Suw meselesi Taliban bilen Orta Aziýa ýurtlarynyñ arasynda urşa sebäp bolarmy?

SUW MESELESI TALIBAN BILEN ORTA AZIÝA ÝURTLARYNYÑ ARASYNDA URUŞA SEBÄP BOLARMY?

Dünýä boýunça arasynda öñki Sowet Soýuzynyñ düzümine giren Orta Aziýa respublikalarynyñ halklarynyñam bolan iki milliard adamyñ gündelik durmuşy Tibet platosyndan we Hindiguş daglaryndan gözbaş alyp gaýdýan derýalara bagly

Owganystanda elli ýyla golaý wagtdan soñ gurlan merkezi häkimiýetiñ täzeden ýola goýulmagy ýurduñ goñşulary bilen özara problemalarynyñ ýarasyny ýene bir gezek gorjady.
Ençeme ýyly gandöküşikli uruşlar bilen geçen we bir bitewi hökümeti bolmadyk Owganystanda şonuñ üçin döwlet infrastruktura boýunça-da hiç zat edip bilmedi. Döwlet güýji bilen alnyp barylýan uly maksatnamalaryñ ýoklugy we ýurduñ kynçylyklar bilen başyna gaý bolmagy Owganystanyñ goñşularyny aýratynam suw gorlarynyñ paýlanyşygy boýunça has ynamly ädimleri ätmäge iterdi.
Emma 2021-nji ýylda Talibanyñ gaýtadan häkimiýet başyna gelmegi bilen gurlan merkezi hökümet bilen birlikde döwletiñ güýjüne daýanyp alnyp barylýan taslamalaram täzeden ýola goýuldy. Bu taslamalaryñ işe başlamagy bilen birlikde Owganystanyñ serhetdeş goñşulary bilenem problemalary galñady. Owganystan bilen Eýranyñ, Türkmenistanyñ, Özbegistanyñ, Täjigistanyñ arasynda suw meselesi boýunça problemalar döräp başlady.
Awstraliýaly žurnalistka Linn O'donnell ABŞ-nyñ "Foreign Policy" žurnalynda taraplaryñ arasyndaky suw problemasynyñ üstünde durup geçdi.
O'donneliñ makalasyny türkmen diline geçirip, Siziñ dykgatyñyza ýetirýäris.

Türkmenistanda ýaşaýyş jaýlarynda suw krantlary akanok, çekirtge sürüleri ekinleri gemrip-gutaryp barýar. Gazagystanda Hazar deñzi kak suwuna döndi, bir ýandanam adatdan daşary ýagdaý yglan edilýär. Özbegistanda halkara gul-işçi boýkotynyñ soñlanmagy Aral deñziniñ guramagyna getiren pagta bolan islegi artdyrýar. Taliban bäş gurak Orta Aziýa ýurdy bilen araçägi emele getiren Amyderýadan suw çekmek üçin kanal gazýar. Owganystan bilen Eýran serhetden añyrky suwy bölüşip bilmän gyzgyn çaknyşyklara girýär. Käbir hünärmenler uzak wagtdan bäri bolmagyna garaşylýan "suw uruşlarynyñ" birinji ädimleriniñ eýýämden ädilen bolmagynyñ mümkinliginden gorkýar.
Dünýä boýunça arasynda öñki Sowet Soýuzynyñ düzümine giren Orta Aziýa respublikalarynyñ halklarynyñam bolan iki milliard adamyñ gündelik durmuşy Tibet platosyndan we Hindiguş daglaryndan gözbaş alyp gaýdýan derýalara bagly. Suw gorlarynyñ uzak wagtlap bisarpa tutulyp gelinmegi, geleñsizlik, isripçilik sähralary ýakyp-ýandyryp barýan we birnäçe ýyl bäri dowam edip gelýän gurakçylyk bilen birigensoñ, ahyrsoñunda klimat üýtgeşmelerine uçran hökümetleri sarsdyryp taşlady.

Özbegistanyñ, Täjigistanyñ, Türkmenistanyñ prezidentleri awgust aýynda Türkmenistanyñ paýtagty Aşgabatda ýyllyk duşuşyklary üçin ýygnak geçirerler we olaryñ gün tertibinde suw meselesi bolar. Syýasy güýjüñ umuman alanda tebigy baýlyklaryñ çykarylyşyna bagly sebitde gitdigiçe has köp isleg bildirilýän bir zat bar: Suw.
Suw boýunça hünärmenleriñ biragyzdan makullaýan az sanly meselelerinden biri - howpuñ ekzistensialdygy we çözgüdiñ kollektiwleýin bolmagynyñ gerekdigi. Gowulyga ýormak isleýänler Gazagystanyñ, Gyrgyzystanyñ, Täjigistanyñ, Türkmenistanyñ, Özbegistanyñ tagallalary birleşdirip işläp biljekdiginiñ subutnamasy hökmünde Sowet Soýuzynyñ dargamagyndan soñ otuz ýyldan gowrak wagtyñ dowamynda dowam eden gelen parahatçylyga yşarat edýär. Gimalaý deltasy boýunça "Third Pole" maglumatlar platformasynyñ baş redaktory Omar Ahmed dagy bolsa, suw meselesindäki howatyrlanmalary "diplomatiki minanyñ düşelen meýdany" hasaplaýar.
O.Ahmed Hytaýyñ öñbaşçylyk eden ýagdaýynda Şanhaý Hyzmatdaşlygy guramasynyñ (ŞHG) iñ netijeli çözgüde gelip biljegini öñe sürýär. Emma ŞHG-nyñ lokomotiw güýji bolan Hytaýyñ özüniñ suw boýunça problemalary bar we Orta Aziýadaky uly "Guşak we Ýol" infrastruktura maksatnamasy ara atylanda "gök guşak" maksatnamalaryna o diýen üns berenok. O.Ahmediñ pikiriçe, Hytaýyñ "lomaý gazançdan başga zada işdäsi ýok".
Özbegistanyñ paýtagty Daşkentdäki Halkara ykdysadyýet we diplomatiýa uniwersitetiniñ dosenti Akram Umarow bir mahallar Özbegistan bilen Gazagystanyñ deñ-derman peýdalanan we dünýäniñ iñ uly ýapyk deñzi bolan Aral deñziniñ gaýtadan dikeldilme umydynyñ ýokdugyny aýdýar: "Aral deñzi öldi, indi ony halas edip bilmeris".
Demirgazykdaky Syrderýadan, günortadaky Amyderýadan gelýän suwlar Arala ýetmänkä, pagta we beýleki ekinler ekilen meýdanlary suwarmak üçin paýlaşylýar. Sebitde hiç bir ýerde suwuñ peýdalanyşyny kadalaşdyrýan tehnologiýalar ulanylanok, dolandyryş sistemalarynyñ arasynda çäkli koordinasiýa bar, has ownuk derýalar we köller bilen bir hatarda esasy suw ulgamlaryna gönükdirilen oñyn işler ýola goýulmadyk. Umarow "Suwuñ ýaramsyzlygy dramatiki we köllerde suw isripçiligi kän. Akyl satýan köp, ýöne iş oñarýan we edilýän iş ýok".
Bu ýagdaýlaryñ hiç birem tutuşlygyna täzelik däl, emma sebitdäki suw problemasynyñ çuñlaşýandygy täzelik. O.Ahmed Orta Aziýanyñ ýaramaz suw hojalygynyñ geçmişiniñ "Staline baryp direýändigini" aýtdy. "Sowet modernizasiýasy gormonlydy we tradision suw hojalyk formalaryna üns bermediler", munuñ ýerine "syýasatyñ tebigatyñ üstündäki güýjüni" mazamlaýan äpet maksatnamalary saýlap aldylar. Garaşsyzlykdan soñ Orta Aziýa respublikalary edil Russiýada bolşy ýaly, tebigy baýlyklaryñ gözegçiligini eline alan kleptokratlar tarapyndan basylyp alyndy.
O.Ahmed bularyñ ýere "gowy suw hojalygyny dolandyrmak taýdan däl-de, şahsy baýlyk toplamak we syýasy güýç nukdaýnazaryndan garaýandygyny" aýdýar.
Sowet Soýuzy adamyñ tebigatyñ üstündäki agalygyny görkezmek üçin ösüşe ymtylan ýeke-täk ýurt däldi: Bentler XX asyryñ ortalarynda ABŞ-da we başga ýerlerde ykdysady öwrülişigiñ bir parçasydy. Has ýakyn wagtlarda Hytaýyñ ösmäge başlan döwründen bäri onlarça ýylyñ dowamynda Tibet platosyndan gözbaş alyp gaýdýan derýalaryñ öñüni bentläp, özüniñ suw howdanlaryna dolduryp goýmagy, häzirki wagtda tokaýlarynyñ selçeñleşme, siltrasiýa, siller, şorlaşma, gurakçylyk ýaly problemalar bilen gidişýän aşakky goñşulary bilen dartgynlylygy hasam artdyrdy.

Umarow "Problemanyñ düýp manysyna düşünenimizde, suwuñ mundan beýläk döwletleriñ arasyndaky ähli gepleşikleriñ baş temasyna öwrülendigine düşünip bileris" diýýär. Emma arada garaşylmadyk aktýor bar: Taliban.
Taliban eýýämden Owganystandaky suwaryş problemasyna çözgüt tapmak üçin Amyderýanyñ suwlaryny ulanýan bentleriñ gurluşygyny alyp barýar.
Orta Aziýaly goñşulary Talibanyñ derýa ýanaşyk oturan beýleki goñşy ýurtlara geñeşmezden alyp barýan maksatnamasynyñ Amyderýanyñ suwunyñ deñ ýarsyny kemeltjegini bilýär. Taliban Guşdepe kanalyny çekmek arkaly demirgazykdaky çölüni ekin meýdanlaryna öwürmek isleýär. Emma käbir hünärmenler kanalyñ Orta Aziýa ýurtlaryna birgiden problemalary döretjegini gaýgy edýär.
Germaniýanyñ Gisen şäheriniñ Ýustus fon Libih adyndaky uniwersitetiniñ Halkara ösüş we Daşky gurşaw boýunça ylmy-barlaglar merkezinde işleýän asly özbegistanly Isgender Abdyllaýew oýlanyşykly meýilnamalaryñ, inženerçilik kadalarynyñ doly we dogry berjaý edilmän gurulýan kanaly sebäpli "suwuñ zordan ýarysynyñ kadaly paýlanyljakdygyny, galan ýarysynyñ çöle siñip gitjekdigini" aýdýar we sözüniñ üstüne şuny goşýar: "Aladalanmaga zat köp. Bu kanalyñ nähili işlediljekdigine ýa-da kadaly paýlanyljakdygyna düşünip bilemok".
I.Abdyllaýew Talibanyñ hemlesiniñ Orta Aziýanyñ gurak ýurtlaryny ellerindäki suwy halas etmek üçin herekete geçmäge mejbur etjegini aýdýar: "Talibana dur diýmegiñ manysy ýok, olar barybir durmaz. Bu ýer olaryñ ýeri. Amyderýa Owganystandan gözbaş alyp gaýdýar we Owganystanyñ içinden geçýär".
Bu ýagdaý edil häzir biri-birinden çekinşip duran goñşulary haçanam bolsa bir gün hasaplaşmaga mejbur eder. I.Abdyllaýew bu barada şeýle diýýär: "Talibanyñ hötdesinden geläýmek añsat däl, emma beýtmek üçin entek giç hem däl. Bu ýagdaý Orta Aziýa bilen Owganystanyñ arasyndaky suw boýunça ylalaşyga gelmegiñ diñe başlangyjy".

Linn O'DONNELL.

Çarşenbe, 09.08.2023 ý.