дигини гѳркезер өзем хер иш эдер велин, дар йүрекдигини билдирмеҗек болар.
Хер келледе бир ша отыр. Ша-да дәл болсаң, ылахым, эден ишиң шоларыңкыдан пес болмагай, шалара огшап тапан ёлундан чыкыҗы болма; эдйән ишиң белент болсун, ил-гүнүң алкышыны ал! Гой, тагтың-дереҗәң болмаса-да, мыдам шаларың мертебеси ялы мертебәң болсун, чүнки хакыкы шалык калбың белентлигидир; өзи бейик адам хич вагт илиң бейиклигине бахыллык этмез, себәби онуң өзи – нусга. Ылайта-да шаның голай-голтумына гѳзи гитмез, бир затлар өвренҗек болсаңам хакыкы бейик кишилерден өвренен ягшы. Ылахым, олар манысыз дабаралара гошулышып йөрмән, хернә ша дереҗесине ылайыграк херекет эдеверсинлер-дә, хораз ялы гомпармагы бейләк зыңып, бейиклигиң асыл манысына аралашаверсинлер.
Хер кәре баш гошуп гөрен ягшы. Кәр кән, оларың херси ким бир хили, олары билен ягшы, шонуң үчинем дүшүнмели. Бирине батырлык, бейлекисине инчеден дуйгурлык герек. Эле алмасы аңсатларам бар, гөнүмел алаймалы, йөне эмел билен алмалысам бар, ана, шол кын. Биринҗисине говы зехин герек, икинҗиси үчин нәче азап эдип, нәчелер җан чексеңем аз боляр. Иң агыр иш адамлара баш болмак, биакыллара я-да наданлара баш болмак – ики эссе кын; келлесизлере диениңи этдирмек үчин ики саны келләң болмалы. Тутуш говрәң билен япышмагы талап эдйән ишлерем еңил дәл, өзем белли бир вагтда, белли бир ишде шейтмели; хем герекли, хемем дүрлүче иш боланда, гөвнүңден туряр, хезил эдип эдйәң, себәби иш үйтгәп дурса, ядавлыгың айрыляр. Иң говы кәр иле баглы болмазлык я-да аз баглы болмак. Иң яман кәр ахырында ердәки эминиң өңүнде дерләп хасабат берилйән иш, онданам бетери – асман эминине хасабат бермек.
Йүрегедүшгүнч болма. Кимде-ким шол бир иш билен мүбтела болуп, өмрем шонуң гүррүңини эдйән болса – Худайым шондан гораверсин. Аз сөз йүреге-де якын, ише-де пейдалы: көп яңрап элден гидерен задыңы уз сөзләп алып билерсиң. Хем аз болуп, хем уз болса – ики эссе говы; хем пак, хем узак болса – шонда нәдерсиң. Көне-санадан мыдама-да җөвхер говудыр. Йүрегедүшгүнч яңраны диңлемейәндиклери белли зат – нәме хакда гүррүң эдйәнлиги дәл-де, гүррүң эдиш эбетейи адамлары үркүзйәр. Кә адамлар дүнйә гѳрк дәл-дә тәлке берйәрлер; олар зыңлан зир-зибил мысалы. Зир-зибиле-де хемме киши сеңригини йыгыряр. Пайхаслы киши иризмез, ылайта-да атлы-абрайлы адамларың йүрегине дүшмез; себәби оларың ишсиз вагты ёк, шол адамларың бириниң гахарыны гетирсең, дүнйәң гахарыны гетиренденем хатарлы. Аз гепле – җай гепле.
Ыкбалым чүвди дийип магтанмагын. Орнуны мазамлап тумшугыны ёкары тутян зехини билен өвүнйәнденем бетер гахарыңы гетирйәр. Хонданбәрси-рәп, хем-ә бахылчылык дөредйәр, хем йигренч. Хормата етмән, кѳпленч оны эрҗеллик билен газанярлар; ол илиң пикирине баглы: оны гүйч билен алмарсың, оңа мынасып болмалы, сабыр эдибем гарашмалы. Улы везипе шоңа ылайык абрай хем талап эдйәр. Өз везипәңи ерине етирмек үчин мынасып болан абрайыңы сакла; не улан не-де беркит. Везипесини берҗай эдип йөркә аша кән ишледим дийип нала чекйән адам шол ише мынасып дәлдигини субут эдйәр, онуң везипеси акылыңдан ёкарда болмалы. Иле гөрүнмек, өвүнмек күйүңде болса, ишиң шовунадыгы билен дәл-де, мертебәң билен өвүн; ханлар-шалар, нәме, шолара дашкы мертебеси билен иле таналҗак болмалыдырлар.
Өзүңден гөвнүхошлугыңы гөркезме. Әхли затдан нәразы болуп, өз-өзүңи хорлап, гынап йөрме – бу эҗизлик боляр йөне өзүңден гөвнүхошлук хем акыллылык дәлдир. Көп адамларың өз-өзүнден гөвни хошлугы наданлыгың нетиҗесидир онуң соңы самсык кейпи-сапа салар, ол җаныңа хош хем якар, эмма адыңа-шөхратыңа асла пейда этмез. Башга кишиң сейрек душян зыятлыгыны акмак аңмаз, онсоң ол ортачарагы билен оңңут эдип йөр, гараз, нәме-де болса, өз зады. Әтияҗы элден бермән яшамак мыдама пейдалы, муңа даналык дийсеңем боляр – хасам бир иши битирҗек болаңда шейт, ишиң барды-гелди битмәенде-де шейтсең, рахат тапарсың: өңүнден шейле болар өйдүп әтияч эден адамы ыкбалыӊ гөрги-азабы шейле бир хеләкләп билмез. Өз-өзүңи алдамагың гөз ачып-юмасы салымының ичинде Гомериң өзем ымызга-нар, Исгендерем тагтындан ашак дүшер. Хер бир иш бир топар ягдай билен баглы – мыдама ери-ягдайы габат геләййәрми нәме. Эмма акмак асыл дүзелмез – онда гопбамлык дарагты парлап гүл ачып, тәзе-тәзе шахалар ачяр.
Шахсыет болмагың иң аңсат ёлы – дост сайламагы башармакдыр. Пикир алышмагың, сөхбет-деш болмагың гүйҗүни сен айтма, халап-халамазлыгам, эдим-гылымам бирек-бирегӊе гечйәр, гылык-хәсиетиңем билниксиз үйтгәп гидйәр, акылың нәме, шо-да үйтгейәр. Гой, чакган адам, гозганмасы кын билен достлашсын, хер кимем шу йѳрелгә эерсин; шейле эден хич зор-аяксыз орта хала етер, өзүңи ортача алып бармак болса, йөнекей иш дәлдир. Гапма-гаршылыкларың утгашмагы дүнйәни безейәр, оны абат саклаяр; ол мадды сазлашык эмеле гетирйәр, мораль барада айтсак, шол сазлашык хасам пугта боляр. Голай ве өзүңе гарашлы адамлары сайлан вагтың хернә шу говы нусга эерҗек болгун ики тарапы хем элден бермән, олары оңушдырып алып гидип билсең, алтына деңелйән орталык билен гидер отырсың, гидер отырсың.
Или язгарып йөрмек айыпдыр. Гаты гахарҗаң адамлар бар оларың гөзүне дүнъе җенаятчылык болуп дур, гахары геленде шейледир өйдйәңизми, ёк, олар дога шейле. Бар кишини языклыклы эдйәрлер – бирине бейле этди дийип сөгүнселер, бейлеки бирине инди шейле эдер дийип гаргынярлар. О тетеллилериң йүрек тагмасы йөне бир бирехимем дәл-де, онданам эрбет – хайынлык әшгәр гөрнүп дур. Олар бир бендәни нәлетләнлеринде, ёк затлары төхмет атярлар, нәме агызларына гелсе отлаярлар, сычандан пил ясаярлар. Үстесине, гахарам гошулайса-ха, бар онсоң, олары саклаҗак үмыдың ёк. Садалык болса, терсине, бар зады багышлаяр – билип дәл-де, билмезликден.
Яшып барян гүн болмаҗак болсаң, гарашма. Иш сенден гачянча, сен ишден гач – пайхаслы кишилериң дурмуш йөрелгеси шейле. Өмрүң соңунам улы дабара өвүрмегиң хөтдесинден гел – гүнүң өзем дүнйә нур сачып дурка яшып барянымы гөрмесинлер дийип булудың аңырсында гизленйәр ахырын; бизе диңе гүн яшдымыка я-да яшмадыка дийип чак урмак галяр. Ызгытсызлыкдан көсенмеҗек болсаң, матамдан иррәҗик гач. Тә йүз өвүрйәнчәлер гарашып отурма, җайларлар, өзем гахары-ңы гетирмек үчин хениз дирикәң җайларлар. Сен эййәм хорматламак үчин мейиде өврүлдиң ахырын. Есер йигит өңүнден аңып, йүврүк атыны бошадып гойберер – бедев-ә орта ёлда өлүп галмасын, йигидем иле гүлки болмасын! Шоңа гөрә, гой, перизат акыл эдип, йүз гөрүлйән айнасыны вагтындаҗык дөвүп ташласын, ёгсам айнаң аҗы хакыкаты айдып, онуң җигерине от басаймагам ахмал.
Дост тутун. Достлук – адамың икинҗи өмри. Хер бир дост өз досты үчин говы хем акыллы; достлар арасында говулыга чөзүлмеҗек зат болмаз. Адамың нәчә дуряндыгыны башгалар кесгитләр, оларың дийҗек сөзлери болса йүрегиң үсти биле гелйәр. Достуң доста ягшы хызматы ялы гыммат зат дүнъеде ёк. Достуңа вепалы болмагың иң говы ёлы – достлугы гөркезмек. Байлыгымызың иң говы, иң улы бөлеги башгалара баглы. Достларымызың хем душманларымызың арасында яшамалы болярыс, шоңа гөрә, гой, якын болмаса-да, хер гүн ягшы ниетли дост тутунмага чалыш. Вагт гечмеги билен сынагдан гечип, оларың ичинден вепалы сырда-шың чыкаймагам ахмал.
Вепалы сөйги гөзле. Ёкары Биринҗи себәп нәме, шол-да өзүниң әгирт улы ишлеринде шуны гөз өңүнде тутяр ве шоны талап эдйәр. Дуйгы аркалы сөйги ынама аралашяр. Кәбирлери өз абрайына бил баглап, сөйги газанҗак хем боланок йөне пайхас, бишовлук ара дүшсе, ягшы ат алаймагың хупбат барыны ювутдыряндыгыны ятладяр. Вепалы сөйги әхли дердиңи еңиллешдирйәр, калбыңа ганат беклейәр; мыдам мертебәңе гөрә гады-рыңы билйәр дийҗек дәл, көпленч муны онуң өзи ойлап тапяр – батырам сен болярсың, тарханам сен алымам, акыллы хем сен! Рухы умумылык үчин вели хас белент затлар парздыр. Олара зехин, хөкманылык, ат-абрай, гѳркезен эдерменлигиң, битирен ишиң гирйәр. Иң кын ерем шу хили ыграрлылыгы өз ыхласың билен газан-малы, сакламагың иши аңсат-ла. Оны эдинсе болар-да, пейдаланмак кын дүшәймесе, ине, шоны өвренмели.
Ишиң ровачка гара гүнлере тайярлык гөр. Томус гышың аладасыны эдйән адам пайхаслыдыр: ховлукмалы дәл, ягшылыгың ѳз-ези гелйәр, нәче дийсең дост-ярың бар. Әхли затлар гымматлап, нәмә етиринҗегиңи билмеҗек гүнлериң гелйәнчә өңүнденҗик аладаңы этгин. Әтиячдан достуңам болсун алгылыңам: шейле бир гүн гелер велин, бу гүнки гадырыны билмейән затларың гызыла дөнер. Дейюслыгың болса досты болмаз – ол иши ровачка олары танамаяр, ишиниң гайдан гүнем оны олар тананок.
Бәсдешлиге баш гошма. Ярыш бар еринде, ымтыл-шың иши ёк: өзи еңҗек, өзгәнем масгара этҗек болярлар. Халал гөреш эдйән аз-аздыр. Гаршыдашың деррев кемчилигиңи тапар, сыпайычылык этмеги унудып хем йүзүңе патладар; бәсдеши пейда болянча гаты кән киши-лер хормат саясында болды. Алдым-бердимли гарпышык оды туташып, нух эйямында гѳмүлен масгарачылыгы чыкарып туташдыряр, әхли йүрек-буланч затлары орта зыңяр. Бирек-биреги паш этмәге башлаярлар гайдян затлары ёк. Кәте, көпленч ягдайда дийсеңем болҗак башганы масгараламак о диен ынамдар яраг хем болуп биленок, йѳне шонда-да бәсдешлик оны ар алмак үчин уланып хезил эдйәр, о заңңар масгарачылык ярагыны шейле бир гахарлы булайлаяр велин, шундан өңки эдилен әхли гүнәлериң, унудылан тозаны ал-асмана галяр. Ягшы дилегде болмак ялы говы зат ёк, ол мыдама имисалалыгы күйсейәр, эдеп экрамлы болунса ягшы.
Эдил дерексиз адам билен оңшушың ялы, төверегиңдәкилериң иман гылык-хәсиети биленем өвренишгин, ылайта-да бирек-биреге баглы болсаң, шейтмелидир. Гудуз хәсиетли адамлар боляр, бир сачакдан дуз иесиң гелмез, йөне олардан айрылып гитҗек ериңем ёкдур. Бетгелшик йүз-кыяматыңа ѳвренишип гидишиң дек, мунуң билен эмай-эмайдан ѳвренишсең, пайхаслы болдугыңдыр, себәби о гудузлар сениң атдан-лыкда үстүңи басмандылар ахырын. Олар илки горку-зарлар, йөне башкы горкы-үрки кем-кемден совуляр, сересап болсаң велин, гахар алавының өңүни алып билерсиң. Я-да кайыл бол-да, чыда-да йөр.
Эдепли-экрамлы адамлар билен иш салыш. Олара карзам берсе болар, карзам алса болар. Оларың ыграры бар; шоңа гѳрә олар билен хер иш этсеңем горкуп отурма, җеделе гезек геленде-де шейле, чүнки эдепли-экрамлы адамлар йүрегиниң эмр эдишине гөрә херекет эдйәрлер. Бинамысы еңип үстүн чыкандан ыграрлы киши билен даркаша гирен говудыр. Дейюс билен ылалашыга гелип билмерсиң, онуң үчин белли бир йѳрелге ёк; шоңа гөрә-де бинамыс билен биынсап хич хачан чын дост болуп билмез, оларың хошгылавлылыгы хем иши битйәнчәдир, себәби намыс болмаса, нәмә даянсын ахырын. Ар-намыссыз адамдан ызыңа гараман гачгын; намыса гадыр гоймаян адам намыслы кишиң эден ягшылыгыны билер өйдйәмиң. Ар-намыс – халаллык тагтыдыр.
Хич хачан өзүң хакда гүрлеме. Я ѳзүңи өвмели боларсың – бу болса текепбирликдир, я өзүңи епбекле-мелисиң – бу болса намартлык болар; өзүң хакда гүррүң этмек – пайхаса гаршы гидип, илиң йүрегине дүшмекдир. Өз достларың арасында-да шуны этмеҗек бол, йөне ылайта-да улы ерде өвнүҗи болма, себәби о ерде гаты кән адамың өңүнде гүрләп, ил масгарасы боларсың. Отуран адамларың-да гүррүңини этмек говы дәл: ики бела саташмагың ахмал – я яранарлар, я масгараларлар.
Сыпайы адам дийдир, шо хорматы ал. Иле өзүңи халатмак үчин ялңыз шонуң өзем етерлик-де. Сыпайы-чылык медениетлилериң эсасы сыпаты, тәсин дәри, илиң-гүнүң сөйгүсине мынасып боляр, гөдеклик болса – терсине, илиң йигренҗине, гахар-газабына сезевар боляр. Гөдеклик, нәсыпайылык билнип эдилсе, ол барыпятан неҗислик болар, самсыклык билен эдилсе-де йигренч дөредер. Башарсаң сыпайычылык этҗек бол, йөне хемме кишә-де бейдәймегин, бейле этмек адалатсызлык болар. Душманлар арасында ол – борч билен оларың мертли-гиниң мизаны. Арзанам болса, гаты гыммада дуряндыр: сылаглыны сылаяндырлар. Сыпайычылык билен ар-намысың артыкмачлыгы – оларың бирини совуртлады-гың икинҗисиниң көмеге етишйәнлигидир.
Душманчылык гөзлеме. Өзүңи йигрендирҗек болмагын, йигренч сениң ыгтыярыңа баглам дәлдир, ол хер хачан өзүңден өңе дүшер. Көп адамлар нәме үчин, нәме себәбе йигренйәндигинем билмән, адамлары пейвагтына йигренип йөрлер. Ичигара адам говы адамдан өңүрдер. Гахар хем эдил бахылларың ичигаралык этмәге алңасашлары ялы, алдыгына яманлык этмәге дызаяр. Хич ким билен оңшамок дийип хем өвнүп йөренлерем бар, олар үчин гөвне дегмегем, гөвне алмагам эшекден палан алан ялы. Гахара өзүңи алдырдыгың аңсат-аңсат ондан сыпып билмерсиң. Сынчы адамлардан әтияч эдйәрлер, гыбаткеши халаноклар, текепбирден дашрак болмага чалышярлар, дили шеребелилерден горкярлар, мынасып кишилере азар бермейәрлер. Шейлеликде, хормат эт, сенем хорматласынлар, рахат яшасың гелйәни чынмы, эйләк-бейләк гышарма-да-догруҗа йөре.
Дөврүң билен җеделе гитмән, онуң билен аякдаш йөре. Билим нәме, шо-да дерде яраса говы, дерде ярамаса, самсык киши билен болай. Йыллар гечйәр, дөвүр үйтгейәр, пикирлерем, йѳрелгелерем шоңа герә үйтгәп баряр. Кѳнече пикир этме шонуң үчин, гѳвүн ислегиңем шоңа гѳрә болсун. Улы илиң гѳвүн ислеги әхли бабатда ёкарда боляр. Шоңа эерен ягшы, элиңден гелдигиче-де оны аяп саклаҗак болмалы; гечен гүнлериң мәхрибан гѳрүнсе-де, сүңңүң шу гүне ѳвренишсин – сүңңүң хем пәкизе болар, калбыңам. Йѳне дурмуш йѳрелгеси ахлак барада дереге ярамаяр, себәби бу ерде хайыр-ыхсан әхли затдан илери тутуляр. Бизиң дѳврүмизде хакыкат айдылмаяр, – хакыкаты айтмак көнечиллик дийлип хем хасап эдилйәр, – сөзүңде тапылмагам шонуң ялы; эдеп-экрамлы адамлар гөйә көне дүнйәден зыярата гелдимикә диййәрсиң; олары хәзирем тарыплаярлар, вах, йөне не олары сылаян бар, не олара ѳйкүнйән бар. Эй, таңрым, бизиң асырың бу бейик нәгеханына әңетсене! Хайыр иш гең гѳрлүп, дейюслык иң адаты зада ѳврүлди! Гой, пайхаслы адам гөвүн ислегине гѳрә яшап билмесе-де гараз, яшап билдигиче ѳмүр сүрсүн. Гой, тәлейиниң ойнуна разы болуп, онуң махрум эден задына-да гынанмасын, кѳймесин.
Иш этмән, иш эдйән киши болма. Кимселер әхли зады ойна яздырярлар, кимселерем бар зады – ише: бар зат хакда хонданбәрсирәп гүррүң эдйәрлер, ёк задың аладасыны эдип, келлелерини чиширйәрлер, оларың гѳзүне даш-теверек ала-басгы. Аслында велин хер болар-болгусыз затдан маны чыкарҗак болуп йөрмек ялы сам-сыклык ёк. Башыңдан айлап зыңмалы зада җаныңы якмак – сүңңүңи кѳссеклемекдир. Ирбәри ялы гѳрнен зат, йүзүңи ѳврен дессиңе хич зада ѳврүлйәр дуруберйәр; терсине, башга бир хич задам, сиңңин середйәрсиң велин, ирбәри бир зада ѳврүләййәр. Бела-бетерден башда дынмак аңсат, соң велин – кын. Кѳпленч кеселиң ѳзем дерманыны берйәр. Дурмушың ѳз акымына гѳрәрәк йѳрмек хем гара гүзераның үчин яман ёл болмалы дәл.
Сөзүңде-де, ишиңде-де мертебели бол. Ниреде болсаң болай, шу йѳрелгә эерсең, әхли ерде саңа хормат-сылаг эдерлер. Ол әхли ерде – гүррүңчиликде-де, намаз окаңда-да, йѳришиңде-де, гарайшыңда-да, ахырсоңы, элбетде, гѳвүн күйсегиӊде-де әшгәр гѳрнүп дурандыр. Адам йүрегини бенди эдип билмек ялы бейик еңиш болуп билмез! Муны сен гѳзсүз батырлык биленем, ѳкде вәшилик биленем алып билмерсиң – муңа диңе хошниетли ынам аркалы етерсиң. Ол ынамың гѳзбашы ахлак билен мертебеден гайдяр, шоңа-да даяняр.
Гопбамсырамаян адам. Адамың нәче говы тарапы кән болса, шонча-да ол аз эселйәндир. Эселмек песлигиң аламатыдыр. Ол тѳверекдәкилер үчин агыр дүшйәр, йѳне эселйәниң ѳзи үчинем шондан еңил дүшенок – ол ѳз аладасының җебрини чекип, гомпарҗак болуп азар яманына галяр. Хатда иң белент мертебели адамам эселйәндиги себәпли кән зат йитирйәр – адамлар оңа асыл болшы ялы азат херекет этмән, кеззаплык этҗек боляр дийип дүшүнйәр – тебигы зат ясама затдан элмыдама зыят гѳрүлйәндир. Гомпы адамлары хут ѳвүнҗеңдиклери себәплем акмак сайярлар. Ишиң нәче оңдугыча, шонча-да аз гүрле, себәби шейтсең, кәмиллиге бүтинлей халал ёл билен етилендигине ынанарлар. Эмма ясама улумсылыкдан гачсаң-да, хер сапар яйып, хич задам иле гөркезмейәрсиң диймезлер ялы, ясама пәлипеслиге-де дүшәймегин. Пайхаслы адам өзүниң нәхили мертебе-синиң бардыгыны билсе-де, билмедик болар. Муны хич киме билдирмез, шол мертебәниң өзи эесиниң оны говы дуйяндыгыны аӊдырар, себәби онуң бипархлыгының өзи илде гызыкланма дөредер. Әхли кәмиллиги утгашдырып, оларың хич бири хакда дил яздырман гезип билйән киши ики гѳз бейикдир, ол улы илиң ыкрар этмегине бейлеки тарапдан гелер.
Арзылы бол. Әхли халкың сөйги-мухаббетине мынасып боланлар аз-аздыр, йөне диңе пайхаслы кишилериң алкышыны алмагың өзем багтлылык. Гүнүң яшып уграндыгыны билдиклери сени совуҗак ёла салярлар. Гөзе гелмегиң, ѳзүңи халатмагың хер хили усуллары бар: иң ыгтыбарлысы – ишиң, мертебәң билен тапавутланмак, чалты-яранмак. Өз отуран ерине мынасып адам мыдама гереклидир, шол везипәниң шол адама зар экендигини, йөне онуң шо везипә зар дәлдигини хемме-лер гөрйәр: бирлерини орун гелшиге гетирйәр, кәбирлери хем шол орны гелшигине гетирйәр. Шонуң үчинем самсык мирасдарың саңа баха берсе-де шейле бир ынҗалай-магын; бу сени халадыклары дәл-де, эйсем диңе бейлекини йигренйәндиклери.
Өзүңем гаралама, иле-де гара сүртме. Иле гара йөңкемек, илиң гыбатыны этмек өз ишиң гайдан-лыгының аламатыдыр, бу өңрәкден бәри шейле хасап эдилип гелинйән хакыкат. Илиң айыбыны гөрме-де, өңүрти өзүңкини гөр. Иле гара йөңкәп, көп адамлар өз тегмилини яшырҗак боляр, йөне айыбы ювуп болярмы нәме. Шу пишелерине-де самсыклар бегенишип йөрлер. Оларың агзындан похуң ысы гелйәр, себәби олар җемгыетиң пох-пүсүр акдырылян ябы. Ким шо ерини дөрҗелесе, шонча-да бока батар. Ялану-чын бириниң кемчилигини шо-ол гөзләп отурсаң, ахыры бир тегмилиң үстүнден бараймагыңам ахмал. Йөне танамаян адамсы-ның кемчилигини билйән адам бармыка. Пайхаслы адамам илиң гүнәсиниң ичинде болмакдан, улы илиң йигренйән сене язувының ичинде болмакдан әгә боляр, ёгсам өз калбыны дирилигинеҗик хеләкләр.
Самсыклык эден самсык дәл-де, шол иши эдип, гизлән самсык. Өз хөвес-хыҗувыңы гизлин сакла, ылай-та-да говшак тарапыңы хич кес билмесин. Ялңышмаян адам бармы нәме, йөне оларың тапавуды бар: мекир кишилер боюн алмаярлар, самсыклар болса, энтек этмедик ишлерини этдим дийип өвүнйәрлер. Ягшы ат көп дереҗеде өзүңи алып баршына дәл-де, эйсем сениң дымып гезйәндигиңе баглыдыр; гүнәң бармы, әгә бери бол-да онда. Бейик кишилериң хатасы, эдил Ай-Гүнүң батышы ялы, деррев улы иле аян боляр. Өз гойберен ялңышыңы достуңа-да айдыҗы болма, иң говусы, эгер шуны шейдип болян болса, ѳзүңем шоны билмесең кем дәл. Эмма шу ерде башга бир яшайыш эдехедем дердиңе ярар – көпрәк унутҗак бол.
Әхли бабатда өзүңи эркин алып бар. Эркинлик мертебәңи галдырар, сѳзүңе җошгун берер, шейтсең, ишиң оңуна болуп, гөзеллигиңе гөзеллик гошулар. Әхли галан дереҗелер дашың безегидир, эркинлик болса хут мертебәниң өз безегидир; пикир алшыланда-да шуңа айратын улы баха берйәрлер. Эркинлиги җан эдип, ренч сиңдирип алып билмерсиң, оны Худай эчилйәр, себәби ол бу гөрүлйән дүзгүнлере ылайык гелмейәр, ол хас ёкарда дуряр. Ол аңсатҗа гечип, әхли кишини өз гөзеллиги билен озуп гечер; ол адамың ички эркинлигини аңладып, бар зада иң соңкы кәмиллиги берйәр, ондан аңырда хич зат ёк. Онсуз оваданлык хем өли, гудрат хем гүйчсүз. Эркинлик батыра мувапык, акыла, парасада, патыша бейиклигине ылайык. Ол "боланога-да" мылайымлык чайяр, хер хили кын ягдайлардан гүл ялыҗак чыкяр.
Рухуң белент болсун. Гахрыман йигидиң эсасы сыпаты шу болмалы, чүнки сөйги оды әхли бейик ишлерде туташяр. Ол гөвүн-ислегиңе непислик, калбыңа гиңлик, пикириңе эрканалык, хәсиетиңе говулык берйәр, шахсыетиң белент болмагына ёл ачяр. Ол ниреден гелсе геләйсин, хөкман оны гөрерсиң; бахыл такдыр оңа сүтем эденде-де, ол асмана сычрап галяр, высалына етмесе-де, онуң арзув-хыялы долуп-дашяр. Белент рух – гечирим-лилигиң, хайыр-ыхсаның ве әхли гахрыманчылыклы ишлериң ыкрар эдилен чешмеси.
Хич хачан зейренмегин. Зейренчден зыяндан башга пейда гөрмерсиң. Ол залым дуйгуларыңы оярып, гынанч ве дуйгудашлык одуны туташдырар. Зейренч башга бир өйке-кинә ёл ачар, шейдип икинҗи өйкелән биринҗини танар. Кә киши өңки гөвнүне дегленлиги үчин зейренип, гелҗекки өйке-кинә ёл ачяр: онсоң хем көмеге я хөре-көшә умыт баглап, ичи-гаралыга, хатда йигренҗе-де дучар боляр. Бейлеки бириниң ичине отлы кесеви оклап, башга бирини хем пылан хили ягшылык этди дийип, лолы ойнуны ойнамак нәмә деркар. Я-да гелмедиклери өвмек үчин геленлери алдамак иле сыгян затмы эйсем?! Бу биринҗиден гөрмедик ягшылыгымы икинҗиден бир гөрейин-ле диймек дәлми нәме?! Сересап әр өйкесини хем, гойберен ялңышынам айтмаз, эмма эдилен ягшылыгы ятламагы велин унутмаз, шейлелик биленем достларыны горап саклар, душманларына-да ниетлерини амала ашырмага ёл бермез.
Ишем этмели, оны иле-де гөркезмели. Әхли зада аслы болшуна гөрә дәл-де, эйсем даш сыпатына середилип баха берилйәр. Хем мертебәң болуп, хем оны иле яйманы оңарян болсаң, ики эссе мертебәң галаймалы: гөрүнмейән зат эдил ёк ялыдыр. Пайхас нәме, шонуң хем гѳрнүши пайхаса лайык дәл болса, шоңа-да хатыра гойланок. Чүнки акылы җөвхер кимин адамлара гаранда кеззаплар көпрәк ахырын; яланчылар агдык гелйәр, әхли зада даш гөрнүшине баха берйәрлер, көп затлар болса асла гөвнүңе гетиришиңе гөрә дәл. Ягшы сыпат - ички говулыгың иң говы деллалы.
Эдепли бол. Адам калбының хем өз гөзеллиги, көңүл нагмасы бар. Херки ише гөзеллик мувапык болсун, ол йүреклере кән сүйҗи леззет берйәр. Бу көплере несип этмейәр, онда калбың бейиклигиниң тәсири бар болай-малы. Онуң биринҗи аламаты – ягыңа ягшы баха бермели, онуң билен хасам оңат гүрлешмели. Ылайта-да бу ар алынҗак боланда белли-күлли әшгәр боляр: эдеп ардан боюн гачыряр, йөне әхлиси ербе-ер тамам боляр. Ине, хә диймән ар алнаров дийип дуркаң, гарашмаян вакаң боляр, оңа сенем хайран, менем хайран. Бу сыясата гезек геленде-де пейдалы, дөвлет ишинем безейәр дийсек ялңышмарыс. Эдеп-тертип хич хачан шунуң ялы еңиш газандым, эйтдим-бейтдим дийип дөшүне какмаз, себәби оңа өвүнмек ят. Ол әхли еңишлери хызматы билен газа-нып, оларың әхлисини кичигөвүнлиги билен гизлейәр.
Еди өлче, бир кес. Бир ише башламакаң, төвере-гиңи сынласаң кем болмаз. Ылайта-да ишиң ровач болҗагына гаты ынамың ёк вагты шейле этгин. Йүрегиңе дүвен ишиң пейдасына ишлейән тәзе-тәзе делиллер келләңе гелйәнчә вагтыңы ыза чекибер – шол ише башламалымы я-да башламалы дәлми өзүң билерсиң. Эгер-де ише башламага ак пата берләйсе, онда муңа пайхас маслахатында хыҗувың угруна гидилип эдилйән ишден хас ёкары баха берлер: көп арзува көпем нырх кесилйәр. Эгер-де боюн гачырылса, "ёгы" юмшатмак үчин ойланмага майың бар, үстесине-де, шол иши берҗай этмек ислегиниң оды өченсоң телвас эдйән адам совашар-да, өзүне ёк дийленине гаты бир гахарам эдип дурмаз. Ким тиз-бахыма ховлукдырса, оны ювашатмак парз: шейдип онуң гарашмак дуйгусы совашар гидер.
Еке өзүң акыллы боландан, улы ил билен дәли бол – дийип сыясы кишилер айдяр. Улы ил акылындан азашан болса, хич кимем язгармаз. Эмма данаң еке өзи акымың терсине гитсе, оңа хөкман дәли диерлер. Кәте иң говы этмели зат шудур – я билме, я-да билмедиксирән бол. Адамлар билен биле яшамалы, оларың көпүси акмак. Ялңыз яшаҗак болсаң хем я көп ерде Худая меңземели, я-да әхли бабатда хайвана меңземели. Эмма мен бу пайхасы үйтгедип: "Ялңыз өзүң телбе боландан улы ил билен пайхаслы болан ягшы" диердим. Кә кишиниң велин өз келесаңлыгында еке-тәк болмак арзувы бар.
Яшайыш дирегиңи гошаласаң, өмрүңи гошаладыгыңдыр. Ылахым сениң хоссарың ялңыз болмагай, өзүңи ялңыз бир зат билен эгсик сакламагай сен, шол сени баглаян үйтгешик зат болса-да, биз оңа гаршы: ылахым, сениңки мыдам гоша-гошадан болгай, ылайта-да газанч чешмәң, ягшылыгың, кейпи-сапаң шундай болгай! Айың, бивепалыгың символының шол үйтгәп дурмагы, ылайта-да чүйрүк адам эркине баглы ише эдйән онуң тәсири бар ерде билдирип дур. Кеч ыкбалы дүзетмәге өңден йыгналгы горуң герек: мөхүм дурмуш йөрелгесини хергиз ядыңда сакла – рысгалдыр эшретиң ики чешмеси болмалыдыр. Тебигатың бизиң гөврәмизиң иң герекли, иң нәзик агзаларыны гоша-гошадан ясашы ялы, акыллы киши хем өз ховандары билен шу хили гатнашык сакламалыдыр.

(dowamy bar)...