21:09 Paýhaslar kitaby -9/ soñy | |
Гечиримлилик этмели, йөне херки задың чени-чакы ягшы. Гопбамсырама, иле гөвнүетмезчилик этме – булар мылакатың ек йигренйән гылыгыдыр. Иле говы гөрүнҗек болсаң, иң говусы, өңкүденем бетер сыпайы алып барҗак бол. Кәте өңки болшуң ялы сада алып барсаңам болман дурмаз, эмма хич песе гачмагын, себәби киме улы иле эшитдирип акмак хем диййән болсалар, шоңа гизлинликде-де акыллы диййән дәлдирлер. Өмрүң бойы чемчеләп йыгнанҗа абрайыңы бир гүнки акмаклык серхошлыгында элиңден акдырып билйәң. Онсоң хем өзүңи тапылгысыз бир адам хасап эдип йөрмегин. Иң йигренилйән хәсиет иле гөвни етмезчилик этмекдир, айнамагын, айнамагы айнамалы җынса пешгеш бергин. Дәли көңүл нәме, шо-да гүлкүдир. Эркек болуп гезҗекми, эркегем болгун. Зенанлар эркек кишә өйкүнип магтанып билерлер, оларың хакы бар, йөне хич терсине болуп билмез.
Тебигатдан, сунгатдан тәлим алып, өз гылыгыңы тәзеле. Хер еди йылдан адамың гылык-хәсиети үйтгейәрмиш диййәрлер, хернә говулыга тарап болсун-да. Еди яшымызда бизе биринҗи сапар аң гелйәр, белкем, хер люстрда барха кәмиллешелиң-дә! Шол өзгеришлер ясама болмагай, себәби ясама болмаса, гелҗекде-де говулыга тарап өзгерер. Себәби адамларың кѳпүсиниң гылык-хәсиети везипесине гөрә, байлыгына гөрә үйтгейәр, мунам адамлар бада-бат гөрйәрлер. Адам йигрими яшында тавус, отузында – ёлбарс, кыркында – дүе, эллисинде – йылан, алтмышында – ит, етмишинде – маймын, сегсенинде – хич зат бормуш. Өзүни гөркезмеги башарян адам. Мертебәң аңрыбашы шудур. Херсиниң өз вагты бар: пурсаты элден берме, хер гүн той-байрам болуп дурасы ёк. Шейле аҗайып адамлар боляр, оларың кичиҗик мертебесем ягты сачып дур, улы мертебеси болса – улы или хайран эдйәр. Адам хем-ә өзүни гөркезмеги башарян болса, хемем онуң мешхурлык сыпаты болса – ол адама гудратлы диййәрлер. Илден гөз-гөртеле сайланмагы говы гөрйән халклар бар. Бу меселеде испанлара тай гелҗек халк ёкдур. Алланың ярадан затларының хеммесиниң нуры, ягтысы бар, себәби олар ялпылдаймалы. Өзүңи гөркезип билмек башарныгы көп задың ерини тутяр, көп задың өвезини тутяр, әхли зада икинҗи өмүр эчилйәр, ылайта-да укыбыңа голтгы берленде шейле. Асман бизе кәмиллиги багыш эденде, өзүмизи гөрмегей гөркезмек башарныгынам берди – буларың бири болмаса, ери оюлар дурар, асла бу акыла сыгҗак зат дәл. Өзүңи гөркезмәге-де башарнык герек, хатда үйтгешик говы задам ерине – ягдайына баглыдыр, ери – ягдайы душмаса, шонам гөрмезлер, танамазлар. Шуны айны вагтында билмесең, ишиң пыррык. Эмма хич бир башарныкда гопбамсылык ялы эрбет зат ёкдур, гопбамсылык бу ерде әхли ишиң үстүне соган дограп билер, себәби ол текепбирлиге голай гелйәр. Песелме-де, эселме-де, чәгиңи бил, ёгсам болгусыз адам боларсың, өзүңем ятда сакла – бу ерде үйтгәп дурсаң, халанян дәлсиң. Көпленч халатда бу сунгат дыммагы башаршыңа баглы, гараз, бир тапавудың бар болса, шоны гараз, билдирмәнҗик гөркезмеги талап эдйәр. Ерини билип дилиңи сакламак – өвгиниң иң якымлы гөрнүшидир: өз башарныгыңы иңкәр эдип, илиң үнсүни өзүңе чекйәрсиң. Тутуш башарныгыңы, укыбыңы бир бада серип гойбермесең говы болар, кем-кемден, аз-аздан ач, шонда сениң укыбың хас кәндигане, шейле чуңдугына гөз етирерлер. Гой, ѳзем бир башарныгың бейлекиңе гирев болсун, ол ондан хем улы болсун, тарыпың етсе, шонча-да ишиң ровач алар. Сайланып өңе-де чыкыберме. Гөзе гөрнүп уградыгың, мертебәң өзи кемчилигиңе өврүлип уграр. Мунуң себәбем адатча дәл зады язгаргыч болярлар. Еке-тәк зат хернә ялңыздыр, үйтгешик оваданлык нәме, шо-да абрайыңа абрай гошмаяр: илиң бар үнсүни чекип, утандыряр, йыгрылдыряр. Үстесине-де, язгарылянларың – геңдиги. Эмма башга бирнәчелери айып иш эдибем ил агзына дүшселер хезил эдйәрлер, ялан шөхрата етмек үчин мынасып дәллери басып ятырҗак болярлар. Хатда гаты кән зат билмегем самсык яңралыга өврүлип билйәр ахырын. Нәразылыга мыдама гаршы чыкҗагам болуп дурмагын. Акмаклык эдип гаршыңа чыкярмы, есерлик эдип гаршыңа чыкярмы я муны хөтҗетлик билен эдйәрми, айыл-сайыл этмек герек, йөне мунуң мекирлик болмагы хем ахмал. Шейлеликде, хүшгәр бол, бирден өзүң биринҗә дүшүп, икинҗиң пидасы болайма. Ызыңа гаранҗаклап, әгә болсаң – иң говусыдыр. Оларың гуран гапанына дүшмеҗек болсаң, өз гулпуң ичинде әгәлик ачарҗыгыңы гойгун. Ар-намыслы адам. Говулык тамам болуп, борчлар унудылды, миннетдарлык чоларды. Нәче көп азап этсең, шонча-да сылагың кем – шу төвра йөрелге ёң болды. Гиден бир бетпәл халклар бар: кимден хайынлыш гараш, бейлекисинден ыргалыга, үчүнҗи биринденем – кеззап-лыга гарашыбер. Хернә илиң бивепалыгына ѳйкүнмели болмалың-да, эмма әгәлик үчин шо-да герек, шу хили аматсызлыгы гөрсе, барыпятан адыл адамыңам ёлуны урдураймагы ахмал. Чын арлы-намыслы йигит иле середер-де, хич вагт өзүниң кимдигини унутмаз. Пайхаслылар омын дийсин. Мәхелләниң арша гөтеренинден мешхур адамың бипервай "хә" диени хас говы – юмшаҗык "хә" аша бегендирмейәр. Дана адамлар иши билип баха берйәрлер, йөне оларың өвгүсиниң берйән леззетиниң хич чәги ёк!' Кәте болмасаң говы – сылагың артяр, бахаң гымматлаяр. Болсаң – шѳхратың песелйәр, болмасаң – улаляр. Ёкка ёлбарс дийип арзыланан, гелди велин – дагың бир пахыр махлугы болды дуруберди. Мертебе голайдан соляр – төверекдәки адамлар онуң гайрат маңзыны дәл-де, диңе дашкы габыгыны гѳрйәрлер. Гѳз ѳңүне гетирме мыдама гѳречден йитидир, шонуң үчинем көпленч гулакдан гѳрйән хайран галмамыз гөзүмизденем чыкып гидйәр. Ким өзүниң ат-овазасының соңунда илиң гөзүнден йитсе, шол шөхратыны саклар. Семендери алың-да гөрәйиң, шолам хас бетер шугла сачмак үчин гайып боляндыр: арзува от берип, хормата-сылага тәзече гүйч бермели. Угур билен ягшы. Акылың өйүдир, йөне шол акылы еринде уланмагы башармасаң, ондан не пейда? Угур билйән кишилер хөкман зехинлидир, сечип-сайламагы башарянлар хем кетхудадыр. Угур тапмак таңрың берен пешгешидир, онда-да гаты сейрек берилйән пешгешидир. Оңарып алмак көплере эйгертди, йөне оңарып угур тапмак аз-аз адамлара башартды: олар зехин тайдан-да, вагт тайдан-да биринҗи болдулар. Тәзе зады хемме кишем халаяр, хер ким оны йүзүне сылҗак, үстесине-де, ол говы зат дагы болайса-ха, хасам шейле. Онда оңа етеси нәме бар. Пикир орта атыланда тәзе пикирден горку-ляндыр, себәби ил билен бир аякдан гопмазлыга элтйәр, зехиниң өнүминде велин муңа етеси зат ёк! Эмма шу ики ягдайың икисинде-де, эгер шовуна дүшсе, онуң апалан-җагының хич уҗы ики дәл. Хич йүреге дүшүҗи болмагын, шейтсең масгара болмарсың. Өзүңи сылагын, шонда сени сыларлар. Өзүңи гөркезмек үчин тархандөкерлик эдениңден гысганҗырак болай: арзыланян ериңе барсаң, гүлер йүз билен гаршыларлар; товакга этмеселерем шо ере барма, гөрүнме, турмагыңы хайыш этмәнкәлерем туруп гайт. Ким бир өзүниң аладасыны эдйән болса, иши оңмаса, бар гаргынҗам бир өзи иер, барды-гелди шовуна дүшәенде-де, ол илден алкышам алмаз. Йүреге дүшгүнч адамы халаян болмаз, хер кимиң гачгыны шол, себәби онуң өзи утанманы билмәнсоң, онам чекинмән ковуп гойберйәрлер. Башга бир ишигайдан үчин өз гүнүңи булама. Батгада кимиң гарк болянына серет-де, бир зады хергиз унутма – ол сенем өзи билен әкидер, себәби умумы беланы ики болуп чекен аңсат. Шо хили адамлар өз башына дүшен беланы чекишер ялы адам гөзлейәрлер, ишлери ровачка бу адамлар шоларың өңүнде тагзым эдипдилер, бу гүнем олара эл серйәрлер. Гарк болян билен гаты әгә болуш герек, себәби – хем оны халас этмек, хем өзүң өлмән галаймак аңсат иш дәл ахырын. Хер өңъетене вада берип, шо керепден чыкып билмән йөрме йөне, бейтсең гула өврүлерсиң, өзем бир адамың гулуна-да дәл, мүңлериң гулуна өврүлерсиң. Бирничелер дүнйә иненден багтлы болуп догулды, олар хорлук гарасыны гөрмели дәл, башга бирнәчелери Худайёлуна берилйән зады алмак үчин догулды. Пешгешлериң ичинде азатлыкдан гыммады болмаз, йөне йитирмегем аңсатдыр. Иң говусы, сен бир кесе боюн боланыңдан, гой, көплер саңа табын болсун. Хәкимлигиң бир артыкмачлыгы бар – көп адама ягшылык эдип билйәрсиң. Эмма саңа зор билен этдирилен иши рехимдарлык эдендирин дийип хасап эдәймегин, чүнки бейле-бейле ишлер кѳпленч хиләң гуран борҗуның нетиҗеси, шейдип сени керебе чолашдырярлар. Гахара берлип бир иш эдиҗи болаймагын – угран угруң терсине болар дурар. Өзүни билмейән адам өзи үчин җогап хем бермез, гахар бар еринде – пайхасың иши ёк. Онда, гой, онуң ерини ики тарап үчинем дең-дерман кетхуда деллал тутсун: оюнчыдан томашачы көп зат гөрйәр, томашачы гахарлананок. Чала гахарың гелйәнини дуйдугың, пайхаса тен бергин, ёгсам ганың гызмагы ахмал, шейдибем ганҗарышмага етилйәр, бир салымда эдилен иши, телим йылда-да дүзедип болмаяр: сен-ә өкүнип, аңырсына чыкып билмән йѳрсүң, илем гаргап. Ягдая гөрәрәк болубер. Юрт доландыраңда-да, пикир өвреңде-де әхли затлар ербе-ер болсун. Элиңден гелйәркә гөвнүң күйсесин. Гарашмасыз вагтам хич киме гөз дикме. Бир ише башлаңда сүрпеги чыкан ёлдан гитмеҗек бол, йөне хайыр-сахаватдан хергиз чыкмагыл, арзувыңда өкүнмегин – себәби шу гүнки йүзүне середеси-ңем гелмейән сувуңдан эрте доя-доя ичмели болаймагың хем ахмал. Шейле бир акмаклар бар велин, оларың талапкәрлиги акмаклыгыңам акмаклыгы – олар ягдая гөрә болмалы дәлмиш-де, ягдай оларың самсыклыгына гөрә болмалымыш. Эмма пайхасы бар киши акыллылыгың дүйп өзениниң ягдая гөрә херекет этмекдигини билйәр ахырын! Адам өзүниң диңе адамдыгыны иле гѳркезҗек болса, оңа шундан бетер масгарачылык герегем дәл, адамчылыгының говшак тарапына улы ил гөзүни етиренден соң, онуң әхли Худайтарапынлыгы гутаряр. Зыядалыгың гыр душманы – еңилкеллеликдир. Пайхаслы эр диймек йөне адам диенден хас улы маныны берйән болса, еңил келлели адама-да чын адам диймек болмаз. Хич бир айып ынамы шонуң ялы гачырып билмез, чүнки еңилкеллелик чынлакайлыгы арадан айыряр. Еңилкелле адам хич вагт чынлакай болуп билмез, ылайта-да эййәм яшы бир чене етип, өңрәҗикден акыллы болмага чалышмалы адамдан оңңуллыга гарашма. Онсоң хем бу айып иң гиң яйран ногсан хем болса, ол шонча бетерем йигренилмелидир. Ким сылаг-хормата мынасып болан болса, шол иң багтлы адамдыр. Хорматлаян болсалар, о диен йити сөймезликлери герек. Межнун болуп ашык болмак йигренҗe элтер; мылайымлык билен хормат кән оңушмаяр. Шоңа гөрә-де гаты горкмалам дәл, гаты сөймелем дәл. Сөйгиниң соңы ювнуксызлыга баряр, о шонча көп болдугыча, шонча-да сылаг азаляр. Диңе йүрекден җошуп чыкян сөйгини гөзлемән, эйсем пайхасдан гайдян сөйгинем агтарай, бу сөйги, ине, шахсыете мынасып сөйгүдир. Хөкман сынаг этгин. Өзгәниң акылыны билмек үчинем эп-эсли акыл герек, – гой, бу ерде пайхаслы кишиң йитилиги билен ичини хич киме айтмаян адамың дыммалыгы ярыша гирсин. Отуң-чѳпүң, дашың-кесегиң гөрнүшини, хәсиетини биленден адам хәсиетини билен хас мөхүм. Яшайшың иң непис сыры шундадыр. Демри җыңңырдысы, адамы сөзи билен танап болар. Дереге яраяндыгыны я ярамаяндыгыны сөз уршундан аңса боляр, йөне хас ынамдары – адамы ишде танасана! Бу меселеде гаты йити үшүк, ядавсыз сынчылык, инчеден ызарламагы башармак, сагдын непес герек. Гой, адамың көңүл талвасы кәринден, байлыгындан зыяда болсун, хич вагт мунуң терсине болмасын. Эелейән везипәң хер ничик белендем болса, өз шахсыетиң хас ёкардалыгыны гөркез. Кимиң көңли бай болса, онуң иши барха ровач алып, шонча-да мертебеси галар. Кимиң көңли дар, йүреги майда болса, шолдур ишден басылып йөрен, ол ахырсоңы ишинде-де, ат-абрайында-да хөкман хеләкчилиге учрар. Бейик Август хемише өзүниң монахлыгына дәл-де, адамдыгына бегенер экен. Мунуң үчин көңлүң гиң болуп, өз хак ишиңе ынанмак зерур. Кәмиллик хакда. Кәмиллик адамың кешбинде, эмма, хас догрусы, гылыгында ялкым сачяр. Мадды затларың аграмы алтының бахасыны, мораль затларың аграмы хем шахсыетиң бахасыны гөркезйәр:ол зехини безәп, хормат-сылаглы эдйәр. Адамың дуркы – калбың босагасы; аграслык – яңраларың чаклайшы ялы, күтек чәклилик дәл-де, эйсем өзүңе ынанмагың нетиҗеси: сөзүнде тәлимдир, ишинде мәлим. Кәмиллик диңе әхли манысында адама махсусдыр – ол нәхили кәмил болса, шо хилем – шахсыетдир; ол чагалыкдан сайланып, экабыр болды, ат-абрай алды. Талас пикир этме. Хер ким өз биленини эдйәр, хер ким өзүниңкә догры диййәр, шоны делиле гетирҗек болуп хем хич затдан гайтмаяр. Көп адамларың пикиринде таралгөйлүк бар, шондан чыкып биленоклар. Ики адамың пикири чакнышяр велин, оларың херси өзүни мамла сайяр, эмма пайхас хич вагт икилик этмез. Шоңа гөрә-де пайхаса тен берйән адам шунуң ялы чылшырым-лы ягдайда говуҗа ойлансын-да, өз болшуна догры баха берип, бейлекиниң пикирине болан гарайшыны үйтгет-син. Гой, өзүни бәсдешиниң орнунда гойсун, гой, онуң делиллерине дүшүнсин, ана шонда, әхтимал, өзем масгара болмаз, кишиңем гөвнүне дегмез. Бир сөз бар: мукаддеслик. Бар задың айдылдыгы. Хайыр иш этмек – тутуш кәмиллигиң гөбеги, әхли шатлыгың гөзбашы. Хайыр иш адамы көңли пәк эдйәр, эсердең, кыяпатлы, үшүкли, дуйгур, парасатлы, мерт, эсердең, догручыл, багтыяр, хошгылав, өвгә якын, хакыкатчыл, чын ве чар тараплы батыр эдйәр. Үч саны гөвүн талвасымыз бар: мукаддеслик, саглык, даналык. Хайыр-ыхсан – бизиң кичи дүнйәмизиң гүнешидир, онуң асманам – пәк выждандыр; ол Алланың ве онуң бенделе-риниң сөйги-мухаббетине мынасып болды. Хайыр-ыхсан эденден говы зат әлемде-де ёкдур, иле яманлык ялам эрбет зат ёкдур. Диңе хайыр-ыхсан – чындыр, галан әхли нәрселер – ясамадыр. Чуңлугам, зыядалыгам ыкбал билен дәл-де, хайыр-согап ишиң билен өлченйәр, оңа тай болмаз. Адам дирикә-хә сыланяр, өленсоң хем ятланяр. # "Киседе гөтерилйән акыллы сөзлер китабының я-да Пайхаслар ылмының" соңы. Бальтасар ГРАСИАН "КАРМАННЫЙ ОРАКУЛ ИЛИ НАУКА БЛАГОРАЗУМИЯ", На туркменском языке. | |
|
Teswirleriň ählisi: 0 | |