21:01 Paýhaslar kitaby -8/ dowamy | |
Йөне кепдери болуп гезмегин. Йыланың мекирлиги кепдери ювашлыгы билен утгашяр ахырын! Говы адамы алдамак итиң аңсады: өзи сөзлемейән адам улы иле ынанлар; өзи алдамаян адамам башга ынанар. Ялана диңе акмаклар дәл, эйсем халал адамлар алданяр. Ики хили адам яланы аңып, онуң өңүни алып билер: өң алданып, телим сапар ягырынишлигини отладан билен илиң хасабына кейп эдип йөрен мекир адам асыл яланың торуна дүшмез. Гой, мекириң дузак гурмага түрген болшы ялы, акыллы адамам мүңкүрлик дүрбүсини голдан бермесин. Эдил өз якыныңы икилик этмәге итекләп отуран бейле гечиримли адамам болҗак болуп отурма. Кепдери билен йылан икисини өзүңде бирлешдирип, не-хә нәгехан, не-де аждарха болгай.
Гадыр-гыммат билмек сунгаты. Шейле бир адамлар боляр, сен олара хызмат эдйәнсиң велин, гѳйә олар шоны сениң өзүңе эдйән ялыдыр. Гөвнүме болмаса, олар алып, өзлери шоны берйән ялы. Гөвнүме дәл, хут шейле асыл. Ене бирлери бар, олар шейле бир уссат велин, чениң-чакың дәл, олар бир зат диләп, товакга эдип, сениң өзүңи хорматлаярлар, өз бәхбитлерини хайыр-сахават эдйән адам үчин гоюлян сарпа өвүрйәрлер. Иши шейле бир есерлик билен бейлесине өвүрйәрлер велин, олара ягшылык эдилмән, олар саңа ягшылык эдйәрмикә өйдйәрсиң. Олар шу хили сыясат билен борҗуң терти-бини чалшырярлар – асыл киме ягшылык эдилйәндигини билмесең нәдерсиң. Сениң билен сөз аркалы үзүлишип, хас өнҗейлирәк зат алярлар. Оларың гөвнүниң битмегини сен өзүңе гоюлян хормат-сылаг дийип дүшүнйәрсиң, бу саңа хош якяр. Олар сыпайычылыгы гирев хөкмүнде хөдүрлейәрлер, өзлериниң саңа миннетдар болмалы еринде-де хамала сен олара бергили эдйәрлер. Шейдибем сени дилегчә, өзлеринем хайы-ыхсанча өвүрйәрлер, хай, сениң ёл болайшыңы! Йөне сыясат дагам дәл! Есер сунгат, йөне алданып әди янан хем гайтаргысыны бермән гоймаз – ялынҗандыга эдил шо хили хормат билен җогап берер. Онсоң хер ким өз өңки болшуна галар. Кәте улы илиң пикир эдиши ялы дәл-де, өзүңче ойлан, өзүңче нырх кес, бу акыла гүвә гечйәр. Хич вагт гаршыңа гитмейән адама гадыр гойма, себәби бу онуң сени сыладыгы: дәл-де, өзүни говы гөрдүги. Шонуң үчи-нем өзүңи аллатма, ялынҗаңлыга хемаят этҗек болма-да, гайтам оны рет эт. Иң говусы, өзүңден нәгиле болуп гүррүң эдйәнлери, ылайта-да әхли говы затлар барада яман гүррүң эдйәнлери говы адам дийип хасап эт. Эдйән ишиң улы иле яраян болса, бѳврүңи диңле, – бу сениң эдйән ишиң говы дәллигиниң аламаты. Кәмил зада аз-аз адам дүшүнер, гөз етирер. Талап этмеселер, өзүңи аклаҗак болуп отурма. Эгер талап эдәйселерем, өте өзүңи аклаҗак болмак җенаятчылыгың боюн алындыгыдыр. Өңүнден өтүнч сорамак – өзүңи гүнәлемек. Тут ялы җаның сагка өзүңе ган гойберсең, не кеселиңе, не достларыңа хайыр этдигиң. Өз мамладыгыңы; вагтындан ир субут эдип, иркилип ятан мүңкүрлиги оярарсың. Пайхаслы адам өмүр-өмүрем ѳзүне мүңкүрлик этдирмез, мүңкүрлик этселер, онуң әсгерилмедиги болар: ёк, ёк, ол шол; мүңкүрликлериң хеммесини өз кемсиз-көссүз херекети билен дув-дагын этмәге чалшар. Азаҗык көп билмели, азаҗык аз яшамалы. Кәбирлери болса дүйбүнден башгача пикир эдйәрлер – олар иш эденден кейпи-сапада гезенлерини говы гөрйәрлер. Бизе өзүмизе берлен вагтдан өзге хич зат дегишли дәл. Гиңишлиги-бошлугы болмадык затлар хем вагтдан үзңе яшанок. Гымматлы ѳмрүни харам ишлере сарп эдйәнлерем, ченденаша ёкары затлара ымтылып, гөргә галянларам дес-дең ишигайдан адамлардыр. Аша көп ишем эдиҗи болма, илиң аша гөзүни гидерҗегем болма, бейтсең – өмрүңе палта урлуп, гөвнүң чөкүп галар. Кәбирлери шу йөрелгәни билиме-де дахыллы эдйәрлер, эмма билмейән, акыл етирмейән адамың яшанының, яшамадыгының пархы нәме! Соңкы тәсире өзүңи аллатма. Соңкы тәсире уюп йөрен адамлар хем бар – акмаклыгың соңы өте гечмеклиге язяр. Шу төвра адамларың арзув-ислеги хем, пикир өврүшем йөнтемдир – соңкы галан тәсир өңкүлериң әхлисини сүпүрип ташлаяр. Олары хич бир ере чугдамлап богҗак гүманың ёк, себәби деррев йитмек билен, биринҗи душан адам өз реңкини чаляр. Олар тә өмүрлериниң ахырына ченли чагалыкдан сайланып билмейәрлер, олардан асыл сырдаш болмаз. Оларың белли бир пикирем, белли бир гызыкланян задам болмаз, мыдама үйтгәп дурандырлар. Оларда не эрк, не-де мениңки болсун диер ялы акыл-пайхас бар, хачан гөрсең я о тарапа, я бу тарапа үйтгәп дурандырлар. Дурмушы гутармалы еринден башламаҗак болмалы. Кә киши әхли этмели ишини соңуна гоюп, яңы ёла дүшенден дынч алмага мейилли боляр. Бу нәдогры, илки эсасы этмели ишиңи битир, соң, вагтың галса, икинҗи дереҗели затлары эт. Башга бири болса, сөвешден өңүрти еңиш газанҗак. Йөне башда о диен мөхүм дәл затлары өвренмәге гиришип, абрайлы хем пейдалы билимлери өмрүниң соңуна гойян адамлар хем бар. Ене бирнәчелери өлүм пеллесиндекә, хайы гидип, вайы галандан соң топлап башлаярлар. Таглыматдакы ялы яшайышда-да этҗек ишиңи билмели. Нәвагт терсине дүшүнмели? Гүррүңдеш адамың сапалак атанда шейдәйгин. Башга бирлери билен бар гүррүңи терсине эт; оларың "хә" дийдиги "ёк" дийди-гидир, "ёк" дийдигем "хә" дийдигидир. Яманлап гүррүң эдйәндирлер, диймек, хөкман шоны говы гөрйән болмалылар, себәби алыҗы өз алҗак харыдыны арзан алмагың гамыны иййәр ахырын. Оларың өвгүсине-де гаты бир ынанып отурмагын, себәби говы адамлары тарыпламазлык үчин яман адамларам магтаярлар. Эмма яман адамлары хем, ягшы адамлары хем танан, билен ягшы, мунсуз мүмкин дәл. Гөйә худайтарапын затлар болмадык ялы, ынсана дахыллы әхли серишделери уланмалы. Эдил шонуң ялам гөйә ынсана дахыллы затлар болмадык ялы, әхли худайтарапын затлары уланмалы. Бейик мугаллы-мың өвредиши шейле, бу ерде дүшүндирип отурасы иш ёк. Диңе бир өзуң үчинем дәл, диңе бир ил үчинем дәл, буларың икисем бидерек зулум боляр. Кимде-ким диңе ялңыз өзи үчин яшамагы күйсейән болса, соңабака хемме зат маңа болсун хем диер. Бу хили ачгөз бирем эглишик этмез, чала бир өзүне аматлы зат болса мениңки болсун диер, хич иле болсун диймез, диңе өз тәлейине бил баглаяр, бу-да ахыры онуң ишини гөрйәр. Кәте иле дегишли болма герек, себәби илиң саңа хызмат эден вагтам кән болды ахырын, онсоң хем, эгер везипәң сениң җемгыетчилик везипеси болса, улы илиң гулы болмагы-да оңар, ёгсамам, өңде бир данаң айдышы ялы, аладаңам зың, дереҗәңем. Эмма дуршы билен иле берлен адамлар хем бар – акмаклык мыдама чакданашалыга элтйәр, өз аягыңа өзүң палта уряң: шейле адамың еке сагадам өзүне эли дегенок, оларың әхли вагты иле гидйәр, шоңа гөрә-де олара "ил оглы" диййәрлер, ай, гараз, гепиң келтеси, улы иле говы маслахат берйәрлер-де, өзлерини ятдан чыкарярлар. Пайхаслы болсаң, бир акылы хергиз унутма: бейлеки адамлар сени саңа болсун дийип гөзлейәндирлер өйдәйме, оларың өз бәхбиди бардыр, сенден, я сениң үстүңден, гараз бир, бәхбит араяндырлар, Өзүңи ил дүшүнйән дереҗә ченли песелтме. Адамларың көпүси дүшнүкли зада гадыр гояноклар, дүшүнмейән затларына-да гадыр гойярлар. Бахасы гым-мат затлар говы гөрүлйәр: шу хили зада дүшүнмеселерем, ирбәри киши ялы өвен болярлар. Болмалысынданам бетер акыллы-башлы бол, кән билйәниңи гөркез, шейтсең сөхбетдешиң саңа хатыра гояр, йөне чениңи-чакыңы билгин, гараз, сөхбетдешиң гөвнүнден тур-да. Пайхаслы киши билен пайхаслы болдуңмы, муның догры, йөне көп адамлара бейтме, олара өз кимдигиңи билдирсең говы. Белли бир нетиҗә гелмәге салым берме-де, оларың келлесине өз гелен нетиҗәңи гуймага чалыш. Йыгы-йыгыдан йүзүңе өверлер велин, нәме үчин өвйәндик-лерини сора, дүшүндирип билмезлер. Дүшүнмейән затларына үйтгешик бир сырлы зат хөкмүнде баш эгйәрлер, тарыплаярлар, себәби думлы-душдан хем шу хили тарыплары эшидйәрлер. Ишигайданчылыга, кичи болсун, улы болсун, тапавуды ёк, хергиз бипарх гарайҗы болмагын – хич бир беланың ялңыз өзи гелйән дәлдир. Бетбаггчылык хем эдил шатлыкдыр бегенч мысалы сап-сап болуп гелйәндир. Багтам, бетбагтлыгам өз гарындашыныңка эңйәр, – шормаңлайдан бар киши гачҗак, иши роваҗың-ка-да бар киши гелҗек. Иң бәркиси, шу үмсумҗе кепдерилер нәме, шолар хем ак хүҗре гонанларыны кем гөреноклар. Багтыгара хеммелер дөнүклик эдйәрлер: онуң өзем өзүне дөнүклик эдйәр, болаймалы задам шоңа гезек геленде терсине боляр, гөвүнлик бермек нәхили говы зат, шо-да шормаңлай адама дүшенок. Беланы гозгама, өҗүкдирерсиң. Бүдремек нәмеҗик, бидерек зат, йөне бүдрәп, башашак пырланып гайдайсаң велин, ишиң пыррык: эшрет, говы гүнем кәмил болмаяр, яманлык хем бүс-бүтин тамам болмаяр. Бела эгер асмандан инен болса – канагат ягшы, земинден инен болса-да, акыл өврүш ягшы. Ягшылыгы хем билип эт – аз-аздан хем йыгы-йыгыдан. Борч нәме, шоны хем ягдайың етдигинденҗик алгын. Кимде-ким көпден берйән болса, ол бермән, хөкман сатяндыр. Ылахым хич хачан миннетдарлык чешмесиниң гөзи гурамасын – шонуң чәгини гѳрдүгиң, достлугың гутардыгыдыр. Кәте шейле бир ягдай боляр, шонда достуңдан җыда дүшмек үчин бергидар болуп йөрен хызматыңы этмесеңем етерлик: бергиңи үзүп билеңок, достуң дашлашып уграяр – бергидар дост дәл адама өврүлйәр. Дагданың өзүни ёнуп ясан накгашчыны гөреси геленок, бергидарам бергилисини гөрмесе, шон-ча шат. Биреге, гараз, бир зат эчилйән адамың гаты башарҗаң болмагы герек, өз-ә батмаз ялы, алян хем разы болар ялырак этмели-дә. Ине, шонда гадырлы боляр. Мыдам ыкҗам болуп дурмалыдыр – надана-да, хөтҗеде-де, гедеме-де, хер дүрли наданлара гаршы мыдам билиң гушаклы дургун. Яланчыда булар хер әдимде диен ялы душ гелип дур, оңарып болса, олар билен душушмаҗак болмалы. Таңрың берен хер гүни өз төвекгеллик шай-ярагыңы пайхас айнаң өңүнде дуруп гөзден гечир, диңе шейле эден халатыңда, акмаклык этмегиңи ыза тесдирип билерсиң. Әгә болуп гез, өз абрайлы адыңа бетнамлара гара сүртдүрме. Келлесинде акылы болан әр киши хич вагт йүзи йыртык наданың пидасы болмаз. Ынсанъет умманында йүзмек еңил иш дәл, онда сансыз пәсгелчиликлер бар. Иң ыгтыбарлысы гача дурҗак болмалыдыр, герек еринде хилә йүз урмагам айып дәлдир. Өкде сап атмагы оңарсаң, аңсат-аңсат гарк болмарсың. Иң эсасы болса сыпайычылык адасына тарап гәмиңи совуп, әхли бела-бетерлерден тизден дынаймакдыр. Араны үзмеҗек болмалы, шуңа етирмели дәл, көпленч адамларың абрайының гачмагына шу себәп боляр. Хер кимем душманың болуп билер, йөне хер ким велин дост болуп билмез. Ягшылыгы оңарян аз-аздыр, йѳне тас хемме киши диен ялы яманлык эдип билер. Лачын билен томзагың арасына тов дүшди велин, томзак онуң хөвүртгесиндәки юмуртгалары тогалап ере гачы-рып, тас лачының тохумыны гутарыпды. Гизлин душманлар аматлы пурсатың гелерине гарашып ятдылар-да, индем өрч алып аяга галдылар. Иң эрбет душманың өңки достларың ичинден чыкандыр. Олар сениң говшак дамарыңы билип, эдил шо ериңе урярлар. Иле болса гүррүң герек, бири эйле диййә, бири бейле диййәр, саңа небси агырян киши болан болярлар, йөне бары сени язгаряндыр. Бирлери башдакы херекетиңи халаян дәл-дир, сересап болмадың, шонуң үчин шейле болды диййәндир, бейлекилери соңуны оңармадың дийип хүңүрдейәндирлер, гахарыңы саклаймалыдың диййән-дирлер, ахырсоңы барысы биригип хем акылсызлык этдиң-дә дийип, бир чукура түйкүрерлер. Эгер ара, барыбир, үзүлмели болса, онда ол багышланмалыдыр, йөне йигренч одуны туташдыраныңдан ыхлас мәхриңи совадан кем дәлмикә диййән. Ине, шоңа гөрә-де бу ерде мынасып ретирада барада ойланмак ерликли болар. Кын гүнүңи биле чекишҗек адамы тапмалы. Хич вагт ялңыз болма, ылайта-да нәдүрс ишде еке болма, шунда еке болсаң, әхли игенҗи бир өзүң чекмели боларсың. Кәбирлери ханам өзүмдирин, солтанам өзүмди-рин дийип пикир эдйәр, хакыкатда болса олар бар нәгилечилиги боюнларына аланларындан бихабар. Шонуң үчинем я сениң эдйән ишиңи аклаян, я-да сениң ишиң бишов боланда, шоны биле чекишйән адамың болмалы. Икиңе-де агыр дүшүп, тәлейиң терс гелер, тутуш болар-болмаз адамлар үстүнден дүшер. Акыллы врач кеселлә эм эденде, сыпдыран сәвлигини билип, кәрдешини чагырмага ялңышлыга ёл бермез, себәби диенде ол маслахатчы хѳкмүнде оңа өлиниң мейдини гөтеришмәге көмек этди. Җебир-җепадыр сөйүнч-кәйинҗи дең бөлүшмек айып дәл, шовсузлык йүкүни еке өзүң гөтерҗек болсаң, ики эссе агралып, халыс чекип-чыдар ялы болмаяр. Душманчылыгың өңүни алып, оны достлуга өвүрҗек болмалы. Эгнинде келлеси бар адам өйке-кинеден гача дурмалыдыр, онуң ар алмак билен иши болмалы дәлдир. Бәсдешиңи сырдаша өврүп, абрайыңы нышана алып атҗак болянлары галкана өврүп билмек аңрыбаш уссатлыкдыр. Шуны эдер ялы эт: миннетдар болар ялы эдип, хич дегнаңа дегере вагт гойма. Болуп биләйҗек агырлыклары шады-хоррамлыга өвүрмәни башарян болсаң, яшамагың абыны-табыны алдыгың. Бахылы, ичигараны достуңа өвүрмәге чалыш. Өзүңем аңрыбаш вепалыдыгыңы сомлап отурма, илденем шоны талап этме. Бу тайда гарындашлыга, достлуга, иң бәркиси, мисилсиз борҗуңа-да әңетме. Башга бирине ынанҗыңы я-да дуйгыңы пешгеш берйәңми, береңокмы, буларың гаты улы тапавуды бар. Иң голай гарындаш болсаң, башга гүррүң – бу ерде сыпайычы-лыкдан гелйән зелел ёк. Хайсам болса бир сырҗагазыны достуңам гизләп билер, хатда оглуң хем бир затлары саңа айтман билер; булардан бизем бир затлар айдып, бир затлар хем гизләрис, я-да терсине; бирине эглишик эдерис, бейлекисиниңем диенини этмерис – гөвни ачыклыгың чәгини велин хич вагт ятдан чыкармарыс. Нәдогры ишде хөтҗетлик этмели дәл. Бир хата гойберйәрлер-де, шондан соң әхт ичйәрлер; ялңышдан башлап, шолам хемишелик дурар өйдйәрлер, шол өңки эндиклеринем довам эдйәрлер. Өз янындан бу ялңыш-лыгы язгарярлар хем, илиң янында велин аклаярлар, онсоң, илки башда оларың самсык ишине эгер пайхаса сыгян зат дийип ат берен болсалар, онда соңабака хөтҗетлик билен шол ишлерини довам этселер, олара акмак адыны дакаймакдан өзге алач галмаяр. Бош вада бермек хем эдил ялңыш гелнен нетиҗе ялы борч хасапланып билмез. Бир топар адамлар башлан ишине дүшүнмән башлап, өңкүденем бетер наданлашяр, онуң пайхас гөнезлиги шол чүпрәп гидип отыр, чүпрәп гидип отыр. Әхтимал, оларың ызыгидерли акмаклар боласы гелйән болмалы. Унутмак – сунгат болман, эшрет болсун герек. Нәмәни илки унутмалы болсак, шонам бахым-бахымдан ятлаярыс. Үстесине, бизиң хушумыз шейле хилегәрем – айны бир герек вагты, ядымыза салян дәлдир, – оңа пайхаслам дийип болҗак дәл. Герек дәл вагты гелйәр, герек вагтам гелмейәр. Гынанян вагтың-а үстүңи аталап дур, бегендирмели вагтам гөвни бир ялы, бирем җан чекенок. Кәте беладан халас болмагың иң говы дерманы – оны ятдан чыкармак, эмма ине, шол дерман бизиң хакыдамыза геленок. Хакыдамызы дердимизе дерман болар ялы экди этмегимиз герек, себәби биз бехишде бармалымы я-да довзах одуна дүшмели, ялңыз шонуң өзи кесгитлейәр. Бу диңе гопбам адамлара дегишли дәл, олар сада гөвүнли боланлары үчин өз акмак кейпи-сапаларындан леззет алшып йөрлер. Гөвнүңе хош яран зады өзүңки этҗек болмага чалышма. Говы затлар илиңкем болса, өзүмизиңкиден көп шатлык эчилйәр ахырын. Гыммат зат өз эесине биринҗи гүн говудыр, галан вагтың хеммесинде ол или бегендирйәр. Илиң задындан ики эссе кән леззет алярсың – бир-ә тәзе зат гөрүп хезил эдйәң, икинҗем йитер-дөвлер аладаң ёк. Өзүңде ёк зат хейҗана саляр – илиң сувам саңа дерман. Зат өзүңки болса, леззет-ә аз, хоссасам кән боляр, карзына берсеңем шейле, карзына бермесеңем шейле. Олары диңе ил үчин саклаяң, шонуң үчинем таңры ялкасының ерине гаргыш аляң. Гүнүңи бихуда гечирме. Ыкбалың биз билен оюнбазлык эдеси гелйәр – шу сапар-а шейле эдер-ов диерсиң велин, ахмалыны агтаряндыр. Зехинем, акыл-пайхасам, эдерменлигем, хатда гөзеллигем мыдама сак болмалыдыр, чала өзүңи гойбердигиң ишиң гайтмагы ахмал. Эмма нәче әгәлик этмели вагтың ол саңа бивепа-лык эдйәр: аласармыклык – өлүмиң басганчагыдыр. Кәте болса бу сени алыс-алыс максаглара албай гурап алып гидйәр, көңлүге аркайынлык берип, сени гүрпбасды эдип, арыңы-мертебәңи сынагдан гечирмеги ниет эдинйәр. Той-дабара гүнлериниң нәхили горкулы боляндыгыны ким билмейәр, эмма мекириң гачгыны дабарадыр. Эйсе-мем болса ыкбал бизиң мертлигимизи-намартлыгымызы барламак үчин шейле бир гүн тапяр велин, бейле-бейле болар өйдүп асыл бизиң келләмизе-де геленок. Өзүңе гарашлы адамларың этмели ишлерини анык айт. Айны вагтында айдылан агыр везипе кән-кән адамлары шахсыет этди – йүзмеги өвренҗек болсаң, гарк болуп гөрмели. Шейдип, ине, көп кишилер өзлериниң мерданадыгына, хатда окумыш алымдыгына гөз етирди, йөне себәби-вагты долмадык болса велин, олар яйдана-яйдана тә габырларына гирйәнчәлер саргарып соларлар. Агыр ише баш гошмак ат-абрайыңы мизана саляр – намысына эл галдырыляныны гөрсе, эр йигиде мүң адамың гүйҗи гелермиш... Ченденаша мылакатлы болуп, бирден яман ада эе болайма. Хич зада гахары гелмейән адамың йүрегем болмалы дәл, йүреги доң адаман хич вагт шахсыет болуп билмез. Бу мыдама гаты аркайынчылыкдандыр өйдәймәң бейле дәл-де, көпленч дуймага укыпсызлыгындан боляр еринде гахар этмек – шахсыетиң эдәйҗек иши. Гушлар гарантганы биленсоңлар онуң үстүне гонярлар. Сүйҗи зат билен туршы зады оңарып иймек тагам танаяның иши: диңе сүйҗиниң өзүни чага билен самсык иййәндир. Доңбагыр мылакатлы адамлар – түйс таңры гарган бенделердир. Йүпек сөз, махмал гылык. Ок-гөврәни, аҗы сөзем – гөвни яралаяр. Бир гүли-рейханың өзи тенха лукманым мениң. Өмүр базарында бир бейик сунгат бар, оңа гиңлик сатмак диерлер. Ол сөз билен үзүлишилйәр, сөзүң битирйән ишини, гөркезйән гудратыны тесвир этмек мүмкин дәл, иң ёкары гатлакларда-да шу сөвда гидйәр, бейик кишиниң агзындан чыкан келам агыз сөз улы илиң гөвнүне телвас берйәр. Эй, таңрым, мыдам ширин зыбанлы бол, душманыңа-да аҗы сөз дийиҗи болма. Мылакатлы болмагың иң говы ёлы – мыдама өзүңи парахат алып бармакдыр. Акыллы адам акмагың иң соңунда этҗек ишини башда эдер. Акыллың хем, акмагың хем эдйәни шол бир ишдир, бир тапавуды вагтдадыр: бир-ә эдил айны вагтында эдйәндир, бейлекисем шоны вагтында эдйән дәлдир. Онуң бейниси башдан терсине огурдылан болмалы, ол галан өмрүни хем шейдип гечирмели, келлесинде болмалы зат аягында, сагы-чепинде, әхли эдйән ишем чепине, әхли эдилмели ишлери велин сагына этмели. Ахыры акмак мейлетинликде-де эдип билҗек ишини өзем билмән эдйәр, акыллы велин нәмәни соңа гоюп, нәмәнем хәзир этмелидигини бада-бат билйәр, өзем шуны хезил эдип, бегенип эдйәр, онсоң ол ишиң, гөзүңе сөвейин, битишем бир башга. Тәзекәң тәзелигиңден пейдалан. Тәзекәң сениң гадырыңы билйәрлер. Тәзәни говы гөрйәрлер, тәзе зат өңки дурмуша үйтгешиклик гиризйәр, леззет алшыңам тәзеленйәр – адаты, өвренишилен мешхурлыкдан тәзеҗе ортамыяна зат кем герленок. Кәмил задам гөвшүллейәр, көнелйәр. Унутма, сениңем шан-шөхратың эдил тәзе зат кысмы узага гитмез, бир гүнден бир гүн өчер гидер. Шоңа гөрә-де сылаглыкаң сылагыңы бил-де, гөтергиленйәркәң гөтерил-де, гөвнүңдәки арзувыңа ет, соң арман этме, ёгсам соң совар гидерсиң, әхли кейпи-сапаң бахар паслы дей совлар гидер. Ынан шуңа, херки задың өз мөврити боляр, галян зат ёк. Улы иле яраян зады бир өзүң йигренип отурма. Эгер көпүң гѳвнүнден туран болса, элбетде, бир говы ери бар болмалы-да. Йѳне муны дүшүндирип болмаса-да, улы ил хезил эдйәр. Үйтгешик бир пикир айдылса, гөвнүңе ярамаяр, халамаярсың, үстесине-де, ол ялңыш пикир дагы болайса-ха гүлкүнч хем боляр, шол пикир өңи биленем гүррүңи эдилйән зада дәл-де, сениң дар акылыңы масгаралар, өз бидерек дүшүнҗәң билен бир өзүңҗик ялңыз галарсың. Ал, говы бир зат тапып билеңокмы, өз асгынлыгыңы билдирме, делилсиз-бейлекисиз гаралап отурма, адатча, дар дүшүнҗе билмезлигиң нетиҗеси. Ил агзы керамат, я шол чындыр, я-да чын болҗакдыр. Хер бир иш болса болайсын, эгер гаты белет дәл болсаң, өң сынагдан гечен ише япышайгын. Акыллы адам экен-ов диймеселерем, ерликли адам хатарына-ха гошарлар. Билйән адам гөвнүниң исләнини эдер, хич яйданмазам, горкмазам, йѳне энтек билениң кемлик эдйәр, төвекгеллик этмек болса өлүме мейлетин эл буламак. Сагдан йөре, улы илиң йөрейән ёлы хич азашдырмаз. Билимиң уҗыпсыз болса, чаркандак– сызрак ёл билен йөрәбер. Диңе билими азлар хем дәл, әхли ягдайда, билсеңем я-да билмесеңем, үйтгешик ёлдан гитмән, адаты ёл билен йөресең, акыллы болдугың. Ягшылыгы билйәне этсең, ол саңа шонча бергили болар. Дилегчи нәче дилесе диләберсин, эли ачык сахаватлы киши оңа хер хачан диләнинден кән зат берер. Мылакатлылык диңе бир эчилмән, эйсем борчлам эдйәр, сыпайычылык болса өңкүденем улы борҗы бойнуна алып, гайтаргысыны үзҗек боляр. Асыллы адам үчин мугт берлен зады үзмек ялы гымматлы зат ёк, эдил ики сапар берип, ики сапарам ики эссе гыммат сатан ялы гөрйәр – сылананы үчин, гадыры билнени үчин. Догры, дейюс адам үчин сыпайычылык хич задың алнына-да дәл, онуң мылакатлы адамың сыпайычылыклы дилине дүшүнҗек гүманы ёк. Иш салышян адамларың гылыгыны билмели, ёгсам оларың ниетини билип билмерсиң. Себәбини биленинден соң нетиҗесине-де гөз етирерсиң, илки себәпден, диңе шондан соң хем баханадан угур аларсың. Тутук адам мыдама нәме бела гопҗакдыгы хакда велилик сатар, гыбаткеш болса яман ишлериң донуны бичер. Оларың гөзүне диңе эрбет затлар гөрүнйәр. Олар шу гүнки говы затлары кабул эдип билмәнлеринден соң, гелҗекде-де шейле болар дийип җар чекип йөрлер. Җошгунлы адам хайсам болса бир задың дүйп манысыны болшы ялы айдайман, хөкман ёюп гүрләр, себәби ол пайхасың диени билен дәл-де, хыҗувың гулы. Хер кимем шейле: я хыҗувына, я-да кейпиниң тутушына гөрә гүр-лейәр, йөне икисем хакыкатдан дашда. Адамы йүзүнден танамагы өврен, дашкы сыпаты боюнча йүрегини ока. Шулары айыл-сайыл эт: ким мыдама гүлүп йөрен болса, бу самсыклыгың аламатыдыр; ким хич хачан гүлмейән болса, бар зада гахар эдип йөрен адам болдугыдыр. Мөхүр басҗак болян ялы әхли зады билҗек болян адамдан гач, ол бихая адамдыр, онуң йүпүниң үстүнде одун гоюп болмаз. Бетнышандан ягшылык хантамасыны этме, олары Аллаң өзи нәгиле этди ахырын, Алла-ха олары халанок, олар хем Алланы. Овадан адамлар нәме диййәңизми, нәче овадан болса, шонча-да акмак болар. Арып болмалыдыр – сыясы мылакатлылыгың җадысы шудур. Гой, сениң мылакатың бәхбит арамасын-да, йүрекден чогуп чыксын, я-да шуларың икисем болса боляр. Эгер гөвнүңден турмага хөвесек болмасалар, йѳне бир мертебәң өзи етерлик дәл, диңе мертебедир сени говы гөркезйән, мертебе патышаларың иң өтгүр ярагыдыр. Улы илиң халаян, сылаян адамы болуп етишмек шов ишидир, эмма бу меселеде саңа сунгат аркалы-да хемаят эдип болар; Аллаң эчилен белент мертебесине эмели мертебе гошсаң, эдил шаплашар дуруберер. Шейдип, өзүңе вепадар тапарсың, соң хем нәме, ил-гүнүң хорматына, хатырасына улашар гидерсиң-дә. (довамы бар)... | |
|
Teswirleriň ählisi: 0 | |