18:47 Paýhaslar kitaby -6/ dowamy | |
Сүйреге бил багламагын. Говы достлар – говы иш үчин ярадыландыр. Оларың бейик сылаг-хорматыны гара шая чалшаймагын, еле совраймагын – шейдәйсең, Taңрың эден ягшылыгына питҗиң атдыгың болар: мукаддес бедеви иң горкулы ере мүнмек үчин аягын. Кичиҗик ишлере кән сарп эдип, ула нәме гойҗак ахырын? Шинди ховандардан зерур, ыкбалдан гымматлы хич зат ёк: ол дүнйәдәки әхли затлары дөредйәрем, ер билен егсанам эдйәр, хатда зехинем эчилйәр, ондан җыда-да дүшүрйәр – пайхаслы кишилери Худайың сүйреге алып, олара шан-шөхрат эчилйәндигине ыкбалың гөзи гидйәр. Шоңа гөрә-де пулуң боландан говы достларың боланы хем олары аяп сакланың он эссе говы.
Йитирҗек зады ёк адам билен гатнашык эдиҗи болма. Баша-баш сөвеш дең гелмез. Бәсдешиң сөвеше ойланман гирер, себәби шуңа ченли ол бар задыны, утанч-хаясынам йитирипди, яр-достдан, доган-гарындашдан җыда дүшүпди, онуң йитирҗек зады ёк, шоңа гөрә-де гудуз ялы топуляр. Ягшы адың белли бахасы ёкдур, шонуң үчинем бейле хатарлы ише баш гошма – бу дереҗә сен нә гүнлер билен етдиң ахырын, йыллары сарп этдиң, индем гөз юмуп-ачар салымда, екеҗе артык сөз үчин ондан махрум болҗакмы?! Бир гезек гөвнүңе деглени себәпли әхли генҗи-хазынаӊдан эл ювмалы болярсың. Эдеп-экрамлы адам уруш-сөгүше алңасамазак болар – онуң кән зат йитирмеги ахмал. Ол абрайыны саклаҗак болуп, гаршыдашының кимдигине баха берер, җеделе гаты әгә болуп гирер, хемем ювашлык билен херекет эдер, чүнки пайхас ыза тесип, говы адыны йыгшырмага пурыҗа тапыпды. Уруш-сөгүше баш гошсаң, гаты кән эрбетлигиң үстүнден барарсың, онсоң еңдиң нәме, еңилдигиң нәме. Адамлар билен гүррүңдеш болаңда, айна ялы нәзик бол. Ылайта-да дост арасындакы гатнашыкда шейле болмага чалыш. Кәбирлери гаты бахым чат ачян-дыр, себәби бош гѳвредир; өзүни-хә өйкеден, илем гахардан доюряр. Шу тетелли голайлашмасызлар гөрер гөзүң гөреҗинденем нәзикдир, олара оюндан-чындан лак атаймаң, бир ятан чөпҗагаз нәме, шолам онуң ягты гүнүни гарадяр. Шу хили адамлардан үч өвра әгә болгун, оларың асгын тарапыны хергиз унудаймагын, гедемли-гине небсиң агырсын – абрайларына чала бир зеперҗик етәйдиги, олар элден-аякдан чыкярлар. Көпленч олар келлесине нәме гелсе эдип йөрен акмаклардыр, шонуң үчин әхли зада тайярдырлар: гопбамлык оларың кыблагәхидир. Хакыкы адамың чын ыхлас-арзувы болса үре дәл-де, мәхек дашыдыр, ол аңсат-аңсат көнелмезем, дөвүлмезем. Яшамага алңасамагын. Херки задың өз вагты-мөврити бар – хеммесинем гөрен ягшы. Кәбирлери үчин өмүр ёлы чакдан узын, себәби багт ёлы өте гысга: шатлыгы ир элден гидерип, герк-гәбе ганмадылар, соңам оны гайтарып ызына гетирҗек болдулар, йөне ол олардан хас узага гитди. Бу җаханда олар гаты гыссанярлар, вагтың тизлигинем аз гөрүп, оңа өз алңасаклыгынам гошярлар, өмүрлери өтйәнчә етҗек зады бир гүнде ювутмага тайяр; гөзлери затдан доймаяр, индики йылың рысгалыны шу йыл лак-лук атярлар, шол ховлугып, шол етишиксиз гүндедирлер – бар зады шейдип күлтерләп барярлар. Билим-соватда-да өз чәгиңи билмели, герекмеҗек билимиң йүзүне көз дегсин. Кейпи-сапа гөрә өмүр көпрәк берлендир бизе, ховлукман – алңасаман хөзирини гөр, эмма хаял-ягалам япышма. Ишиңи битир-диңми – гаты говы зат, шатлыгың гутардымы – ишиң гайтдыгы бил. Ерликли адам. Бу хили адам еңилкелле адамлары халамаз. Улы орунда отурып, ишиңи ойланышыклы этмейән болсаң, бела шондадыр. Адамдыр өйдйән адамларың бары адам дәлдир; адама меңзеш аламатдакы махлукларам бар, олар болар-болгусыз затлары самахыл-лашып, хам-хыял гузлашып йөрендирлер; ене шолара меңзешлер, шолары голдаянларам бар; олар харам, йөне – болҗа гирдеҗини халаярлар, өзем муны чына беримсиз ялан сөз билен хакыкатың лыбасында гетирип берил-мегини яман гөреноклар. Ахырсоңы хем барысы вес-вейран боляр, себәби әхли зат эгри ёл билен басылыпды ахырын. Диңе хакыкат чын шөхрат гетирйәр, диңе хамырмаяң берклиги – неп гетирйәр. Бир ялан өз ызына бейлеки яланлары эердйәр, йөне шейдип гурлан бинала-рың әхлиси хем хам-хыялдыр, оларың гөнезлиги бош хова болуп, хөкман пагыш-пара болаймалыдыр. Болгусызлык гарраман өләймелидир; бош-бош вадалар бахым мүңкүр эдйәр, субутнамаларың боллугы хем иңкисе гойяр. Өзүң билен ягшы, ёгсамам билйәнлере гулак асан. Я өз пайхасың я илиңки болсун, йөне шонсуз-а яшап билмейәң; эмма көп адамлар билмейәнлерини биленок-лар, башгалары хем билмеселерем билйәрмикәк диййәр-лер. Акмаклык кеселини беҗерип болмаяндыгының себәби акмакларың сѳзлерини танаман, өзлерине герек зады гөзлемейәндиклери үчин. Башга бирлери болса, эгер шейле болаяндырыс дийип пикир этмейән болсалар, алым болмалы; олар хонданбәрсирәп, пайхас мүнеҗҗим-лериниң гаты сейрекдигини билйәнем болсалар, даналар лыбасына гирип, хич киме гулак хем асмаярлар. Маслахат сорамак айып дәл ахырын, чекинме-де сорабер, бейик-лигиңден кичелесиң ёк, акылыңа-да зелели дегмез: маслахаты диңлемеги башармак хем акылың бардыгына гүвә гечйәр. Диңе әхли делиллери өлчерип-дөкүп, пайхаслы херекет эдип билерсиң. Ювнуксыз болма. Оны эйтдим, мунам бейтдим дийип, дөшүңе какмагын, иле-де ёл бермегин. Ювнуксыз болмак зыят кишә, эдепли-экрамлы йигиде асыл гелиш-йән зат дәл, ол сениң ат-абрайыңа-да зелел етирйәр. Гүнем бизден дашда ахырын, йөне онуң гүнешиниң нур сачышына әңед-ә! Аллаң назар салан непис задына мерхеметли гаралмалыдыр, хәки ортачарак зада адамзат гадыр гоймаяр: нәче йыгыдан гөрдүклери сайын шонча-да аз сылаярлар; якын гатнашыкда болсаң, өң пугта гизленги ятан кемиңи шонча әшгәр гөрйәрлер. Хич кес билен гаты голай гатнашык этме: ёкарыңда дуран кетделер билен-ә шейтмек горкулы, ашакдакылар биле-нем гелшиксиз, ылайта-да гарамаяклар билен шейтме, оларда эдеп болмаз, сен-ә сыпайычылык эдйәнсиң, ол хем муны сен хөкман эдәймелимикәң өйдер. Чакданаша сада болсаң хем акмакдыр хасап эдерлер. Йүрегиңе ынан. Хасам бетер теҗрибели йүреге ынан. Онуң билен җедел эдиҗи болайма, мөхүм ишлерде ол хакыкаты салгы берер, ол өйүңдәки мүнеҗҗимдир. Көп адамлар өз әтияч эдйән задындан хеләк болды – беладан гутулмага җан этмедик болсаң, әтияч сени башына япсынмы? Дуйгур йүреклер боляр, тебигатың айратын эчилени, ол йүрек мыдама болҗак иши өңүнден дуйдурып дур, хайхатлы йылда теблини какяр, башыңы гутар дийип ховлукдыряр. Белаң үстүне садыкларча бармак болмаз, ёк, онуң билен баша-баш сөвеше гирмели, шейдибем оны еңмели. Сабыр-такатлы бол, ол акылың аламаты. Гөвни ачык адам ачык китап кысмыдыр, окап отурмалыдыр. Чуңлукда чуң сырлар сакланяр, чүнки ол ерде улы-улы айлаглар бар, әхли гымматлы затлар шолара чөкйәр. Аз сөзли адам өзүне гаты берк эрк эдип билйән адам болмалы, өз җошгуныңдан үстүн чыкмагың өзем кичи-гирим еңиш дәл. Киме йүрегиңи ачян болсаң, шоңа-да җан башына салгыт төлейәнсиң. Калбың ичре бирсыдыргын болмак пайхас үчин дермандыр. Эрҗеллик яшырынлыгың гаршысына аяга галяр: шоңа гөрә-де сениң гаршыңа гидйәрлер – диймесиз сөзи айдаяр өйдүп горкярлар; найзаларыны ченейәрлер, чүнки иң геплемезегем шоңа чыдамаз өйдйәрлер. Нәме этмелидиги хакда сесиңи чыкармалы дәлдир; гүррүңини этмели зады хем этмели дәлдир. Гаршыдашыӊдан гарашян задыңдан угур алаймагын. Пайхассыз адам хич вагт акыллы адамың чак эден ишини этмез, – себәби акмак нәхили херекет этмелиди-гини нә билсин. Үшүкли адамам башгача херекет эдер – себәби акыллы адамың гарашян, әгә болян задының дашындан өврүлҗек болар. Ине, шонуң үчинем хер бир иши чар тарапдан маслахатлы этмели, өзүң үчинем, гаршыдашың үчинем чөзүп гоймалы, ики нукдайназардан әңетмели. Адамларың гелйән нетиҗеси башга-башга боляр; ылахым болмалы хем болуп биләйҗек бела-бетерлерден совулмак үчин сениң халаллыгың эсердең болуп дургай! Яланам сөзлеме, йөне әхли хакыкаты-да айтма. Хакыкат ялы гаты әгә чемелешмели зат ёк – хакыкат йүрегимизиң ган дамарындан гайдяр. Хакыкаты айтмак үчин хем, оны гизлемек үчинем укып герек. Бир гезек ялан сөзлесең, пәк йүрек адам диен абрайың гачдыгы биләй. Алданан адама сада, алдана-да дейюс диййәрлер, дейюслык хас эрбет дәлми нәме? Әхли хакыкаты яйып болмаз: бирини өз абрайың үчин айтма, бейлекисини хем достуң хатырасына гизле. Әхли затда батырлык зерреси болсун — бу пайхасың мөхүм пендидир. Адамлара баха береңде, сабыр-такадына гарап баха бергин, горкмазлык, әтияч этмезлик үчин олары о диен асмана-да гетерме – хыялың йүрегиң зәхресини яраймасын. Кәбир адамлары мазалы танайянчаң, кимдигини билҗек гүманың ёк; якындан танасаң көпленч сылагың дерегине гөвнүң гечйәр. Хич кес адамзадың дараҗык чәгинден аңры чыка билмез; хер ким иң бир "эммасы" бар – бириниң зехининде, башга бириниңем хүй-хәсиетинде. Везипе шахсыетиң дашкы дереҗесини безейәр, кәте онуң шахсыетиниң везипә лайык геләймегем мүмкин: белент орун үчин адатча ыкбалың пәли яманлык билен ар алайян вагтам боляр. Бизиң ой-хыялымыз өңе дызап, бар зады улалдып гѳркез-мәге шейле өкде – диңе бар зады-ха дәл, эйсем болуп биләйҗек задам ол гарбап аляр. Хернә көпи гөрен пайхасың өзи дүзедип гойбереверсин-дә. Эмма билмезлик гөдеклиге, хайыр-сахават хем йыгралыга чоланмасын. Гарамаяк адамлара өзүне ынанмагың делалаты дегйән болса, бу иш битирен кишилере, билимли йигитлере хасам кән көмек эдер. Шол бир диениңи депип дурма. Әхли акмаклар – кеҗеңек болярлар, әхли кеч эңеклерем – акмак, шонуң үчинем пикир нәче ялңыш болдугыча шонча-да кеҗине гайдярлар. Гөз-гөртеле ягдайлар болаянда-да эглишик гелишмән дурмаз ахырын, сениң мамладыгың шонсуз хем гөрнүп дур, сениң сыпайычылыгың ыкрар эдилмәге мынасып. Җеделде эрҗеллик этсең, үстүн чыкып газан-җак задыңдан-да хас кән зыян чекерсиң – себәби сен хакыкаты гораман, өз эдепсизлигиңи гораяң. Мис маңлай адамлар боляр, олары хич хачан пикиринден дәндерип билмерсиң; эгер-де кеч эңеклик кечҗаллык билен утгашайдыгы, бу ере хөкман самсыклыгам гошулар. Эрҗеллик эркиң чызыгы болмалы, онуң пикир билен гатышыгы ёкдур. Эмма, догрусы, бу дүзгүнден чыкылян ерлерем боляр: өзүңи халас этмели болаңда, ики гезек еңлише сезевар болма: бир гезег-ә җеделде, бейлеки сапар хем ише гезек геленде. Аша сыпайычылыклы болмагам говы зат дәлдир. Ша өте сыпайы болса-да самсык сайыляр. Хонданбәрси боляны Худай хем халанок, йөне шу кеселиң эҗирини чекип йөрен тутуш халкларам бар. Эпейсире-меги безег билйәрлер. Хормат гойдурҗак болмак говы зат, йөне гомпарып алҗак болмак наданлык, муңа айып иш диймегем боляр. Сылаг-хорматсыз оңуп билмейән кишилерем бар, олар белент ягшызадалардыр – улы илиң аркадагы герчеклердир. Хич хачан аша сыпайычылык этмәң, сыпайычылык аялып сакланмалыдыр. Кимде-ким овунҗак затлара дуйгур болса, онуң йүрегем шоны күйсейәндир. Бир гезек сынанып оңайма: себәби ол сынагың баша бармадык болса, башыңа дүшен мусаллатдан энтек дынмансың. Бир ёла, эсасанам биринҗи сапар, ялңышма кын дәл: мыдама шовуна-да болуп дурмаяр, хер задың вагты-мөврити бар, шонуң үчинем "Алма-да вагтында бишер" диййәрлер. Ине, шонуң үчинем биринҗи сынанышыга ене бирини гошай – эгер шоның угруна болайса, биринҗиң икинҗи сынанышыгың телега болдугы болар. Мыдама гова чалыш, көп иш этҗек бол. Хер бир иш гаты кән зат билен баглы: үстүнлик – сейрек багтдыр. Ким болса болайсын, хергиз айыбыны япҗак болайма. Айып зада алтын тәч гейдирип, дашына парча чоласаң-да, барыбир, ил гөзүнден гизләп билмерсиң. Баш эгип яранмагың соңы песлиге язар, шол сежде эдйәниң отуран ерем белентдир. Ёгсам айыбың үстүни өртсе болар, йөне ол хич киме абрай гетирмез. Хайсам болса бир батыр киши кемчилик гойберипмиш дийип гүррүң эдйәрлер, йөне онуң шол кемчилик билен гахрыман болмандыгына велин оларың акылы етенок. Ёкардакы-ның гөрелдеси шейле бир ялкым сачяр велин, онуң әхли этмиши гайып болайяр. Тагзым этмәге эндик эденлер бейиклериң бетнышан йүзүне меңземегем ѳзлерине дереҗе билйәрлер, шейдибем бир хакыкаты унудярлар – бейиклер-ә багышланяр, песлерем йүрек булаяр. Йүрегиңи бенди эдйән иши өзүң эт, йүрегиң алмаян задыны өзгәниң үсти билен эт. Биринҗиси саңа сөйги-мухаббет гетирер, икинҗиси йигренчден совар. Мертебеси улы адамлар ягшылык этмеги ягшылыгы кабул эденден зыяда гөрйәрлер, олар шундан леззет аляр. Шоңа герә-де яманлык эденимизде, дуйгудашлык билдирйәнимиз үчинми я-да выжданың эзъет берйән-лиги үчинми – шоны көпленч ѳзүмизем башдан гечирйә-рис. Ёкаркыдан гелйән буйруга гөрә хем миннетдарлык, хем нәгилелик дөрейәр – гой, олар ылахым ягшылыгы гөс-гөни эдип, яманлыгы билниксиз этсин-дә. Шонда нәразылыгың гахар-газап ве сөгүнч окы үчин говы нышана болмагы ахмал. Дергазап болан гарамаяк халк себәбине – бейлекә дүшүнҗегем болман, эдил гудузлан ит ялы болуп ярага япышяр, онсоң белаң көрүги яраг дәл хем болса, ол хем датмалы шарпыгыны дадар. Өвгә мынасып адамлары тарыпламалы. Олар херки зада гөренден догры баха берйәрлер, говы затларың мысалында тербиеленип, шолара-да гадыр-гыммат гоймагы башарярлар. Кәмил зады шоны эййәм гөрен адам айыл-сайыл эдип билер. Шу хили адам өңүнден хош маглуматлар берип, нәмәң гүррүңини этмелидигини, нәмә өйкүнип болҗакдыгыны теклип эдер – буда бир отуранлары сыламагың аматлы усулы. Башга бир топары велин, терсине, диңе язгармага өкдедир, ѳзем төверегиндәкилере ялынҗаңлык эдер, ёк адамлары-да кемсидер. Шу хили ялым-юлума нәхили дузак гурулян-дыгыны билмейән йүзлей адамлар гүп ынанярларам, булар ялылар билен шо хили оррамсыларың гүррүңини этмегем-этмезлик хем боланок. Кә киши утанман-таң этмән, шу гүнки чала сүлә гелйән зады дүйнки шамчырагдан зыяда хасап эдйәр. Эмма дана киши онуң нәхили дешик гөзлейәндигини деррев аңяр-да, онуң бош өвгүсине гулак хем габартмаяр, оны гүлүм-ялым билен алдамарсың – ол бу хили адамларың өзүниң душманлары биленем эдил шу хилирәк гатнашык эдйәндигини билйәр, йөне олар үзеңңиден үч гечип, о ерде бүтинлей терсине гүррүң эдйән болмалы. Илиң зерурлыгыны уланмагы-да башар. Айны вагтыны билсең, хер бир ишде иң говы ачарларың бирем шудур. Философлар хич кими зар-хор гүнде гоймадылар, сыясатчылар муны улус илиң чекенини халаярлар, олар бир зат билмеселер, – бейтмезлер ахырын. Кәбир адамлар өңүнде гоян максадына етмек үчин бейлекилериң арзув-ислегини басганчак үчин пейдаланярлар. Эгер шол ислеглерини амала ашырмак кын болса, олар ягдайдан пейдаланып оны өҗүкдирйәрлерем. Арзылы максатлары дашлашып, хөвеслери артдыгыча илиң бу имисала бол-шундан зат чыкмаҗагыны билип, онуң гөвүн телвасына от берип, ишлерини дүзетмегиң угруна чыкярлар. Йүрегине дүвениңи этҗек болсаң, хер хачан саңа зар болсунлар. Херки затдан гөвүнхошуңы тапҗак бол. Иң пес адамлар нәме, шолар хем гөвүнхошуң өмүр герекдигини билйәрлер. Ягшылык бар еринде яманлыгам бар, акмагың гөвүнхошы ишиниң битдиги, шонуң үчинем "акмагың багты – гөвнүниң хошы" дийип йөне ере айданоклар. Сәгинсең, көп яшаяң; мойлы кәсе хич дөвүлмез – серетсеңем йүрегиң буланар! Гөрйән велин, ыкбалың өзи бейик адамлара бахылчылык эдйән ялы, ёгсам песлер-ә бакылык эчилип, бейиклере-де җызланың өмри дек өмүр бермезди ахырын. Герекли адамлар тиз гидйәрлер; гара шая дегмейәнлерем йүз йыллап сүйренишип йѳрлер – я шу мениң гөвнүме, ёгсамам хакыкатданам шейле-дә. Вах, ол гөргүлем кәте онсоң мениң билен дилдүвшүп, багтам, өлүмем инди мени унудайдылар өйдйән дийип пикир эдйәр. Өте хошамайлыга ынанма. Бу яланчылыгың бир гөрнүши. Бир топарлары дагдан агаҗы болмаса-да, гөзүңе түссе гапдырып билйәр, акмакларың, гопбамларың, текепбирлериң телпегини еке гезек галгадан-да башыны-гѳзүни айлаяр. Өз мертебелерине оларың өзи нырх кесйәрлер, шол сүйҗүҗе ялан сөзлере-де гысганман пул эчилйәрлер. Болса не ягшы – болмаса-да зелели ёк; вадалар – агзыны ачып йөренлер үчин гурулянҗа дузак. Хакыкы сыпайычылык – борч; ясама, хасам бетер өте сыпайычылык болса гедемлик: бу эдебиң аладасы бол-ман, өз артык тарапыңа мазамламагың аладасы боляр. Ялынҗаң адам саңа дәл-де, өз тәлейине ялынҗаңлык эдйәр: сениң артыкмачлыгыңы дилине чолап, өз пейдасының гамыны эдйәр. Имисалалыгы халаян адам узага гидер. Яшасың гелйәни чыныңмы, ил билен оңшупҗык яша. Уруш-гыкылыгы халамаян адамлар йөне бир яшаман, олар кейпи-сапада өмүр сүрйәрлер. Әхли зады гѳрмели, әхли зады эшитмели, онсоң хем дыммалы. Дава-җенҗелсиз гечен гүн – сүйҗи укы. Хем-ә узак яшамак, хемем шады-хоррам өмүр сүрмек – ики адама дерек яшан ялыдыр, бу бир эрем багының мивеси ахырын. Ким өзүне дахыллы болмадык задың гайгысыны этмейән болса, әхли задың леззетини алян болмалы. Пешеден пил ясамак ялы болгусыз иш ёк. Өзүң үчин әхмиетли болмадык бир зада йүрекден гынанмак билен өзүң үчин зерур иш үчин ятан чөпи галдырмазлык икисем десдең самсыклыкдыр. Ил бәхбидине ылган киши болуп, өз ишини араян адамлардан әгә бол. Мекирлиге гаршы – үшүклилик. Олам акыллыдыр велин, сен ики эссе акыллы бол. Кәбири өз бәхбидинем илиңки ялы эдип гөркезйәр, шоңа гөрә-де нәме эдилҗек боляндыгыны билмесең, кимдир бир кесе кѳмек этмек үчин өз элиңи ода урмалы боларсың. Өзүңе, өз гүйч-кувватыңа акыллы-башлы баха бер. Ылайта-да яшамага башланыңда шейт. Хемме адамларың өзүне гөвни етйәр – өзем нәче пес болдукларыча, шонча эселйәрлер: ыкбалының чүвмегини арзув эдип, өзлерини Худай тарапын дөредиләен гудрат хасап эдйәрлер. Умыт гөвнүне гелен зады вада берйәр, яшайыш хем хич зады ерине етирмейәр, онсоң текепбириң хакыкы дурмуша етмек хакдакы хыялы хупбата өврүлйәр. Шу тетелли азашылан вагты ылахым пайхас көмеге етишсин-дә – говы гүни арзув этмек хич киме гадаган эдилмейәр, эмма ыкбалың гөркезҗек ойнуны парахат гаршылар ялы эрбеде гарашмалы. Түрген авчы нышана аланда азаҗык ёкарракдан алар, йөне пыс гечмез ише башланды, өзүң хакдакы пикириңе шу хили дүзедиш гиризсең кем болмаз – теҗрибәң ёк халыңа өз-өзүңе аша баха бермек говулыгың үстүнден элтмез. Самсыклыгың әхли гөрнүши үчин иң говы дерман дуры акылдыр. Хер ким өз башарҗак ишини аныкламалыдыр, шонда ол өзи хакдакы пикири билен хакыкат икисини билеҗе чатар. Өзгелере гадыр-гыммат гой. Бирине, гараз, бир затлар өвредип билмейән адам ёк, эдил шонуң ялам бейлеки уссадан нәме-де болса бир артык ери болмадык усса ёк. Хер кимиң говы тарапыны алмалы, бу барыпятан говы башарныкдыр. Дана киши улы иле гадыр гойяр, чүнки хер адамың говы тарапыны гөрйәр, себәби ол говыны ясамак ялы кын задың ёкдугыны билйәр. Пайхаса тен бермейән киши болса, хич кимиң гадырыны билмейәр, себәби говыны гөрмейәр, онуң гөзи диңе эрбет зады гөзлейәр. Өз йылдызыңы билмели. Бу йылдыз барыпятан гарып-пукараларда-да бар, о бичәрелериң маңлайының ятанлыгының себәби шо йылдызы биленоклар. Бирнәче-лерине шоларың, беглериң янындан орун етди, мунуң нәме үчин бейле боландыгыны Худай билсин, ыкбал олара гүлүп бакды, инди хем олара диңе ыкбала өз ыхласлары билен көмек эдәймек галяр. Бейлекилере даналарың ягшы ниет-арзувы несип этди; кимдир бирини бир миллет бейлеки бирине гөрә артыграк ыкрар этди, оңа бир шәхер бейлекә гѳрә зыят хормат-хатыра гойяр. Кәте адамыңкы бир ишде я бир везипеде башга ишлере я везипелере гараңда, хас шовуна боляр, ёгсам онуң шол өңки ат-абрайындан артан-кемен ерем ёкдур. Ыкбалың хумары нәхили гопса гопуберйәр, ол саңа баглы дәл, шонуң үчинем, гой, хер ким өзүниң йылдызыны, эдил өз болшуны танашы ялы, танасын, – хеләк болҗакмы я арша галҗакмы сен – шуңа баглы. Йылдызың билен болуп, оңа ярдам эт, булашдырып ташлайма бирден, гоңшы Едигене аңкарып бирден өз Зөхре йылдызыңдан азашайма. Акмак билен дост болма. Акмагы танамаяның өзи акмак, оны танап хем ондан гачмаян-а хасам бетер акмак. Йөнекей өзара сөхбетдеш боланда-да олар хатарлы велин, ынанып, ичиңи берәйсең дагы эдил масгараңы чыкарай-җаклар. Илки бада чекинип, ил-гүнден әтияч эдибрәгем дурярларам-да, вах, соңуны бозайярлар. Өз дызына даянып хормат алмадык адам кишиң голдавы билен хич зат алып билмез. Биакылың иши ровач алмаз, башлан иши телекдир, - бек белле: шуларың икисем ёканчдыр. Буларың диңе бир зады яман дәл: пайхаслы адамларың олар үчин дырнак ялыҗак көмеги болмаса-да, оларың пайхаслы кишилере кән делалаты дегйәр. Меселем, дурмуша акыл етирмек үчин я-да өвүт-үндев үчин оларыңам белли бахасы ёк. Ериңи үйтгетмекден чекинип отурма, шундан горкуп йөрен халклар хем бар, йөне бир зада, ылайта-да белент бир зада далаш эдйән болсаң, юрдуңы терк эдип гиден ягшы. Ата ватан кәте мешхур адамлар үчин хут өвей энеден энайы дәл: ол чагалыкдан белет адамларына гөриплик эдйәр; биле ише башлан илдеш-лериң сениң етен дереҗәңи ныгтамагың ерине көпрәк кемчилигиңи айданларыны кем гѳреноклар. Теменче нәме, шол хем Көне Дүнйәден Тәзе дүнйә гелип, ирбәри болды; айнаҗык нәме, ол хем шо ере гелип, алмаза аңры дур дийди. Илиң зады говы гөрүлйәр: я узакдан гелени үчинми, я тәзеҗе, кемсиз-көссүзҗе болуп гелдими, ончасыны билҗек дәл. Хич кимиң бармадык-гөрмедик чет үлкесинде илиң халаман йөрен адамларының гел-гел өзге юрда барып, хем илдешлериниң, хем ятларың хорматына мынасып болуп йөренлерини кән гөрдүк; илдешлери-хә оңа инди дашдан әңедйәрлер, ятлар хем ол бир мыхман боланы үчин сылаяр. Чөпүң битен еринде гадыры ёк. Йүзи йыртыклык билен ёл алма-да, акыл-пайхасың билен ёл ал. Абрай алмагың ынамдар ёлы иш битирмекдир, телекечиллик батырлык билен утгашып өтәгитсе-хә бар онсоң, бу үстүнлигиң азлык эдйәр, йүзи йыртыклык болса шейле айып зат, – шейдип етен ханы-маның иле рысва болар, ат-абрайың хем ере чалнар. Атдыр абрай диениң болса битирен хызматларыңдыр өз угур билерлигиң икисиниң нетиҗесинде етен тәҗиӊдир. Багтдан аша дүшүп, бетбагт боланыңдан-а мыдама дилегде болан кем дәл. Гөвре дем аляр, җанам күйсегде. Күлли җахан ѳзүмизиңкем болса, барыбир, аз гөрнер, йүрек гысар; иң бәркиси, акылымыза-да гөрмедик-билмедик задыны, билмеги хөвес эдйән задыны албая бермели. Умыт ылхам берйәр, өте гечмек хем хеләк эдйәр. Сылаг береңде-де гөвнүне етәймән гой; хич зады күйсемесең, бела гарашайгын: багт диймек бетбагтлык дийилдигидир. Арзувың гутаряр, ховатырам башланяр. Гөрәймәге, акмак ялы гөрүнйәнлериң-ә хеммеси акмак, акмак гөрүнмейәнлериңем ярысы акмак. Дүнйә акмаклардан долды, ики-еке ер йүзүнде акыллы кишә габат геләйсең-де, ол хем күлли асманың даналыгының янында хич задың алнындан дәл. Эмма акмаклар ичиниң акмагы өзүни акмак сайман, бейлеки адамларың әхлисине акмак диййәр. Дана болмак үчин дана дийдирмек етерлик дәл, ылайта-да өзүңе дана диймели дәл; билмейәндигине дүпгүнйән адам билйәндир, бейлекилериң дүшүнйәнди-гине дүшүнмейән адамам дүшүнйән дәлдир. Җахан долы акмакдан, йөне хич ким өз акмакдыгыны биленок, асыл ой хем эденок. Әри әр эдйән сөзи билен ишидир. Ылахым, хернә Худая мыдам ишиң оң болсун, ат-абрайың зыяда болгай – сениң ишлериң илки билен акылың кәмиллигине гүвә гечйәр, икинҗиден, гөвнүң пәклигине шаятлык эдйәр, буларың икисем сениң рухуң белентлиги себәпли боляр. Сөзлериң – эдйән ишиң көлегесидир; сөз зенаныңкы, иш әриңкидир. Өзүңи өзүң тарыпландан ил сени тарып-ласын; геплемек аңсат – иш битирмек кын. Иш битирмек – яшайшың дүйп манысы, нутуклар – онуң сырчасы; белент ишлер галяр, белент сөзлерем йитйәр. Улы-улы ишлер – пайхаслы тагаллаң мивеси; кәбир адамлар парасатлы боляр, кәбирлери хем ишеңңир. Өз дөврүӊдәки иң говы адамлары тана, бил. Олар шейле бир кынам дәл: бүтин дүнйәде еке семендер, ялңыз бейик серкерде, бир тайсыз дилевар, бир асыра бир дана, бирем энчеме асырлар үчин бир патышахы әлем. Орта гүрпдәки кишини тапмак хем аңсат, баха бермек хем кын дәл, бейиклик велин гаты селчеңдир, чүнки ол аңрыбата кәмилдир, нәче белент орунда отурдыгыча-да, шонча-да эльетмез боляр. Сезар билен Исгендер Зүлкарнайыдан көп кишилер "бейик" лакамыны өйкүнип алды, йөне хайп, иш битирмесең, лакам бир гуры сөздүр-дә. Еңил ише агыр иш ялы, агыр ише-де еңил иш ялы япыш. Биринҗисинде ынамың аркайынчылыга гечмезлиги үчин, икинҗисинде ынамсызлыгың яйданҗа язмазлыгы үчин шейтгин. Иш битирмезлигиң иң ынам-дыр ёлы оңа энтек башламанкаң гутардым хасап этмек. Шунуң терсине, ыхлас мүмкин дәл задам битирйәр. Бейик башлангычлары өлчәп-бичип отурмагам герек дәл, ише башлабермели, ёгсам кынчылыгы гөрүп, ыза тесерсиң. Хич писинт этмән ойна. Күйсейән задыңа етмегиң иң говы усулы – писинт этмезлик. Бир зады гѳзлесең, хич шоны тапмарсың, пикирини этсеңем, шоны унудярсың, йөне өз-өзи элиңе геләер. Бизиң дүнйәмиздәки бу эйҗеҗик затларың хеммесем болайса бакыъетиң көлеге-си, шоңа өйкүнип хем шу сыпатларына болупдырлар. Кимде-ким шонуң ызындан ковян болса, шо ылгасын, ким ылгаян болса-да шонуң ызындан ковалансын. Писинт этмезлигиң өзи шейле-де барыпятан сыясы хаклашыкдыр. Пайхаслы адамларың биринҗи эдехәди – хич хачан ѳзүңи галам билен горамалы дәл: ол ыз галдырып, өңүрти бәсдешиңе гөдек иш эдени себәпли берилмели җезаң ерине, эдерменлиги үчин шөхрат гетирәймесе-де бири. Песлериң мекир бир усулы бар – бейиклериң үстине чозмалы, гөни ёл билен шөхрат газанып билмеҗегини билип, сова ёл билен болса-да, олар шоңа етҗек болярлар: мешхур душман билен гарпышмадык болсалар, көплери танасларам, билеслерем ёкды. Иң говы хаклашык – унудылмакдыр, ол душманы песлик мейиди билен биле тозана гарып, өмүрлик ере дувлаяр. Пәхей, акмаклар дийсе, гүммезе от берип, бакылыга сүмүлҗек боляңызмы, болмаз, болмаз! Агзыңы пайыш гойберип, бирден гыбата ятайма, үнс берме; җеделлешсең – өзүңе эрбет ахырын, абрайлы адыңа говы дәл. Бәсдешиң билен гечиримли бол; нәлет көлегесиниң уллакан бир эден ишем боласы ёк-ла велин, гаразхай, кәмиллик өвүшгинине зепер етирәймеги ахмал-да. Унутмавери, надан адамың ёк ери ёкдур, олар иң абрайлы машгалаң ичинде-де боляр. Муны хер ким өз өйүнде-де дуйяндыр. Эмма надан билен наданың тапа-вуды бар. Надан адамың хем эдил бейлеки адаты надан-лар ялы, меселем, айна дөвүгиниң айна меңзеш болшы ялы, шол бир сыпаты бар, йөне бир надан адам бейлекә гараныңда, хас айбыгадымдыр: онуң эдйән пикири уммата сыгмаяр, гахарам чыдар ялы дәл; хайваның хайван чагасы дийсемми, самсыгың ховандары – аркада-янҗы дийсемми, төхметиң хемдем хемрасы дийсемми, нәме дийҗегими хем билемок. Оңа сөзем харч этме, ыхласам. Наданы танан, билен ягшы, себәби танасаң, билсең, ѳзүңем наданлыкдан халас боляң, ол танасаң, билсең, голайыңа-да гелмез, чүнки хер хили наданлыкда бахыллыгың, ичигаралыгың аламаты бар, ичигаралыгың өзем наданлыкдан гелип чыкяр. Сабыр-такатлы бол, бу сени әхли ерде төтәнликден, гөрер-гөрүнмез беладан горар. Гахара табын болмак пайхасың тайпанчак еридир, ахмал болайма, тайып йыкылаймагың мүмкин. Чала гахарың я чала җошгуның сени парахат ягдайыңдакыдан хас узаклара әкитмеги ахмал, чала шуңа майыл болдугың, маңлайыңа асырлык тагма басылар, өмүр-өмүр унутмарсың. Душма-ның гизлин хыялы шу җүре эшретлере сениң пайхасыңы майыл этҗек боляр, шейдибем сени ыралап, ичиңи билҗек боляр. Ол шу тетелли ёллар биленҗик ички сырыңа аралашяр-да, иң арзылы хазынаңы огурлаяр. Геплемән горан, ылайта-да дуйдансыз үстүңи алдыраӊда шейт. Чеңңеге дүшмезлик үчин гаты мертлик, гайрат герек; бедевиң үстүндекә-де пайхасыны элден бермейән йигитлере нәме берсеңем аз. Горкының бардыгыны билйән әгә-де йөрәр. Сөз айдан адам үчин шол сөз еңил ялыдыр, йөне деген адамы үчин велин, о сөзден агыр зат ёкдур. (dowamy bar)... | |
|
Teswirleriň ählisi: 0 | |