Paýhaslar kitaby -5/ dowamy

Гапма-гаршылыга чапраз гидйәниңи айдыҗы болма, эгер шейтсең, акмак ве иңре адам адыны аларсың. Муңа ынха пайхасы гаршы гойсаң болар. Элбетде, гаршылык гѳркезмек болар, өзем җай, йити сөз билен гаршылык гөркезмели, эмма хөтҗетлик хич хачанам пайхаслык хасапланан дәлдир. Өмүр давакешлер алланәме гүррүңиң соңуны дава-җенҗеле яздырярлар, олар танамаян, билмейән адамларына гаранда өзлериниң якынлары билен өте ягы болярлар. Яглыҗа эт ийип отыркаң сүңк дишләңде болшы ялы, гапма-гаршылыгы-да ёк эдип билерсиң, олам хөкман болаймалы. Бу занныяман самсыкларың келлесинде хайван акмаклыгы билен вагшы мѳҗегиң хор-хоры утгашяр.
Зады билмели, ондан баш чыкармалы: хер бир задың дүйп манысына гөз етир. Көп адамлар бош акыллысырамагың шахаларына я-да йүрегедүшгүнч яңралыгың япракларына чыкышып, гуры сергездан болшуп йөрлер, оларың хич бир задың аныгына етҗек гүманлары ёк; бир задың дашында йүз сапар дагы айланярлар, өзлерем халыс болярлар, илем халыс эдйәр-лер, йөне кемаллы бир ишиң якасындан тутмаярлар. Мунуң себәбем – келлелери селенләп дур, акыллары буюр-булашык, шейдибем дүрс бир ёла чыкып билме-йәрлер. Олар вагтларынам, сабыр-такатларынам букуда харч этдилер, эсасы ише болса зат галмады.
Дана киши өзүне буйрар. Онуң әхли байлыгы – онуң өзи, ол әхли задыны янында гөтерйәр. Эгер көп затдан башы чыкян достуң Рим билен дүнйә икисини чалшырып билйән хем болса, шонда-да шо достуң өзүң болайсана, себәби сениң ялңыз өзүңем гүнүңи гөрүп билерсиң. Ичиңи билип, ниреден гопмалыдыгыны йүзугра билип дуран досты ниреден алҗак? Сен диңе өз-өзүңе гарашлысың, шунда Иң белент Җандара меңзәп билсең, аңрыбаш эшрет шодур. Кимде-ким, ине, шейдип бир өзи яшап билсе, хич затда хайвана меңзейән дәлдир, ол көп бабатда дана, әхли бабатда-да таңрың өзүне мувапыкдыр.
Гатышмазлык сунгаты. Җемгыетчилик я-да машгала умманы дәли-порхан болуп чарпая галан вагты хергиз гатышыҗы болаймагын. Иң илкинҗи талап шу. Адамлар арасында-да шо кысмы түвелейлер, шо хили гахар-газаплар болуп дур, шол вагт ыгтыбарлы ерде гизленен ягшы, гарашан кем дәл. Дерман ичсең кеселиң гүйҗейән вагтам сейрек дәл ахырын; бу ерде тебигатың өзүне ёл берелиң, о тайда-да – ахлага; акыллы лукман дерман язмалы дәлдигини билши ялы, дерман язмагы-да билмелидир, йөне, иң говусы, дерман язман беҗерсе кем дәл. Дурмуш үмрүниң ичинде, иң говусы, элиңи говшурып, апыла-сапыла совулянча гарашан говы; хәзир ыза чекилсең, соңра еңерсиң. Чешме чала шемал өвүссе-де буланяр, онуң сувы сениң җан чекениң билен дурланмаз-да, сен гитсең – дурланар. Агзалалыгы дүзетмегиң иң говы усулы оңа хич зат диймезлик, гой, ол ѳз угры билен гидиберсин – ахыры, гараз, дүзелер гидер.
Гара гунүңи билмели, онуң боляндыгыны хакыдаңда сакла. Шол гүн хич ишиң шовуна дүшмез; ойны хер нәчелер үйтгедибер сен, ыкбал үйтгѳвсиздир. Шо гүни билмек үчин икиҗе гөчүм етерликдир – өзем шовунадыгыны я-да шовуна дәлдигини аңан дессиңе ыза тесгин. Хатда пайхасыңам өз вагты-мөврити бар, мыдама пайхаслы киши болуп билмез. Ягшы гүн ягшы пикир хем эдйәрсиң, хатың-язувың хем җүпүне дүшүп дурандыр. Акылың өзем кәте өз-өзүниң диенини этмейәр – кәте-хә болмалысындан ашакда дур, кәте-де ёкарда; хер ишиң өз эдилмели гүни бар. Кә гүнлер хич бир иш хем этмек башартмаз, башга бир гүн болса чала угруна йыкылсаң, болуп дурандыр, эдил өз-өзүнден болян ялыдыр: акылың дурудыр, кейпиңем чагдыр, сениң йылдызың ягты сачяндыр. Шонда ана оны тутгун, екеҗе шугласыны хем сыпдырмагын. Эмма ойланышыклы киши шо гүнүң шовлы гүндүгини я-да бишов гүндүгини еке сапаркы сынаг билен чөзәймез – ягшы гүнем ишиң ровач алман билер, говы ишиң эрбет гүнде пашмагам ахмал.
Әхли затда гова етмели – гөвүн ислеги говы адамың багтыярлыгы шундадыр. Бал арысы сүйҗүлиге деррев етйәр – бал үчин, алахөвренем аҗы зада – зәхер үчин. Адамларың күйсегем шонуң ялы боляр – бири-хә говулыга ымтыляр, бейлеки бирем яманлыга. Говы дүшнүги болмазам бир зат болармы, ылайта-да говы затлар китапларда, даналарың дөреден эсерлеринде кән. Эмма кәбир адамларың гаты неҗис хәсиети бар, олар мүңде бир кәмил задың ичинден иңңе ялы кемчилик тапайсалар, гутарды онсоң, дур өңүнде, агызларына нәме гелсе сөгүп, масгаралап башларлар; оларың бар гөзлейәни, агтаряны зыңынды, шонуң үчинем олар диңе эрбет задың гүррүңини эдйәрлер – бу олара шо пис зады гөзләни үчин, акылларыны дүрс ише сарп этмәндиклери үчин берлен җеза болмалы. Оларың өмрүне небсим агыряр – аҗы ийип, пох билен хем герк-гәбе болярлар. Мүңде бир кемчилигиң ичинден екеҗе бир шовлы чыканҗа зады гөзләп тапып билйән адамларың ислег күйсегине болса чындан гөзүм гидйәр, бу багты олара таңрым эчилен болмалы.
Диңе өзүмки догры дийип отурма. Иле ярамасаң, өз-өзүңи говы гөрениң хич зат; өзүнден гөвни хошы ил йигренйәр. Хонданбәрсиден – ил бизар. Хем гепләп, хем өзүң диңлесең, хей, шол болян ишмидир. Эгер өз-өзүң билен гүрлешйән болсаң – надансың, ил билен гүррүң эдип, диңе өзүңи диңлесең, ики эссе надансың. Ирбәри кишилериң бир ёкнасыз хәсиети бар: бир затлар диен болуп: "Мен догры айтдым-мы?" я-да "Шейле герек?" дийип өз диенлерини макуллатҗак болярлар я-да өзлерине яранҗаклык этдирҗек болярлар. Шейдип хем йүреге-багра дүшйәрлер. Пеззик гедем адамлар хем шола-рың тайы – оларың бош сөзлери гүйчли яңланмаса болмаяр, ялан-яшырык сөзлер башыңы-гөзүңи айлаяр, шонуң үчинем хер сөз "догры айдылан сөз” диен барыпятан самсык голдавы талап эдйәр.
Хөтҗетлик эдип ямана япышма – гаршыдашың өңүрдип, сенден говусыны сайланы үчин бейле-бейле эдип болмаз ахырын. Бейтсең, эййәм башдан еңилди-гиңдир, онсоң масгара болуп ыза чекилмели боларсың. Йөрелгәң гөвнеҗай болмаса, ишиң оңҗак гүманы болмаз. Гаршыдашың хас есер экен, ол говыны сенден өң алыпдыр, шоңа гөрә-де алҗыраңңылыга дүшен болуп, оңа гаршы баш гөтермек говулыга элтмез. Сөзде хөтҗетлик эдйәнлерден ишдәки хөтҗетлер эрбет боляр, себәби дийсең, херки херекет хемише сөзден ховплудыр. Алңасак адамларың самсыклыгы ниреде – Оларың гахар эдип, хакыкаты гѳрүп билмейәнлигинде, җеделе келлесини гидерип, бәхбидини аңмаянлыгында. Совукганлы адам мыдам пайхасыны йитирмез, ол гахара өзүни алдырмаз. Ол я шо ере илки етмәге алңасар, я-да ялңышыны дүзедер. Билип болмаз, эгер гаршыдашы акмак болайса, ол хем шоңа середип, ятымыны тәзеләп, бейлеки тарапа гечер-де, өз ягдайыны кынлашдырар отурыберер. Акмагы говудан совҗак болсаң, шо ерде өзүң мәкәм орнашмалы: акмак киши гаршыдашыны ковуп чыкарар, шейлелик билен-де алңасаклыгы онуң ишини гөрер.
Песлик этмеҗек болуп, илден чыкаймагын. Икисем чакдан чыкма болар, буларың икисем язгарылмага дегишли. Чын акыл нәмәни язгарса, шол хем пайхаса чапраз гелйәр. Кеч эңеклик этмек, эселмек – өз-өзүңи алдамакдыр, ол илки-илки хошбойҗа аҗыҗыгы билен хошуна-да гелйәр, йөне соңабака велин, хич зат чыкмаҗакдыгына гөз етирип, акылыңа айланарсың, вах, йөне бу акылдан инди не пейда. Бу-да бир шейтаның урдугы, сыясы ишлерде болса, дөвлетиң башына инен бир нәгехан. Ким хайыр-ыхсаның бейик ёлуна гидип билмесе, шоңа етҗек болуп ыхлас эдилсе, иле меңземезлигиң ёдаҗыгына совлуп, акмакларың берекелласыны алса, ишиниң ровач дәлдиги билен пайхаслы адамларың йөрелгесиниң хакдыгыны субут эдер. Шу хили гелнен пикирде баш-башдаклык хөкүм сүрйәр, олар пайхасың голайына-да геленок. Йөне эгер оларың хамырмаясы кәте ялан дәлем болса, гараз, о диен ыгтыбарлы хем дәл-дә, шоңа гөрә-де мөхүм иш болдугыча баша бармазлыгындан әтияч эдиш герек.
Ахырсоңы өз гөвнүңден турар ялы, илиң гөвнүни алдамакдан башла. Муңа үстүнлигиң тактикасы диерлер: Худайтарапын затларда-да – христианчылыгың мугаллымлары бу мукаддес хиләни унаярлар. Бу ерде яландан шонуң ялы болан болмалы ве албай билен ызыңа дүшүрмели-де, диениңи этдирмели: ол өз реҗәми гөзле-йәрмикәм ейдер, хакыкатда болса оны башга кишиниң максадына бака алып барярлар. Алңасама, өзүңи гирдаба башашак оклама. Илки агзындан чыкян "ёк" сөзи болянлардан чын максадыңы гизлегин, ылайта-да олар сениң шу максадыңы йигренйән болсалар шейтгин, шунда олар өңдәки кынчылыкларданам горкмазлар. Бу төвра геңеш икинҗи этсем-пессемиң хатарына гирйәр, муңа сыпайычылыклы болмагың җөвхери дийәйсек хем ялңышмарысмыка диййән.
Агырылы ериңи гизлегин, ёгсам шоңа деперлер. Агыряндыгыны хем айтмагын, душманлар иң агырян ериңи нышана алярлар. Агырылы ериңи гашасаң, ынҗалмарсың-да душманыңы хезил этдирсиң. Яман ниетли адам санҗып болайҗак говшак ериңи гөзлейәр, шо ерик хем найзасыны гезәр, тә санҗайянча-да хер хили ёллар агтарар. Пайхаслы адам өзүниң хем, тохум-тиҗиниң хем кемини ачмаз; чүнки ыкбалың өзем гахары геленде хут шол агырылы ериңе шапбат уряр. Нәче агырылы ер болса, шарпыгам гаты дегйәр. Шейлелик билен, агырян ериңи хем, бегенйән ериңем айдыҗы болайма; шейтсең; биринҗиңден-ә, ягны, агырыңдан бахым дынарсың, икинҗиңем, ягны, бегенҗиңем узага чекер.
Ичине серет. Көп затлар асыл илки гөренде гөвнүңе гелши ялы дәлдир. Сен габыгың ичини гөрүп билмәниң үчин, дүшүнмән галдың ахырын, шонуң үчинем задың аслына гѳз етиренинден соң лапың кеч болды. Хемме вагт, әхли ерде Ялан өңден йөрейәр, ялым-юлум эдип, самсыкларың гөзүне чөп атып гүймейәр. Иң соңам агсак Вагтың ызында сүйренип Хакыкат гелйәр; пайхаслы кишилер бизе энемизиң овуз сүйди билен пешгеш берлен дуйгы органының дең ярысыны шонуң үчин аяп гойярлар. Мыдама йүзде Ялан отуряр, йүзлей адамлар шоңа-да дучар болярлар. Хакыкы Маны болса әхли зады ичине салып, лал-җим дымып отыр, чүнки оңа билйән, баш чыкарян адамлар берҗек бахаларыны эййәм берип-дилер.
Текепбирлик эдип, иле элъетмез болҗак болма. Хич вагт маслахатдан йүз өвүрйән, онсуз оңуп билйән адам ёк. Акыл алмаян адам – түйс гутаран акмакдыр. Акылың өйҗүги хем болсаң болай, барыбир, дост маслахатыны диңләймелисиң, ханлара-беглере-де өврен-мек зыян этмейәр. Көпленч адамлары дүзедип болмаян-лыгының себәби оларың текепбирлиги; гурруга гачып баряндырлар, йөне олары хич ким йүрек эдип саклап билмез. Хич бир кемчиликсиз адамам достлук гапысыны ачык гоймалыдыр, оңа шол гапыдан көмек гелер; ол досты үчин хер хачан вагт тапар, ол гелип, чекинмән достуны акылына гетирер, абыр-забрам эдәймеги ахмал; достуның вепалыдыгына , акыл-хушуна гадыр-гыммат гоюп, оңа белент баха берйәндиги үчин ол хем онуң маслахатына чындан уйяр. Эмма сынагдан гечирмән, танаман-билмән хорматыңы, ынамыңы гөрене үлешдирип йѳрме, вепалы айнаңы арзылы ерде гизлин сакла – дуры пайхасы үчин миннетдар болмалы, берен маслахаты үчин алкыш окамалы сырдашыңа нәме этсеңем аз ахырын.
Гүррүң этмегиң абыны-табыны эле ал, чүнки гүррүңчиликде кимиң кимдиги белли боляр. Дурмушда адатдакы ялы йөнекей зат ёк хем болса, шонуң ялы адам пайхасыны иң соңкы дереҗесинде ишледип билйән зат ёкдур – бу ерде түвмаяк хем галаймагың ахмал, түтҗар бай болмагыңам ахмал, хат язмак үчин хем пикирленмели, ойланмалы, хасам шу гөрүлйән гүррүңлер ялы гүррүң, йөне ойланылышан ве хата гечирилен гүррүң боляр. Эмма йүзугра геплешмели болса, айдалы, йөнекей гүррүңлешмели болса, гөр, нәче акыл сарп этмели! Бу акылың йүзүниң угруна гечмели сынагы ахырын! Көпи гөрен адамлар адамы геп уршундан танаяр, дана шонуң үчинем: Гүрләбер, гүрләбер, чекинме, мен эййәм кимли-гиңи танадым" дийип йөне ере айданок. Кәбирлери гүррүңчилигиң сереси гачалак-сапалак этмән, ач-ачан гүрлешмекдир диййәр, шу хили боланда, гүррүңчилик гиң лыбаса огшаяр, сени хич зат гысып-говурмаяр. Эмма бу егре достларың арасында боляр, хорматлы-сылаглы кишилер билен эдилйән гүррүң велин, өрән чынлакай болмалы, бу ерде сен өзүңиң кимдигиңи танатмалы. Гүррүңчилик вагтында өзүңе үнс бердирҗек болсаң, отуранларың гөвнүнден турҗак болсаң, сѳхбетдешлериң гылык-хәсиетине, акыл-пайхасына гөрәрәк гопҗак бол. Илиң сөзүне, геп уршуна ат дакып, сеңригиңи йыгрып отурма, шейтсең – овнукчыл адам диерлер; ылайта-да айдылян пикирлере, теклиплере додагыңы чөвүрме, шейтдигиң сенден гача дурарлар, йүз өврәймеклерем ахмал. Гүррүңчиликде овадан гүрләнден пайхаслы болан хас говы.
Гахарыңы иле сов: нәразычылыга гаршы галканың болсун – хөкүмдарларың гадымдан уланып гелйәнҗе усулы. Онсоң хем иш бу ерде хөкүмдарларың эмелсизлигинде, иш оңармазлыгында дәл-де (гыбаткеш-лер шейле диййәрлер); эйсем оларың айратын хилегәр-лигинде – иш битмесе, әхли игенҗи үстүне сүрәймәге чемели адам герек, гой, шоны гемирсинлер, гой, шонуң дерисини серсинлер. Нәме, әхли ниетиң пашып дурмы, нәме, улы илиң гѳвнүни гөрүп болярмы эйсем. Шонуң үчинем гарантгылык адамың болсун, ол масгара нышаны болар, бу болса онуң шөхратпаразлыгы үчин берлен бахасы болар.
Харыдың йүзүни гөркезмелидир. Харыдың аслында говы болса, оңа етеси нәме бар, йөне бу энтек азлык эдйәр, хер ким бада-бат маңзына етип билмейәр, чуң аралашып билмейәр. Көп адам ниреде мәреке көп үйшен болса, шол ере баряр – хер ким бири-бириниң йүзүне середйәр. Херки задың гадырыны галдырмак үчин гаты улы башарнык герек; кәте өвмек парз, себәби тарыпламак – ислегиң хай-хайы; говы ат дакмак хем баханы галдырмагың аҗайып усулы, эмма велин шу ики ягдайда-да, аша ыхлас эдйәниңи дуйдурма. Хәки бир от бермек үчин, бу харыт, хамала, гаты инчеден билйән адамлар үчиндир дий – чүнки хер ким өзүни билйән киши хасап эдйәр ахырын, барды-гелди шейле дийип хасап этмейә-нем болса, хөвеси угруна гоймаз-да, ислегини берҗай этдир. Эмма муны хеммелерем шейдип билер, бу бир адаты зат ахырын дийип иле җар эдәйме – шейтсең әхли ишиң энесини үврәрсиң. Хеммелер үйтгешик зада ишдәмен топуляр, ол гөвнүң үчинем, акылың үчинем ширинҗе ныгмат-да.
Өңүнден ойланмалыдыр. Бу гүн эртириң, өңдәки кән-кән гүнлериң пикирини эт. Шонуң элмыдам алада-сыны эдйән адам мен үшүклидирин дийип магтанып билер; әгә адам үчин төтәнлейин зат ёк, әтиячлы адам үчинем гара гүн ёк. Сув сеңригиңе гелйәнчә гарашып дурма-да, өңрәгинден гач; кәмил пайхас билен аҗы шарпыгың өңүни ал. Яссык – дилсиз-агызсыз зат; агаҗың астында оянаныңдан, агаҗың үстүнде ятан говы. Кәбири илки бир иш эдйәр, соңам ойланяр – хамала ишиң битерини дәл-де, баханаң гөзлегине чыкан ялы; башга бири өңем, соңам пикир этмейәр. Аслында велин өмрүң өтинчә пикирленип гезмели, ёгсам догры ёлдан бахым азашарсың. Ойланып, өңүңи гөрүп, гелҗеги билип яшаярсың.
Утулян адамларың арасында гөрүнмеҗек болгун, себәби олар я-ха өте говы адамлардыр я-да барыпятан эрбет адамлардыр. Кән мертебелә кәнем хормат эдйәрлер; ол биринҗи ролда, сенем икинҗи ролда ойнарсың, онуң артыкмачлыгындан сениңем, гараз, берекелла алаймагың ахмал. Ай йылдызларың арасында ялңызка патышалык сүрйәр, йөне гүн догансоң велин, я-ха ол гизленйәр, я-да өчйәр. Сениң өңүңи беклейән адамлара гысмылҗырама-да, өз яныңда билеҗе ялкым сачян адамларыңа якын дур. Перизатлар хем чоруларың арасында перидигини билдирйәр. Эмма яман адамлардан ахмал болма, шейле-де өз шан-шөхратың үчин өзгә каст этме. Ишиң ровач алмагыны ислейән болсаң, мешхур кишилер билен хемдем бол; ровач алдымы – орта гүрпдәкилер билен болубер.
Бейик бошлугы долдурмага сынанышма. Гарашылянданам артык иш эдерин диен ынамда болсаң, шу хиле пишә баш гошма, себәби өзүңден ѳңки билен деңешҗек болсаң, сениң мергебәң ики эссе зыят болмалы. Иң есер гөчүм – өзүңе шейле бир мирасдүшер тапмалы велин, улы ил саңа агзыны ачсын; үстесине-де, гаты дуйгурлык зерур – өзүнден озалкы киши сениң абрайыңы кичелтмесин-дә гараз. Бейик бошлугы долдураймак гаты кындыр, чүнки мыдама гечмиш говы ялы гөрүнйәр; бу ерде деңлик етерлик дәл, бейле болса, мыдам сенден өӊки рүстем гелер дурар. Оны адамларың арасындакы пикир мүлкүңден ковуп чыкармак үчин мертебәң онуңкыдан бейик болаймалы.
Ынанмага ховлукма, сөймәге-де алңасама. Пайхасың кәмиллигине ынама алңасамаянлыгыңа гөрә гөз етирсе болар: яланчылык шейле-де өвренишилен зат, ынам бери үйтгешик зат болсун ахырын. Әхти-пеймана берилмек ап-аңсат, вах, йөне арман этмесең-дә! Эмма ынанмаяндыгыңы дуйдураймаган – бу гелшиксиз болар, гөвне дегилдиги болар дийсеңем болҗак: онда сениң өз гүррүңдешиңе я сен мени алдаяң, я-да мен алдандым дийдигиң боляр. Эсасы меселе болса мунда дәл-де, ынам этмезликде – бу кеззаплыгың аламаты; кеззабың ики саны бетбагтчылыгы бар – оңа-да ынананоклар, ол хем иле ынанмаяр. Бирине гулак асып отыркаң, өз нетиҗәңи чыкармага ховлукма, бир языҗы шейле дийипдир, шуны бек белле: "Бир бакышда яр болмак хем акыл иш дәл". Шонуң үчин хем диңе сөз билен алдаман, эйсем иш биленем алдаяндыкларыны унутма, иң яманам шу ялан.
Гахарыңа буюрмагы оңар. Эгер башарсаң, гой, дуры пайхас залым гахарың өңүни алсын – пайхаслы адам үчин мунуң кынчылыгы ёк. Гахарыңа буюрмагың биринҗи эдими гахара берилйәниңи билмек, муны билдигиң ганыгызгынлыкдан үстүн чыкдыгың, шейдип хем гахарың хайсы нокада барып дурмалыдыгыны аныкларсың, йѳне шондан аңры гечирәймегин; гахар билен гуршалан болсаң, шу хакда пикир эдип, эййәм совап башлаярсың. Өзүңи эдепли алып барып, вагтында сакланмагы оңар – алдыгына чапып барян аты саклаймак гаты кындыр. Акыл-пайхасың хакыкы сынагы, гахардан яңа порхан болаяңда-да акылыңы йитирмезликдир. Гахар ченденаша көп болса, элмыдама догры ёлдан совяр: шуны бек беллесең, сен хич хачан адалаты бозмарсың, пайхас серхединден чыкмарсың. Диңе гахарыңа бәс гелип, оңа хөкүмиңи йөредип билерсиң, ине, шонда "акыллы бедеве илки болуп мүнен" адам сен боларсың, ялңыз өзүң болаймагың-да ахмал.
Достларыңы догры тут. Гой, достуң пайхас хем ыкбал сынагындан гечсин, шонда оңа дипломы диңе акылың бермез-де, дуйгың берер. Эйсемем болса – достларың дурмушың иң говы эшрети боляндыгына гарамаздан – бу хакда гаты аз аладаланярлар: бирлери иризилип дурансоң, шоңа ян берйәр, көп адамлар болса төтәнлиге ян берйәр. Адама достуна гөрә баха берйәрлер, акмак билен алым киши дост болмаз. Өвренишмек энтек якынлык дәл, таншың есерҗе шеребели сөзүниң саңа хош якмагам ахмал, йөне бу хениз онуң дуйгусына ынандыгың дәл. Хакыкы достлук бар, ялан достлук бар: бири кейп чекмек үчин, икинҗиси дөвлетли ишлер битирмек үчин. Шахсыетиң досты аз болар, задың досты кән болар. Бир адамың дуры акылы көплериң хош дуйгусындан агыр гелер, шоңа гөрә-де атданлыкда чөзмән, сайлап-сечип чөзмек герек. Пайхаслы адам арман чекип йөрмез, акмагың вели өзи шоңа келлесини сокар. Достларыңы йитиресиң гелмейән болса, олара гаты улы үстүнлик арзув этме.
Адамларда ялңышмаҗак бол. Бу иң горкулы, иң адаты ялңышларың бири. Харытда утуланыңдан бахада утуланың ягшы, йөне, иң говусы, гөрен дессиңе танан ялы зат ёк. Дурмуша дүшүнип, адамлары танамак – асла бир зат дәлдир. Адамларың хүй-хәсиетине аралашып, оларың кейп-ахвалыны билмек – барыпятан акыллы адама башардяр. Адамларам эдил китап ялы өвренмек зерур.
Достларыңы ерликли пейдаланмагы башар. Мунуң өз тилсимҗиги бар: кәбир дост дашдан, кәбирем якындан ягшы; гүррүң эдишмәге о диен ярамаян дост хат алшаңда аңрыбаш болайяр. Арадашлык голайыңдакы чыдап болмаҗак бир топар бела-бетери йылмап текизлейәр. Достларыңдан диңе бир леззет алман, пейда-да гөревергин. Достлугың үч саны чын леззети, я, башга топар кишилер айтмышлайын, үч саны чын хакыкаты болмалы: хем бир болмалы, хем говы, хемем хакыкы болмалы; шу үчүсинем дост өзүнде бирлешдирмели. Ягшылыга ярап дуран дост аз-аздыр, йөне герегини алып билмейән дост ондан хем аз. Дост тутмак аңсат-да, оны сакламак кын. Хемишелик дост тутунҗак бол: гой, илки тәзе болсун, өзүңе гөвүнлик бер, вагт гечсе, көне достуңа өврүлер. Йөне биле кән дуз-эмек болан достуң говы болармыш диййәнлери хем догры, ёгсам олары сынамак үчинем бир батман дуз иймели болансың-ла. Достуң болмаса, бу гиң җахандан не пейда. Достлук эшретиңе эшрет гошуп, гайгы-аладаңы кемейәр, гөвүн хошуң, кеч ыкбалың ялңыз дәри-дерманы ахыры ол.
Акмаклара-да шүкүр кыл. Алым кишилер көпленч гечиримсиз болярлар; билимиңи көпелдип, такады кемелдйәң; дана данаң гѳвнүни тапяр. Эпиктет (гадым Рим философы) айтмышлайын, яшайшың иң улы йөрелгеси такатлы болмак, ол даналыгың гылла ярысы сабыр-таката баглыдыр дийип хасап эдйәр. Хава, әхли самсык затлара чыдаҗак болсаң, гаты кән такат герек болар! Киме кән баглы болсаң, шоңа-да көп чыдамалы боляң – бу ерде өзүңе буюрмага верзиш эдиш мөхүм. Сабыр-такат рахатлыгың гиреви, онуң белли бахасы ёкдур, земиниң иң аңрыбаш леззети ол. Өзүңде такатың ёкдугыны билдигиң, ёргана бүренде ялңыз ятыбер. Иң бәркиси, өз-өзүңе бери чыда-да.
Гүррүңдешликде әгә болгун: бәсдешиңден әтияч эдип, әгә бол, башгалар биленем сыпайычылык үчин әгә бол. Бир сөзи айдып гойбермекден аңсат зат ёк, йөне соң онуң ызында дурмакда геп бар. Гүррүңчиликде-де эдил весьетнамадакы дек сөз аз болсун, еңил болар. Бидерек зат хакда гүррүң эдип отыркаңам хас мөхүм задың пикирини эт. Айдылмаян затда үйтгешик бир сыр боляр. Ким гүррүңчиликде аңсат ичини ачса, оны ынандырмак хем ыз янындан еңмек кын дәл.
Хөвес эт, бес эт. Хер кимиң гөвүн күйсеги бар, онсуз хем адам болармы, ол оны хем эй гөрйәр, хемем ләлик-сиредйәр. Бизиң аклымызда нәче дийсең хөвес бар, адам нәче акыллы болса, шонча-да онуң күйсеги кән. Өзүнем шол күйсеги дуйяның үчин дәл-де, эйсем оны говы гөрйәниң үчин кән боляр. Бидереҗик хөвесиң угруна гитмек – барыпятан бидереклик. Кәмиллигиң безеги болан шол овнук хөвесҗиклер ил үчин-ә аҗыдыр, өзүң үчинем сүйҗүдир. Шоңа берилмезлик ялы улы зат ёк, шейтсең мертебәңем белент болар. Асгын ериңи улы ил гөрүп дурандыр: кимлер сени говы ишиң үчин башына тәч этмәге тайярдыр, эмма, чала асгын ериңи гөрдүгем лал-җим ачып, диңе айбыңы яймага башлар, шейдибем мертебәңе дил етирилер.
Бахылчылыкдан ве ичигаралыкдан дашда болгун. Шинди йигренениң өзи етерлик дәл, пайхаслы кишиден хем хошамайлык эдип ар алып боляр. Кимде-ким душманы хакда говы сөз айдян болса, шол адамың үйтгешик зор болдугыдыр; батыр йигит бетниет адамдан мертлик, эдерменлик гөркезип ар алар, олар бахыллардан шейдип үстүн чыкярлар, шейдип оларың ишини гөрйәр-лер. Чүнки сениң хер сапаркы бегенҗиң оларың кекирдигине салнан берк халкадыр, сениң учмахың гаршыдашың үчин – довзахдыр. Ине, шол аҗы җеза-да онуң пайы болмалы – кишиң мивесинден өзүне авы ясанмалы. Бахыл бир гезек өлмән, гаршыдашы нәче өвүлсе, шонча өлйәр; бириниң өвгүси даг ашып дурка, бейлекиси эҗир чекйәр, бирине сапа, бейлекә-де түкенмез пыган. Шөхрат сурнайы бир кишиге бакылык эчилйәнини җар эдйәр, бейлекә-де бахыллык тойнугында вепат боляндыгыны бушлаяр.
Эдени угруна болмаян адамың халына гынанып өзүң иши шов адамың гахарына дучар болайма бирден. Көпленч бирлериниң багты башга бирлериниң бетбагтлыгына дахыллы боляр; еңилйән болмаса, еңйәнем болмазды. Эдени оңуна болмаян адамлара көпленч небсиң агыряр, шуҗагаз гөзгыны хайыр-согап биленем биз ыкбалың гүлүп бакмазлыгының өвезини долҗак болярыс. Көпленч иши угруна вагты өзүни иле йигрен-дирен адам бир бела учраса, шоңа хеммелериң небси агыряр – дүйнки бурнуны ёкары тутяна болан йигренч бу гүн өлене дөкүлйән гөзяша өврүлйәр. Эмма акыллы киши, гой, ыкбал хумарының гөчүшини сынласын. Иши бишовлар билен мүбтела болуп, дүйнки эдени угруна боланы үчин гача дурлан адамлар билен йыгҗамлашмак, мегерем, пайхасдан дәл-де, говулыкдан болсун герек.
Сынаг окуны атып гөр. Шоны нәхили гаршылаш-ларына гөрә-де нәхили җогап берҗеклерини аныкла, ылайта-да өз хыялың нәхили ерликлидигини, җайдар-дыгыны билмейән вагтың шейтгин. Эгер шейле херекет этсең, ишиң битдиги хасаплай, шол иши этмелими я этмели дәлми, оны аныкламага-да вагт галар. Бейлеки адамларың нәме арзувының бардыгы белли болянча-да, акыллы киши аягыны нирә басмалыдыгыны билер: хайыш-товакгада, сөйгүде ве хәкимлик сүреңде, әгә болан ягшыдыр.
Уршы пәк йүрекли алып баргын. Пайхаслы адамы хем урша итекләп болар, йөне ол карам уруш этмез; хер ким өз болшуна гөрә херекет этмелидир, бу ерде зорлуга ер ёкдур. Ярышда арассалык ялы зат болмаз: геп еңмекде дәл, геп нәхили еңениңде. Дейюслык эдип еңдигиң еңдик дәл-де, еңилдигиң. Рехимдарлыгың өзем бир артык-мачлык ахырын. Асыллы киши хәзирки гарпышык үчин озалкы ынамдан пейдаланып, хич вагт гутаран достлук билен башланян душманчылыгың ашаклык билен гыссыран уланмасыз ярагыны уланмаз. Дөнүклик билен етилйән задың әхлиси адыңа ыснат гетирйәр. Белент сарпалы кишилер үчин-ә хасам яман затдыр – хакыкы белентлер хер хили песлигиң йүзүне түйкүрйәрлер. Ер йүзүнден, эгер сыпайычылык, рехимдарлык хемем вепадарлык гайып болайса, шуларың барыны сениң гурсагыңдан тапҗакдыкларына гуван!
Сөз адамсы билен иш адамсы. Булары айыл-сайыл эден ягшы, себәби ол сениң өз достуңмы, я сениң везипәң достумы, билсең говы. Ишде яман болман, сөзде яман болса – эрбет; йөне сөзде яман дәл-де, ишде яман болса, бу хас эрбеди. Шинди сөз билен гарны дойруп билмерсиң, сөз – ел; сыпайычылык билен алҗак галаң ёк – ялым-ёлум – бары ялан, айна билен гуш авлаҗак болан ялы, айнаң ягтысының гушуң гөзүни гапарына гарашҗакмы?! Диңе гопбам адам ел билен герк-гәбедир. Сөзүң гымматам ишде кепил болан ялыдыр. Чүйрүк агач миве бермез, япракдан өзге зады ёкдур – шонуң үчинем кимден пейда, кимденем йөне көлеге гелҗегини өзүң сайла-да отур.
Өзүң өзүңе көмек эт. Башыңа бир иш дүшенде мерт йүрекден говы ёлдаш болмаз, йѳне ол хем хаяллайса, гой, башың көмеге етишсин. Мертлик ыкбалың шарпыгыны аңсат гечирйәр, тәлее тен бердигиң – ишиң гайтдыгы. Кынчылыга чыдамасаң, оны хасам агралдарсың. Ким өзүни билйән болса, гүйҗүниң етмеҗек задыны ойланышып билер-де, өз-өзүне көмек эдер. Пайхаслы киши язгытданам рүстем чыкар.
Самсыклык нәгеханы. Шу төвра адамларың хата-рына гедемлери, хөтҗетлери, ынҗыклары, вас-васлары, акмаклары, сүйнүп-саркянлары, дили шеребелилери, гыбатчылары, давачылары, кечеңеклери, сөзүң гысгасы, ченини билмейәнлериң әхлисини гошярын. Гөвредәки бедройлыкдан-да рухы бедройлык хас элхенчдир, чүнки ол Иң кары Оваданлыгы заялаяр. Эмма адамлары бу учдантутма дәлилик кеселинден ким халас этсин-ахырын! Пайхас ёк еринде, өвүт-үндеве гулак асылмаяр – утанҗа-хая дерек өзүңе игенерлер, хондан-бәрсирәп, ялан-яшырык үстүнлигиң серхошлугына берлерлер.
Бир бишовлык мүң ровачлыга тай гелер. Гүн ялпылдап дурка хич кимем оңа догры середип билмез, эмма, өңүни булут тутдугы, улы илиң гөзи шондадыр. Гарамаяк халк сениң ровач ишиңи хасаба алмаз, йөне хер бишовлугыңы гѳрер. Говы адамлары ѳвмегиң ерине яман адамлары көп танаярлар, көпем язгарярлар; кѳплери җенаят эдәййәнчәлер хич ким танамадам-билмедем. Кичиҗик бир гойберен ялңышыңы дүзетмек үчин сениң әхли шов ишлериңем етмез. Шонуң үчинем, эй, ынсан догмасы, алданайма, бахыллар диңе яманыңы гөрүп, говыңы гизлейәндирлер.
Аңрыңда гизленгиҗе задың болаверсин. Үстүнлигиң гиревидир. Әхли задыңы орта гойма, гүйҗүңи аяп сакла. Иң бәркиси, билим-совадыңы-да аяп сакла – шейдип онуң гыммадыны артдырарсың; мыдама, гараз, бир ягдай үчин бир затлар аяп гоймалы. Сөвешде ызда тайын болуп дуран йигитлериң болса, батырлыкдан хем кән иш битирип билйәң; ол хем батыр эдйәр, хем ынамлы эдйәр. Пайхаслы адам билмән, аңырсына гѳз етирмән хич ишем этмез. Шу маныда аланыңда гең гөрмели гудратың догрулыгына гѳз етирйәрсиң: "Ярты битинден улудыр".

(dowamy bar)....