Paýhaslar kitaby -7/dowamy

Акмагың нәхошлугына гынанып отурма. Акыллы адамлар көпленч пайхасың кемтер эденлигинден надыл болярлар. Акмаклар болса, мунуң терсине, кән пикирле-нипдирис дийип өкүнйәрлер. Акмак болуп, дүнйәңи тәзелемек – диймек, чакданаша көп пикир эдип хеләк болмак боляр-да. Бирлери гынанып, арман эдип өлйәр, башга бирем яшаяр, өленок, себәби хич гынанян зады ёк. Шейлеликде, бирлери-хә – акмак, себәби гайгыдан-гынанчдан өлмейәрлер, бейлекилери хем – акмаклар, чүнки матам чекип өлйәрлер. Акылы зыят болуп өлйән-лере акмак диймели. Диймек, бирлери пайхассыз дүшүн-мек зерарлы вепат болярлар, бейлекилери хем бу затлара дүшүнмәндиклери үчин яшап йөрлер. Эйсем-де болса, көп адамлар акмак болуп өлйән хем болсалар, акмаклар аз вепат боляр.
Яман пикирден халас болмалы. Бу айратын дуры акылы талап эдйәр. Бихая пикирлер көнелмезек боляр, берк орнашып, асылам үйтгемеҗек боляр, шоңа гөрә-де кән-кән адамлар бу үйтгешик дүзгүне алданман, улус илиң ялңышмасындан халас болуп билмедилер. Бихаялык диймек, мысал үчин, хер ким өз тәлейинден нәразы диймеги аңладяр, гүл ялы гүни болса-да, мыдама нәразы болса, муңа хаясызлык диймән, башга нәме диейин ахырын. Эмма онуң ѳз акылындан гѳвни хошдур, ёгсам о бир гаты ербе-ерем дәлдирле велин. Өз ыкбалындан нәразы кишилер илиң багтына гѳз гыздыряр. Ене бир зат бар: хәзирки адамлар мыдам ѳңки заманы ѳвйәрлер, бизиң юрдумызың адамларының хем кесеки юртлуларың гүнүне гѳзи гидйәр. Гечен говы; узак хем – арзылы. Әхли зада гашыны чытып йѳренем акмак – шу икисиниң екеҗе-де тапавуды ёк.
Хакыкаты башарып пейдалан. Хакыкат горкулы зат, йѳне арлы-намыслы адам оны ачык айтман дуруп билмез – ине, шуңа-да уссатлык герек. Түрген рухы лукманлар мунуң хем эмелини тапдылар – хакыката сүйҗүлик сувуны гармалы, чүнки хакыкат гѳзүмизи ачанда, онуң ялы аҗы зат ёк. Сыпайычылык хем шу ерде ѳз эмеллерини ише гиризйәр: шол бир хакыкатдыр велин, бирине яраняндыр, биринем санчяндыр. Өз асырымызың адамлары билен сѳхбетдеш болаңда, гадымкы адамларың гүррүңини этгин. Дүшби адам деррев үмүне дүшүнер, дүшүнмесе, дым-да отурыбер. Хөкүмдарлар зәхерли дәри-дерманлар билен эм этмели дәл – өз эден ёкнасызлыгыңы ювмарламак сунгаты шонуң үчин яшап гелйәр ахырын.
Асманда бар зат-шадыхоррамлык, довзахда әхли зат – гөргүлик, бизиң яланчымызда велин, орта арада болсаң – хем асманда, хем довзахда болдугың боляр; биз ики аралык ич якан дийилйәнде яшаярыс, икисине-де дахыллы. Кеч ыкбалың оюнларына серед-ә сен: башдан-аяк багтлы адамам ёк, башданаяк бетбагт адамам ёк. Бизиң дүнйәмиз – нула дең: бир өзи хич зада-да дегенок. Асман билен биле алсаң велин, онуң белли бахасам ёк. Кеч ыкбала пархсыз болмак – акылың иши, дана киши хич зады гең гөрмез. Бизиң дурмушымыз гүлки болуп дүвлүп, ахырда-да чөшленйәр, хатырҗем болгун, хер-нә соңы бир говы болсун.
Өз сунгатың иң ёкары сырларыны алгын. Бейик мугаллымларымыз шейдипдирлер, сунгатдан сапак беренлеринде-де олар шу усулдан пейдаланыпдырлар: чүнки артыкмачлыгыңы сакламак үчин халыпа болуп хем галмалы. Билим булагың гурап галмазлыгы хемем ягшы-лыгың паявламазлыгы үчин, уссатлыгыңы пайлашмагы-да уссатларча башармак герек. Шейтсең, шөхратыңам, хормат-сарпаңам сакларсың. Хем хезил берип, хемем окадып, шу иңңән мөхүм дүзгүни унутма, себәби или өңкиң ялы хайран галдырҗак болсаң, барха кәмиллешип гидип отурмалы. Хер бир ишде эл дегрилмесизҗе дуран горуң болмалыдыр, бу яшамагың ве еңмегиң иң улы ылмының хатарына гирйәр, ылайта-да улы ишлерде.
Оңарып гаршысына чыкмак герек. Сынап гөрмегиң иң говы усулы – өз ичиңи ачман, илиң ичиндәкини чөшлемек. Илиң ислег-арзувыны түмлүкден чыкармагың бу аҗайып ачарыдыр: ынанмадыксырамак сыры гайтардян дермандыр, япык йүрегиң ачарыдыр. Гаты инчелик билен дуйгусыдыр пикирини барлап гөр. Дүшнүксизҗе айдылан сырлыҗа сөзи гөре-биле эшитме-диксирән болуп, етсем дийип арзув эдйән сырыңы үмләп даш чыкарарсың-да, эмай билен җылавыны чекип, диле бака ёлларсың, о ерденем сениң мекирлик билен гурлан торуңа дүшер ол. Сениң такатың бейлеки адамың сабыр кәсесини долдурып, билбил ялы сайрадар, шейдибем онуң күйсеги әшгәр болар, өң вели онуң йүреги еди гулп астындады. Мүңкүрлик эден киши болмак ялы говы ачар болмаз, онуң көмеги билен билмек ислейән адам нәмәни билейин дийсе билип билер. Билиме тешне талыб нәме, шоңа-да мугаллымың гаршысына чыкмак гүнә дәлдир, ол шейле эдип, мугаллымың хакыкаты хас долы беян этмегини хем-де субут этмегини газаняр; ягдайыны билип гаршы чыксаң, хас долы билим-соват алып билерсиң.
Бир самсыклыкдан икинҗи бир самсыклыга учрама. Көпленч бир болгусыз иш эдип, соңам хас көп самсык ишлер эдйәрлер, эдил ялан сөз билен болшы ялы-да, себәби самсыклык яланың экиз тайы, ялан, гараз, аяк үстүнде дурмак үчин башга-да кән-кән яланлара даянмалы боляр. Ялан давада замун болан адамың ягдайы кын боляр; беланы боюн алмазлык беланың ѳзүнденем эрбет. Адамың көсти үсти-үстүне тәзе ногсанлар дөред-йәр. Иң бейик дана-да бир сәвлик билен ялңышлык гойберип билер, йөне ики сапар дәл, бир сапар, диңе атданлыкда, хемише дәл.
Ниетини гизлейән адамдан гаты сересап бол. Мекир кишиң бейлеки адамы бигелең эдип билсе, арманы ёкдур; ол дынгысыз хүҗүм эдип, онуң эркини дыза чөкерип, затдан әтияч этмезлиги йүрегине гуйяр-да, еңиш газаняр. Шу писинт адам өз эсасы ниетини гизлейәр – икинҗисини ачык айдып, иш йүзүнде велин биринҗи ниетини амала ашыряр: биагыры душманың атылҗа-гының хич уҗы ики дәл. Эмма бириниң ниети ояка, бейлекиниң үшүги кирпигини дегрәймесин, өзүнем, гиз-лин ниет өкҗе огурладыгы, бука дувландыгы, үшүк өңе, нәме-нәмелер боляныны аңшырмага чыкмалы. Гой, әгәлик хиләӊ пейлейән задыны билип, онуң өз максадының дашында пырланып йөршүни гөрсүн. Дилинде бир зат диййәр, келлесинде болса башга бир зат; акылыңы азашдырып, эдил нышанадан чүйләп дурандыр. Ягшыҗа серет, ниреде эглишик эдйәң, йөне онуң ниетини говы билйәндигиңи кәте гөркезәймегем артыкмачлык этмесе герек.
Пикириңи гаты айдың айт. Бу ерде геп месавы гүррүңчиликде дәл-де, эйсем айдылян пикириң дүшнүкли болмагында. Кәбирлери дүвүнчеклемәге өкде-де, догруп билмейәр, чүнки гөвүн хумары – идеялар хем ой-пикирлер – энтек дүнйә иненок, шоңуң үчинем дүшнүк-сизлик боляр. Кән зат сыгян, йөне гаты сызла гойберйән габа меңзеш адамлар боляр; йөне дуйяныңдаң билйәнин-денем хас кән зат айдян адамлар хем бар. Тѳвекгел болсаң, акылыңда дуры болса, мундан бетерем бир байлык бормы. Дуры акыллыны улы-кичи сылаяр, акмагада, бир заман дүшнүксизлиги үчин сарпа гоюпдырлар әхтимал, дейюслыгыңы билдирмеҗек болсаң, акмак болан болсаң хем болян экен. Эмма диңлейән адамың келлесинде диңлемек пикири ёк болса, ненең эдип геплейәниң пикири онуң аңына етсин-ә?
Достлугың хем, душманлыгың хем узага гидер өйдүп тамакин болма. Шу гүнки достларыңа эртирки душманларың, өзүнем иң ганым душманларың хөкмүнде серетгин; дурмушда хут шейле боляр, сен болса муны өңүнден билҗек бол. Дост гошунындан гачып геленлериң элине яраг бериҗи болаймагын, онда оларың хүҗүминден худай горасын. Терсине, душманларың билен ярашмага мыдама ер гойгун, шо ерем, ылахым сыпайычылык болсун-да! Сыпайычылыга дөнейин, оңа хич зат тай гелмез. Көпленч биз ар аланымыза соңундан гынанып, көсенип йөрүс, шонда душмана етирен зыянымыза болан бегенҗимиз матама өврүлйәр.
Гылыгыңа дәл-де, пайхасыңа эер. Хөтҗетлик-бедройлык, гахарың эшиги, онуң асыл болмалысыны эден вагты болмаз. Бир топарлары үчин уруш-сөгүш болса боляр, олар дурмушың бар манысы шудур өйдйәрлер. Олар галтамана чалымдаш, бар зады уршуп алмалыдыр өйдйәрлер, парахат ёл билен йөреҗек гүманлары ёк. Шу хили адамлар диенлерине ёк дийилмәнсоң гаты кән зелел етирйәрлер – әхли өз тарапдарларынам галтамана өвүрйәрлер, ынамдар доган болмалы адамларыны дейюса дѳндерйәрлер; хемме ерде мекирлик эдип, хиле биленем максат-мыратларына етйәрлер. Эмма оларың зая ахлагы-на гөз етирдиги, улы-кичи оларың гаршысына өр галяр, онсоң оларың ниети баша бармаяр, ишлери бишов болуп уграяр, хер әдимде бүдрәп, улы ил оларың гаршысына гидйәр. Шу тетеллилериң келлесем, йүрегем еринде болмалы дәл. Шу хили җенаплар билен дуз-эмек боландан тап олара терс адамларың янына гачып баран ягшы – шу хили зулум чекенден башбермез заңңарларың элинде гул болуп өлен кем дәл.
Мекир адам дийдирмеҗек бол, ёгсам инди шонсуз яшап хем боласы ёк-ла. Мекир хасаплананыңдан әгә адам дийдирениң говы. Йүрекдешлиги улы-кичи халаяр, йөне йүрекдеш болян аз. Гөрәймәге, сада болгун, йөне садалач дәл, акыллы дийдиргин, йөне хилегәр дәл. Икийүзли адам экен дийип әтияч эденлеринден пайхаслы адам экен дийип сыласалар ягшы. Пәк йүрек кишини говы гѳрйәрлер, эмма алдаярлар. Иң улы мекирлик – өз мекирлигиңи гизлемек, чүнки муны яланчылыга деңе-йәрлер. Алтын асырда хемме киши сада болупдыр, бизиң демир асырымызда хеммелер кеззап болупдыр. Пайхаслы адамың шөхратына сарпа гоюляр, ынаныляр, хилегәриң шөхратына ынанылмаяр, мүңкүрлик эдилйәр.
Ёлбарс лыбасына гирип билмесең, тилкиңки билен гезибер. Вагтында эглишик этдигиң – еңдигиң. Ким максадына етен болса, ол язгарылмаяр. Гүйҗүң етенокмы – акылыңа даян; ол ёл билен гит, бу ёл билен гит, мертлигиң ша ёлы билен йөре я-да хиле ёдаҗыгына дүш. Чакганлык гүйҗе гөрә кән иш эдендир; көпленч даналар әпетлери еңди, эмма терсине болмады. Алла, хич болмаҗакгыны билдиңми, гүйҗүңи ая.
Игенҗең болма, өзүң масгара боларсың, илиң хем гахарыны гетирерсиң. Эдеп-экрамыңы горамагың хем өз кынчылыгы бар – өзүңе-де, кесекә-де зелелиң етйәр, өзем муңа көпленч дүшүненоклар. Шу бөведе гаты бахым бүдрейәң, агырысы велин өмүр-өмүр ядыңдан чыкмаз. Бир топар адамлар таңрың хер гүнүни дава-җенҗел билен гечирйәр, оларың гылыгы яман, дүнйәде гөвни етйән затлары ёк, шонуң үчинем болса боляндыр, мыдама илиң терсине йөрейәрлер, оларың бейнилери еринде дәл. Эмма пайхаслы адамларың дегнасына дегйәнлер көпленч хич иле ягшылык этмәни билмән, мыдама ула-кичә додагыны чөврүп йөрен акмаклардыр – наданлыгың гиң дүнйәсин-де хер тетелли бигүнәлерем гыт дәл-дә.
Аз сөзлейән адам – пайхаслы болаймалыдыр. Дил диениң бир вагшы мөҗекдир: бошатдыгың, аңсат даңып билмерсиң. Онда бизиң йүрек дамарымыз тирсилдәп дур, даналар диле гөрә онуң нәдереҗеде сагдыгыны аныкласа, акыллы адамлар йүрегиң уршуны билйәрлер. Вах, бела-да шунда-да ким бүс-бүтин дымып гезмели болса, ене кән геплейәнем шо болайяр. Пайхаслы адам велин өзүне буйруп, дава-җенҗелден гача дуряр.
Илден аша сайланыберме. Кә киши гомпарыпмы я-да билмезликденми, гараз, иле-хә меңзәнок, мунуң соңы самсыклыга ченлем барып етйәр. Муңа илден тапавутлан-мак дийилмән, илден чыкмак диймели. Кәбир бендәң йүз кешби гөрер ялы дәл, буларыңам гылык-хәсиети. Бейдип илден сайланмак масгарачылыга барабар. Олара гүлйәнем ёк, олары масгаралаянам кән.
Херки задың тутмалы еринден тутмалыдыр. Эгер дурмуш терс йүзүнден тутдурҗак болаянда-да, шуны шейтмегин, себәби херки задың дүрс ве чөвре йүзи бардыр. Иң говы, иң пейдалы зат дийҗегиң пәкидир, шол хем кесеринден тутсаң, хөкман элиңи гыяр. Мунуң терсине, иң эрбет задам сапындан тутсаң, саңа кәр этмез. Көпленч халатда адамлар бир задың говы тарапыны гөрмән, бегенмели ерлерине гынанярлар. Хер ишиң пейдалы тарапы хем, зыянлы тарапы хем бар. Яшамак, өмүр сүрмек сунгаты пейдалы тарапыны гөрмек диймек-дир. Шол бир зада дүрли тарапдан әңетсең, дүрлүче-де өвүшгин атяндыр, шоңа гөрә-де, ниреден серетсеңем оңа бегенч-шатлык билен әңетгиниң. Эмма бегенҗиңде-де, шатлыгыңда-да җылавы элиңден сыпдырайма ким шуны башармаян болса, я-ха әхли зада гөвнүни алдап йөрендир, я-да әхли зада арман эдип йөрендир. Сапалы яшайшың парасатлы йөрелгеси шу – дүнъе бинят болалы бәри әхли иш-аладада ыкбалың әхли терс оюнларындан гораян ыгтыбарлы галкандыр бу.
Өз эсасы кемчилигиңи билмели. Говы тарапы ялы эрбет тарапы-да ёк адама душмарсың, шоңа ол йыкгын этмәнем дуранок, шейде-шейде бу кемчилик залым гүйҗе өврүлйәр. Ине шу гүйҗе боюн болма-да, гаршы гөреш ыглан эт, хүшгәр болҗак бол, шейдип хем илки әдимиң, ылахым, паш этмекден башлансын, чүнки, залым гүйҗе акыл етирип, оны дыза чөкерерсиң, ылайта-да шол гүйч хакда ѳз пикир эдишиңем хут илиң пикир эдиши ялы болса говы. Өзүңе эрк этмек диймек өзүң билен сөвеш алып бармак диймекдир. Сениң кынчылыкларың капита-ны еңилдигем оларың барының җыназасы окалдыгы.
Бойнуна гоймалы. Көп адамларың сөзем, ишем оларың сүңңүниң диени билен сөзленен сѳз хем дәл, иш хем дәл-де, сыпайычылык билен болан затлар. Эрбет зады хер кимем ынандырып билер, эрбеде бахым ынанярлар, дүйбүнден ынанмасыз вакалара-да чындан бетер ынан-ярлар. Биздәки иң говы, иң бай затларың бары башга адамларың пикирине гарашлы. Кәбирлери хакыкат мениң тарапымда дийип, шоңа кайыл болуп йѳрлер, эмма бу етерлик дәл ахырын – хакыката элинден гелдигиче кѳмек этмели. Башга бирине о диен гыммада дурма-да, йѳне пейда гетир дийип боюн этмели, оны шуңа борчлы этмели: сѳз билен иши сатын алса боляр. Бизиң бу әгирт ѳйүмизде, иң болманда, йыл ичинде бир гезек уланылмаҗак дерексиз ятан зат – ёкдур, эгер бар болайса-да, шо задың йүзүне кѳз дегсин. Шо затларың, гысгача айтсам, хеммесем герек, шонсуз оңамзок. Хер ким өз күйсейән задының гүррүңини эдйәр.
Бир гөрениңде гөвнүң гидип, алданайма. Бир топары биринҗи гөренде гөвни гидип, шонуң биленем никалашяр, соңкулар болса олар үчин ойнашлар болуп дуряр, себәби хем яман мыдама гечиң өң аягы болуп өңе чыкяр, шонуң үчинем хакыката эййәм орун ёк. Дуйгыңы илкинҗи тәсире, акыл-хушуңы хем биринҗи хабара алдырайма, бу йүзлейлигиң аламаты. Илки гуйлан сувук-лыгың ысыны өзүне сиңдирйән гап ялы адамлар боляр, олара гүл ысымы я пох ысымы, тапавуды ёк, шол илки ысы саклаяр. Башга адамлар сениң шу кем тарапыңы иле яйярлар – хиләниң гөкдәки дилеги-дә шу: пәли яманлар сениң ынанҗаңлыгыңы өзлериниң реңкине боямага; гыссанярлар. Шоңа гөрә-де, гой, ылахым пикире яңадан , серетмәге ер гоюлсын, гой, Исгендер Зүлкарнайы бейле тарапы диңлемек үчин бир гулагыны ачык гойсун, икинҗи, үчүнҗи маглуматлар үчин. Илкинҗи дуйга ынансаң, залым гахара бир әдим галдыгың.
Иле дил етирмекден гача дур. Ылайта-да авчының шөхратына дил етирмекден гача дур. Илиң хасабына есерсиремек кын дәл, йөне горкулы. Сенден ар алмага, сен хакда-да эрбет сөзлер айтмага башларлар. Сен екесиң, душманың болса кәндир – олар сени бахым дыза чөкерерлер, саңа велин бу эйгергмез. Илиң эрбет ерини гөрүп бегенме, хасам бетер оңа баха бериҗи болма. Гыбаткеши ер ясалалы бәри йигренйәрлер, ёгсам кетде кишилер кәте олара арка-да дурярлар, йөне муны гыбаткешиң акылы үчин дәл-де, эйсем онуң илиң үстүнден гүлыгүни диңлемек үчин эдйәрлер. Яман сөз айтсаң, хас яманыны эшидерсиң,
Өмрүңи парасатлы бөл: ягдая гөрә дәл-де, эйсем хем пейдалы гечир ялы, хем леззетли етир ялы эт. Дынчсыз дурмуш гаты агыр боляр, бу эдил узак ёл сөкүп, аягыңы сүйндүрип ятмадык ялы бир зат. Кән зада акылың-билимиң етсе, өмрүңем хезили артяр. Эшретли өмрүң илки мензилини дүнъеден өтенлер билен гүррүң этмәге сарп эт: биз билим алмак, өз-өзүмизе акыл етирмек үчин дүнйә инйәрис, шоңа гөрә-де китаплар бизе вепалы хызмат эдип, адамдан шахсыет ясаяр. Икинҗи мензилини дирилер билен гечир: дүнъедәки әхли гөзеллиги гөрҗек бол, сынлаҗак бол. Әхли говы затлар бир юртда җемленендир өйдәйме: педеримиз шай-сепини дүрян ерлере, үлкелере пайлады, оюңа гѳрә-де гөрмек-сизҗе бир ериң әхли ерден тутҗар болаймагам ахмалдыр. Үчүнҗи мензили башдан-аяк өзүңе багыш эт – иң белент айшы-эшрет пикир өвүрмекдир.
[/b]Гөзүңи вагтында ачан ягшы.[/b] Бакянларың әхлиси-ниң гөзи ачыкдыр өйтмәң, середйәнлериң хеммеси гөрйәндир өйтмәң. Инди селҗерерден гиҗә галдык, пейдасы ёк, диңе җаның янҗак. Кәбири болса, зат топламагың дерегине инди серетмәге хич зат галмандан соң, өй-өвзарыны тоздурып, иш-аладасыны бирчак арка зыңандан соң гөрүп башлаяр. Өзүнде ислег болмаса, адама акыл өвредип болмаяр, ылайта-да акылы ёкда муңа хөвес дөретмек кын. Шу хили адамлар төверегиндәки адамларың элиндәки гурҗакдыр, олары эдил көр ялы идекләп, улы иле гүлки эдйәрлер. Гулакларының гапыкдыгы, илиң диййәнини эшидеслериниңем гелмейәндиги себәпли, олар гөзлеринем ачаноклар, гөреноклар хем. Эдил шу икаралыкда-да мекир хәзир боляр-да, бу көрлүги, керлиги ики элләп голдаяр, себәби бу онуң пейдасына. Гарагы гапык адамың гөргүли аты хич этине-ганына чыкмаз.
Хич вагт ишиң ярыны гөркезмели дәл, гой, иш долы гутарандан соң гөрүп хезил этсинлер. Бир ише башламак мыдама кын, шу кынлык кән вагтлап аңымыздан гиденок, шо хакыдамыз бизе иш белли-күлли тамам боландан соңам онуң хөзирини гөрмәге пәсгел берйәр. Бейик затлардан битеви бир зат хөкмүнде гөрүп леззет алмак, онуң бөлеклери барада белли бир пикир йөретмәге пәсгел берйәнем болса, гараз, умуман аланыңда, бу бизиң ислег-күйсегимизи беленде гөтерйәр. Шол бейик сунгат эсери дүнйәни аңк этмезинден өң хич задам дәлди, дөрән вагтам оны энтек хич ким билме-йәрди. Иң сүйҗи тагамың тайярланышына сын эт ханы, ишдәң артман, гайтам йигренҗиң көпеләймезмикә. Шонуң үчинем түрген усса, гой, өз эсерини дүвүнчекдекә иле гөркезмекден әтияч этсин: тебигата эермели, ондан өвренмели, шейлелик биленем хер бир эсери диңе дөремели вагты дүнйә индермели.
[/b]Бирнеме ишевүрем болмалы.[/b] Диңе пикир эдип, ойланып гезип йөрмелем дәл-де, эйсем херекет хем этме-ли. Гаты алым адамлары алдамак аңсат, олар үйтгешик, затлары билйәрлер-де, дурмушдакы хер гүн габат гелйән йөнекей затлары биленоклар. Белент затлары сызансоң-лар гүнделик вакалары билмәге оларың вагтам галмаяр. Ине шейлелик биленем олары биринҗи нобатда биләймели затлары хем бизиң эййәм этини ийип сүңкүни гоян затларынам билмейәрлер, онсоң олара көп адамлар гең галяр, махлук хасаплаянлар хем кән. Шоңа гөрә-де, гой, алым киши биразаҗык этмели ишинем билсин, иң бәркиси, өзүни бир алдатмасын, үстүнден бери гүлдүр-месин. Аңрыбаш эшретли дурмушда яшамаса-да, гараз, гүнүни тигирләр ялырак телекечилем болайсын, шунсуз хем хезиллик ёк ахырын. Дурмушыңа непи дегмесе, билимиңден не пейда? Бизиң эйямда дурмушы билмели – хакыкы билимем ине шу-да.
Говы гөрүнҗек болуп, хакыңы ийдирип йөрме, – шейтсең, бегенмегиң ерине гынанарсың. Кәбирлери саңа говы гөрүнҗек болуп, гайтам гахарыңы гетирйәрлер, себәби гылыгыңа нәбелет. Бирине яраян зат бейлекисине ярамаяр – ягшылык этҗек болды, яманлык болуп чыкды. Бир кишини нәразы эдип, ондан таңрыялкасына-да гарашма, хемаята-да, себәби дүрс ёлдан азашдың. Гылыгыны билмән, нәдип онуң гөвнүни тапҗак ахырын? Ине, шоңа гөрә-де шейлерәк ягдай боляр: ягшы дилег этмеги йүрегине дүвүп, дилине геленем гаргынч боляр, шейдибем алмытыны аляр. Кәбири дилеварлык эдип или гүймеҗек боляр, йөне ил гөргүли болса ондан нәдип дынҗагыны биленок.
Илиң ар-намысы, ылахым, сениң ат-абрайың гиреви болсун-да. Пейдаң бардыгыны анык билдиңми, шо тая еке өзүң сесиңи чыкарма-да гидибер, о диен ынамың ёк болса велин, үйшүп гитгин. Ар-намыс билен дахыллы ишде яраның болсун, себәби хер ким өз абрайындан горкуп, илиңкини гораяр. Эгер ягдайың болса, төвелчекчилик этме, ол барды-гелди башыңа дүшәйсе велин, әгәлигиң орнуны пейдаңа берәй. Гой, ишлер-ә өзара пейдалы болсун, төвелгелчилик хем умумы болсун – бу гүнки яраның бирденкә шаяда өврүлмезлиги үчин шу говудыр.
Дилемеги оңармалы: ким үчин-ә шундан агыр иш ёк, ким үчинем шундан еңил иш ёк. Боюн гачырмагы билмейән адамлар боляр – олар үчин ёл тапҗак болуп хем отурмагың гереги ёк. Башга бир хили адамлар хем бар, олар үчин гүнүң ирденими, пейшиними, тапавуды ёк, мыдама илки айдян сөзлери "ёкдур". Бу хили адамлара тайярлык зерур. Өзем буларың башдан-аяк әхлиси үчин шол герек – кейпиниң көк вагтыны билип, шо вагтам үстүни басмалы: сүйҗи нахардан говы доянсоң зады пиңине алман, серлип ятырка барайсаң, ишиң битәймеги гаты ахмалдыр. Үстесине-де, эгер дилегчиң бир гизлин ниети-бейлеки ёк дагы болайдыгы, шады-хоррамлык гүни Худай ёлы берилйән гүне өврүлйәр, ол бу гүн, бай, тархандөкерлик эдйәр-ә. Йөне гөзүң алнында бириниң райыны йыканларыны гөрүп дуркаң, хергиз дилег эдиҗи болаймагын – икинҗи сапар "ёк" диймек эшекден палан аланча-да ёк. Гайгылы вагтыңам ишиң угруна дәл-дә. Өңүнден бойнуна гоймагам эрбет дәл, алыш-чалшың башлангыҗы ялы бир зат-да бу, сениң билен үзүлишмесе, барыпятан пес адам болдугы.
Өңүнден ягшылык эдйән ялы эт, соңундан сылаг ялы болар. Бу гаты өкде сыясатчыларың усулы. Улы хызматлар битирйәнчә – ыззат-хормат – миннетдарлык сынагы. Шу хили өңүнден билнип эдилйән ыззат-хорматың ики саны зыят тарапы бар – сылаг берйәниң чаласынлыгы сылаг аляны боюн эдйәр. Шол бир сылаг-совгат хызмат битенден соң борҗуңы үздүгиң боляр, оңа ченли болса ол – карзды. Борҗуң инчеден ызарлаян бу ер чалышмасы ёкарда дураның үстүнде ятан сылагламак борчнамасы ашакда дураның үстүне атыляр, ашакдакы мунуң үчин таңры ялкасын айтмалы. Шу хили сылашык ыграрлы кишилере мувапыкдыр, дейюслар үчин болса үзүлишмек индиден бейләк үзеңңи дәл-де, эйсем җылав болармыка диййән.
Улуларың сырына аралашмагын. Пөкгүҗе көкелерини пайлашяндыр өйдйәнсиң велин, пөкгүҗе яраларыны бөлүшйәндирлер. Гаты кән сырдашлары шейдип өлүп-йитип гитдилер. Сырдашам шол бир күлчеҗик-дә, оңа-да шол тәлей гарашяр. Хөкмүрован патыша сырыны саңа яйян болса – бу голдав дәл-де салгытдыр. Көплер оңа шуны ятладып, ширин җанындан җыда дүшди, хөкүмдарлар өз эден сүтем-зорлукларыны билйән адамлары ек йигренйәрлер. Кимем болса бири, ылайта-да элинде зоры бар киши саңа ченденаша гарашлы болса, шундан горкгун. Өз эден ягшылыгың үчин ягшы гөрүшсең гөрүш-де, онуң мымык гүррүңине тен бериҗи болайма. Ылайта-да достлуклы ач-ачан гүррүңден горк: иле өз гизлин сырыны айдып, илиң гулуна-да өврүлди. Бейле-бейле ишлер җенапларың асыл этҗек иши дәл, шонуң үчинем узага гидип билмез. Ол ѳзүниң элден гидерен азатлыгының тешнеси, шоңа гөрә-де ол шоңа етмек үчин әхли зады депелемәге, хатда адалаты депелемәге-де тайын. Шейлелик-де, хич илиң сырыны диңлеме, өзүңем иле яйма.
Өзүңе нәме етмейәндигини билмели. Көп адамлар, долы кәмиллиге етмек үчин хөкманы болан хайсыдыр бир сыпатдан махрум болмадык болсалар, аркайын шахсыет дереҗесине-де етип билйәрдилер. Башга бирлери болса, өзүни биразаҗык дүзедип, хас хем кән үстүнликлер газанарды. Киме аграслык етмейән болса, шонуң үчинем гүл ялы башарныгы сѳнүп йитип гидйәр; киме-де адамлар билен арагатнашык эдеңде сыпайылык етенок, бу кемчилик бир өйден гирип чыкян адамлар үчин, хасам бетер өзүне гөвни етйәнлер үчин әшгәр гөрнүп дуряр. Булар-а бирнеме батырлансалар, бейлекилерем аз-кем аграслансалар говы болҗак. Эгер шу кемчиликлериң өзүңде бардыгыны билсең, олардан дынмак гаты кынам дәл – эндигиңи икинҗи бир хәсиетиңе өвүрҗек болуп дырҗашаймалы.
Ченденаша пайхаслам болма – иң говусы, этҗек ишҗагазыңы билмек. Билмелисинден көп билсең, гаты инчеден ызарлаянлыгың билен илден тапавутландыгың, ниреде инчелйәнем болса, хөкман шол ерденем үзүлмели, иң говусы – ил билен гелен той-да байрам. Элбетде, кән билйән адам болмак говы зат, йөне өз гепини гөгертҗек болянлардан Худай сакласын. Нәче көп селҗерсең, шонча-да көп җедел дөредерсиң. Иң говусы, иш хакда сагдын пикир эдип, галан бош гүррүңи гырада гоймак.
Дүнйәден бихабар киши болан бол. Белет адам нәме, шо-да муңа кәте ынанман дуранок: шейле бир ягдайлар боляр велин, шонда акмак болан киши болсаң, иң акыллы адам болдугың. Акмак болмалы дәл-де, акмак болан болсаң утанян ериңем боляр. Самсыкларың янында даналык герек дәл, дәлилериң янында-да акыллылык; херси билен өз дилинде гүрлеш. Самсык болан киши болян самсык дәл-де, эйсем шондан өмүрбойы эҗир чекйән самсыкдыр. Хакыкы самсыклык – Худай тарапын-дыр, эмма мунуң ясамасы хем боляр – гөр сен мекирлик нирелере барып етйән экен! Говы гөрүнмегиң иң ыгтыбарлы усулы – иң акмаҗык хайваның дерисине гирмекдир.
Үстүңден гүлселер, чыда, йөне өзүң илиң үстүнден гүлүҗи болма. Биринҗиси – сыпайычылыгың гөрнүши, икинҗиси – дава-җенҗелчилигиң гөрнүши. Кимде-ким улы ил хезил эдип гүлшүп отырка гахарланян болса, ол эшекдир, шол эшеклигинем гөркезйәндир. Чызыкдан чыкмаян дегишме говы зат, йөне кимиң хайсы дегишмә чыдап-чыдамаяны онуң чыдап билиш башарны-гына баглы. Ким четине дегленини гаты гөрсе, ене-де четине дегилмегине себәп боляр. Иң говусы, үнсем бермән, душуңдан гечирип гойбер, онданам ыгтыбарлысы – җогап гайтармазлык. Әгирт-әгирт ишлериң башы дегишмеден гайдяр – дегишмәни башармак хер кимиң иши дәлдир, оңа зехинем герек, акылам. Дегишҗек адамыңы билмесең, танамасаң, дилиңи дишле-де отур.
Максадына бек япыш. Кәбирлери бар гүйҗүни башламага берип, хич бир иши ахырына ченли элтмейәр-лер; далаш эдйәрлер, йөне довам эденоклар; дурнуклы-лык диен зат оларың хәсиетинде ёк. Олар берекелла гарашмасынларам, себәби, хич зады тамамламан, орта ёлда галярлар. Кәбирлери муны алңасак боланлыгы себәпли шейдйәр – бу испанларың кемчилиги, бейлекиси хем канаштлы боланы үчин – бельгиялыларың артыкмач тарапы шу. Бельгиялар башлан ишини соңуна ченли алып гидйәрлер; тә еңиш газанянчалар җан эдйәрлер, еңдик-лерем дессине канагатланярлар, еңишден пейдалаңмагы башармаярлар – башарҗакдыкларыны, йөне шоны этмек йүреклеринде ёкдугыны гөркезйәрлер. Бу оларың башарныксызлыгынданмы я-да еңилкеллелигинден – тапавуды ёк, барыбир, айып зат. Эгер шол иш говы иш болян болса, нәме үчин оны битирмели дәл? Эгер шол иш яман иш болян болса, нәме үчин оңа башламалы? Акыллы авчы авыны учурмак үчин бар гүйҗүни бермез-де, эйсем өз авыны авлар.

(довамы бар)...