Taryhy roman ýazmagyñ jogapkärçiligi

TARYHY ROMAN ÝAZMAGYÑ JOGAPKÄRÇILIGI

■ Taryhy roman barada düşünje

Taryhy roman - bu taryhyñ dürli döwürlerindäki wakalar we taryhy şahslar bilen baglanyşykly ýazylan eserdir.
Temasyny taryhy hadysalar ýa-da taryhy şahslar, olary gurşap alan hakyky ýa-da çeper obrazlaryñ durmuşyndan we başdan geçiren wakalaryndan alan bir roman žanrydyr.
Taryhy romanlarda döredilýän gahrymanlar hakyky ýa-da hyýaly obrazlar bolup biler. Emma gürrüñ berilýänler köplenç taryhy hakykatlara gabat getirilýär. Bu roman žanry aslynda romantizmiñ önümidir. Taryhy romanyñ edebi ähmiýete eýe bolmagy diýmek - ol taryhy romanyñ tema edip alan döwrüniñ aýratynlyklaryny doly diýen ýaly suratlandyryp bilmegi diýmekdir.
Dünýä edebiýatynda ilkinji taryhy roman ýazan iñlis ýazyjysy Walter Skottdyr.

■ Dünýä edebiýaty boýunça taryhy romanlara şu aşakdaky eserleri mysal getirse bolar:

- Walter Skott "Selahaddin Eýýuby we şir ýürekli Riçard;
- Walter Skott "Wawerleý";
- Walter Skott "Iwanhoý";
- Aleksandr Dýuma "Monte Kristo";
- Gustaw Flober "Salambo";
- Jean Gawr "Hökümdar;
- Kemal Tahyr "Ene ýurt";
- Nihal Atsyz "Däli Möjek";
- Nihal Atsyz "Boz möjekler";
- Lew Tolstoý "Uruş we parahatçylyk";
- Stendal "Parma monastyry";
- Rafaello Žowanoli "Spartak";
- Wladimir Bartol "Pidaýylaryñ galasy. Alamut"
- Wasiliý Ýan "Çingiz han";
- Wasiliý Ýan "Baty han";
- Aýbek "Nowaýy;
- Muhtar Auezow "Abaýyñ ýoly";
- Adyl Ýakubow "Ibn Sina";
- Ýunus Oguz "Nedir şa";
- Amin Maluf "Samarkant".

■ Türkmen edebiýatynda taryhy romanyñ orny

XX asyryñ birinji ýarymynyñ ahyrlarynda türkmen halkynyñ SSSR-iñ düzüminde ýaşap başlamagy bilen ähli ugurlarda bolşy ýaly türkmen edebiýatynda hem uly öwrülişikler bolup geçdi. Gürrüñi edilýän döwre çenli türkmen edebiýatynda kyssa bilen goşgy garylyp ýazylan, halk döredijiligi arkaly ýa-da belli bir klassyky şahyrymyz tarapyndan döredilen yşky-liriki temadaky dessanlar roman žanry ornaşýança iñ göwrümli eserler bolup hyzmat edipdi. Eger Mollanepesiñ "Zöhre-Tahyr" dessanyny hasaba almasak, onda türkmen klassyky edebiýatynyñ altyn döwri bolan XVIII asyryñ görnükli wekilleri Nurmuhammet Andalypdan, Gurbanaly Magrupydan, Abdylla Şabendeden, Şeýdaýydan soñ dessan žanrynda uly göwrümli eser döreden ýok diýen ýaly. Megerem bu žanrdaky iñ soñky synanyşyk Mollamurtyñ "Emir-Zerli" dessany bolsa gerek. Elbetde, gürrüñi gidýän döwürde döredilen we ona golaý awtory häzire çenli belli bolman galan powest möçberindäki çaklañrak dessanlaryñ hem bardygyny hem aýtmak gerek. Şol dessanlar "Türkmen halk dessanlary" atly iki tomluga girizilipdi.
Türkmen dessanlarynda yşky-liriki temada, hususanam fantastiki başdan geçirmelere agram berýändigi üçin taryhy wakalara agram berilmändir. Şonuñ üçin olardan belli bir döwrüñ aýratynlyklaryny öwrenmek juda kyn bolsa gerek. Muña garamazdan dessanlaryñ wakalarynyñ türkmenleriñ taryhda Beýik Osmanly we Sefewi döwletleriniñ, Beýik Babyr imperiýasynyñ, Garagoýunlylaryñ, Akgoýunlylaryñ, Mamlýuklaryñ döwlet guran ýerlerinde bolup geçmegi, juda üns berilip çemeleşilende köp zatlary anyklasa boljakdygyny görkezýär.
Mysal üçin, "Töwriziñ begleri sonam geldimi?" diýen aýdymdaky Töwrizi, ýa-da "Görogly" eposyndaky Araz çaýyny, "Gorkut ata" eposyndaky Baýburt galasyny bilmeýäniñiz az-azdyr. Bu agzalan toponimler taryhda türkmenleriñ döwlet gurup, at dabradyp gezen ýerleridir.
Temamyzyñ gürrüñinden daşlaşmalyñ. Sebäbi bu aýdanlarym entek gerekli gyzyklanmasyny görmedik dessanlarymyza, eposlarymyza bolan ünsümizi güýçlendirmek babatda kän işleri etmelidigini añladýar. Şonuñ üçin kiçijik makalamyzyñ çägi bu aýdylanlara dar gelse gerek.
Dessan žanry XIX asyra gelinende haýallap başlady we XX asyryñ başyndaky taryhy öwrülişikleriñ netijesinde edebiýat taryhyna siñip gitdi. Ýerine bolsa roman žanry geldi. Türkmen edebiýatynda "Ganly penjeden" atly ilkinji romanyñ awtory Hydyr Derýaýewdir. Şeýle-de bolsa, türkmen edebiýatynyñ ilkinji uly göwrümlu epiki eseri hökmünde SSSR-iñ çäginde uly şöhrata eýe bolan Berdi Kerbabaýewiñ "Aýgytly ädim" romanydyr. Öz gözi bilen gören ýa-da döwürdeşleriniñ başdan geçiren wakalaryny, öz döwrüni suratlandyrýanam bolsa, B.Kerbabaýewiñ "Aýgytly ädim", H.Derýaýewiñ "Ykbal", B.Seýtäkowyñ "Doganlar", "Bedirkent", G.Kulyýewiñ "Gara kerwen" romanlary häzirki wagtda taryhy roman žanrynyñ iñ saýlama eserleri bolup durýar. Garaşsyzlygymyzy almagymyz bilen taryhy-rewolýusion temada döredilen eserlere bolan gyzyklanma ikinji derejä düşürilenem bolsa, bu eserler türkmen taryhynyñ belli bir döwürdäki, şol sanda türkmen prozasynyñ başlangyç döwürdäki taryhyny aýdyñlaşdyrmakda iñ ähmiýetli çeşmeler bolup durýar.
Şol bir wagtyñ özünde taryhy roman žanrynda uly göwrümli eserler döretmek türkmen sowet prozasynyñ irki döwürlerinde başlapdy. Öz döwründe dürli sebäplere görä okyjylara belli bolman galsa-da, A.Gowşudowyñ döreden "Perman" romany muña iñ gowy mysal bolsa gerek.
XX asyryñ segseninji ýyllaryndan başlap, togsanynjy ýyllaryñ başlaryna çenli türkmen edebiýatynda taryhy roman žanrynyñ iñ gülläp ösen döwrüdur.
R.Esenowyñ "Turanyñ gözýaşlary", "Sary dominionyñ kölegeleri", A.Taganyñ "Saragt galasy", Ý.Mämmediýewiñ "Şapak", T.Jumageldiýewiñ "Gara ýyldyrym", ýaly eserleri taryhy roman žanrymyzyñ iñ kämil eserleri hökmünde görkezip boljak romanlardyr.
Gynansak-da, XIX asyryñ türkmen edebiýatyndaky ýöwselleýişiñ we XX asyryñ başyndaky togtaýyşyñ tolkuny XX asyryñ ahyrlarynda hem ýene özüni görkezdi.
Roman žanrynda eser döredýän ýazyjylar we döredilen eserler barmak basyp sanaýmaly derejede pese düşdi. Elbet-de A.Nurmämmet ýaly "Oguz ýurdy" romany ýaly käte birlän-ikilän taryhy roman bilen orta çykanlar bardy. Emma olaryñ köpüsi şowsuz döredilen eserler bolansoñ halk köpçüligine mälim bolman galýardy. Garaşsyzlygymyzy alan döwrümizden häzire çenli döredilen taryhy romanlardan iñ şowlulary we halk tarapyndan gyzgyn garşylanany S.Annasähet Iner oglynyñ "Ygrar", Ç.Aşyrowyñ "Ata-babalarymyz", Ö.Nepesowyñ "Pyragy", A.Durdyýewiñ "Keýmir kör", N.Hojageldiýewiñ "Gökdepe galasy", O.Ödäniñ "Annanyýaz Artyk", "Altynjan Hatyn", "Süleýman ogly Gutulmyş beg", "Göktürkmen söýgüsi", J.Mülkiýewiñ "Seljuklar" romanlary bolsa gerek.
Näçe kyn görsek-de, bir zady boýun almasak bolmaz, taryhy roman žanrynda dünýä edebiýatyna ses goşup biljek eserleri döretmekde entek-entekler yzdadyrys. Hatda türk, azerbaýjan we özbek edebiýatyna eýermekde hem yzda barýarys.
Daşary ýurtly edebiýaty öwrenijiler häzirki wagta çenli umumy türk edebiýatynyñ altyn hazynasyna giren eserler hökmünde diñe A.Gowşudowyñ "Perman" we T.Jumageldiýewiñ "Gara ýyldyrym" romanlaryny görkezýärler. Bu sanlaryñ näme üçin ikiden geçmeýänliginiñ sebäplerini öwrenip, gelejekde ses döredip biljek taryhy eserleri döretmek ýene-de ýazyjylarymyzyñ boýnuna düşýär.

■ Taryhy romanlar näme üçin gerek?

Soñky döwürlerde internetiñ has aktiw ulanylmagyndanmy ýa-da metbugat we telewideniýe serişdeleriniñ, taryhy temada döredilýän kinofilmleriñ, seriallaryñ täsiri bilenmi näme, taryha bolan gyzyklanma has-da artyp başlady. Elbetde ýazyjylarymyz muny ýerlikli peýdalanyp, oñat eserleri döredip bilseler juda uly boşlugy artygy bilen doldurmaga mümkinçilik gazanardylar.
Taryhy her halk öz bähbidine göräräk düşündirýär. Mysal üçin Çingiz han biziñ añymyzda nähili ganojak basybalyjy bolýan bolsa, mongollaryñ özi üçin ol milletiñ atasy hasaplanýar. Ýa bolmasa yslamy ilkinji bolup alysdaky Hindistan topraklaryna aralaşdyran Mahmyt Gaznawy biziñ üçin nähili buýsandyryjy şahsyýetem bolsa, hindileriñ gözünde Mahmyt Gaznawynyñ Çingiz handan tapawudy ýok. "Maýn Kampfy" hernäçe Germaniýada okamak gadaganam bolsa, Gitler biziñ gözümizdäki ýaly nemeslere ýigrenji däl...
Sowet döwründe bize Nedir şa, Teýmirleñ ýaly beýik hökümdarlara bolan ýigrenji añymyza guýjak bolupdylar. Emma edil häzir, Eýrany bir bitewi döwlet hökmünde bir gysyma jemländigi üçin asly türkmen Nedir şa eýranlylaryñ, Teýmirleñ bolsa özbek kowumdaşlarymyzyñ milli buýsanjydyr.
Taryha hemme taraplaýyn bakmak, şol sanda ony öz halkymyzyñ bähbitlerine görä añymyza ornaşdyrmak, netijede halk köpçüliginiñ taryha bolan jemgyýetçilik pikirini emele getirmek diñe bir taryhçy alymlaryñ däl-de her bir taryhy roman ýazjak ýazyjynyñ mukaddes borjudyr.

■ Taryhy romanlar ýazylanda taryhy şahslara nähili çemeleşmeli?

Gynansakda, soñky döwürlerde dünýä edebiýatynda, hususanam yslam ýurtlarynyñ edebiýatynda taryhy roman ýazylanda taryhy şahslary ýoýup başgaça görkezmäge ýykgyn edilýär. Yslam dininiñ genetiki kodlarynyñ ýoýulmaga çalşylýan we yslam dininiñ terror dini hökmünde görkeziljek bolunýan döwründe, bu gynanjyryjy ýagdaýy öz peýdalaryna ulanyp, taryhda ýaşap geçen yslam beýiklerini hristiançylygyñ "hoşniýetli" taglymatlaryna utgaşdyryp taryhy romanlaryny döredýänler köpelip başlady. Elif Şafagyñ Möwlana Jelaleddin Rumynyñ durmuşyndan söz açýan "Yşk" romany muña iñ gowy mysaldyr.
Başda-da aýdyşymyz ýaly, taryhy roman ýazylanda köplenç taryhy hakykatlardan daşlaşylmaýar. Ýaşap geçen şahslaryñ we çeper gahrymanlaryñ obrazlary taryhy hakykatdan daşlaşman, beýan edilen döwrüniñ aýratynlyklaryny açyp görkezse, eseriñ şowly bolmak mümkinçiligi has-da artýar. Şol sanda obrazlaryñ diline, hyýalyna we duýgusyna taryhy hakykatlaryñ çäginde, gürrüñi ediljek taryhy şahslardan galan taryhy faktlaryñ, olardan galan edebi eserleriñ çäginde özüñçe öwüşgin bermek hem mümkindir. Yslam beýikleri babatda bu jogapkärçilik has-da artýar. Bu jogapkärçilik babatda Pygamberimiziñ sahabasy Abdylla ibn Ensary baradaky "Myhmandar", beýik türkmen welisi we şahyry Ýunus Emre barada "Ot" romanlaryny döreden türk ýazyjysy Isgender Paladan taryhy roman ýazmagyñ jogäpkärçiligi soralanda ol, "Döreden bu obrazlarymda bu şahslaryñ durmuşyna, ömrüni bagyşlan ideasyna gabat gelmejek toslama duýgulary, ahwallary, ýa-da toslama wakalary özümden goşup, ahyretde bularyñ öñünde ýüzümi gyzardyp durmakdan gaty çekinýärin. Çünki men erteki gün olar bilen ýüzbe-ýüz bolmalydygyna juda berk ynanýaryn. Goý olar meni görende ýylgyryp deñimden geçsinler we meniñ üçin şepagat dilesinler" diýip jogap beripdi.
Isgender Palanyñ aýdan bu sözleri taryhy şahslara nähili seresaply çemeleşmelidigini, hususanam bu prinsipi yslam beýikleri babatda berjaý edilmelidigini görkezýär.
Taryhy romanlara seresaply çemeleşmegiñ ýene bir tarapy bar. Adatça okyjylar taryhy şahslary taryhy monografiýalaryñ üsti bilen däl-de, taryhy kinofilmleriñ we taryhy romanlaryñ üsti bilen tanaýar. Roman žanrynda taryhy romanlara bolan isleg beýleki ugurlarda ýazylan romanlardan has köp bolsa gerek. Bu biziñ türkmen okyjylarymyz üçin-ä hasam şeýle. Netijede taryhy romanlardaky taryhy şahslaryñ çeper obrazlary köplenç añymyza hakykat hökmünde siñýär.
Mysal üçin gruzin ýazyjysy Grigol Abaşidzäniñ "Uzaga çeken tümlük" romanyndaky Jelaleddin Meñburnynyñ obrazy islendiginiziñ bu beýik soltana bolan garaýşymyza bulaşdyryp biler. Ýa bolmasa Wasiliý Ýanyñ "Çingiz han" romanyndaky Muhammet şanyñ obrazy islendigiñizde bu beýik soltana bolan oñyn garaýşyñyzy üýtgedip biler. Romandaky şöhratly Horezm şalygynyñ soltany nalajedeýin we gorkak edilip görkezilýär. Muhammet şanyñ nähili beýik hökümdardygy Atamälik Jüweýniniñ, Muhammet Nesewiniñ taryhy ýazgylarynda aýdylyp durka, okyjylar näme üçin Muhammet şany Wasiliý Ýanyñ döreden çeper keşbi ýaly göz öñüne getirýär? Ýogsa bolmasa Wasiliý Ýan bu obrazy Orta Aziýa syýahat edende Buhara emirini görüp, şonuñ özüni alyp barşy esasynda döredendigini öz ýatlamalarynda belläp geçýär. Ynha, taryhy romanyñ we onda döredilen obrazlaryñ okyjylara edýän täsiri we halk köpçüliginde taryhy şahslar barada döredýän pikiri!
Hut şu nukdaýnazardan ugur alyp, türkmen ýazyjylary taryhy romanyñ biziñ jemgyýetimiz üçin ähmiýetine dogry düşünmeli we ilhalar eserleri döretmeli. Halkymyzyñ öz taryhy şahslarymyzy Grigol Abaşidzäniñ, Wasiliý Ýanyñ döreden otrisatel obrazlary arkaly däl-de, öz ýazyjylarymyzyñ döreden milli ruhly obrazlary arkaly tanamagyna wagt gelip ýetdi.
Özüm taryhy roman ýazyp oñarjakmy ýa oñarmajakmy? Ony bilmedim. Emma döretmegi göz öñünde tutýan eserlerim welin bar. Häzire çenli meni bu bähbitli işden sägindiren bir esasy sebäbi makalama jemleme hökmünde getireýin:
"Hut menem Isgender Pala ýaly taryhy şahslar boýunça döretjek obrazlarym üçin olaryñ öñünde berjek jogapkärçilimden çekinýärin!
Ýogsam bolmasa men bireýýäm yslamyñ eldegrilmez belentlikleri bolan Möwlana Jelaleddin Rumy, Ýunus Emre, Magtymguly Pyragy barada, iñ bolmanda Şirak, Jelaleddin Meñburny, Aba Serdar barada romanlary ýazardym..."

■ Peýdalanylan çeşme:

▪"История всемирной литературы": В 9 т. М., 1989

Has TÜRKMEN.

# ertir.com-yñ arhiwinden