Absolýut ateizmiñ mümkinsizligi: Tañry düşünjesiniñ köptaraplylygy

ABSOLÝUT ATEIZMIÑ MÜMKINSIZLIGI

▶ TAÑRY DÜŞÜNJESINIÑ KÖPTARAPLYLYGY

Absolýut ateist diñe Tañrynyñ barlygyny ret etmek bilen çäklenmän, añynda hiç bir usulda Tañra düşünjesinde ýer ýokdugyny aýdýan kişidir. Ýöne munuñ mümkin bolmaýandygy bilen baglanyşykly güýçli tezisler öñe sürlüpdir we çynlakaý jedeller, çekişmeler bolupdyr. Bu çekişmeler wagtynda käbir akyldarlar her näme bolsa bolsun, ateizmiñ mümkinsizliginden gürrüñ edipdirler, bir topar akyldarlar bolsa, munuñ tersini gorapdyrlar. Ateizmiñ mümkin däldigini aýdýanlaryñ elindäki faktlara seredilende, beýlekileriñki bilen deñeşdirilende, has ynandyryjy we kanagatlandyryjydygy görünýär.
Absolýut ateizm bilen baglanyşykly ateistleriñ ideýalaryna seredilende, örän köp zadyñ başgaça aýdylandygyny we mejbury düşündirişlere ýüz urlandygyny görmek bolýar. Şonuñ üçin bularyñ köpüsi reaksion düşünjeler, pikirler bolmaklygyñ çäginden çykyp bilmändir. Görnüşi ýaly ol, ýagny bir adamyñ hem-ä teoretiki hemem praktiki tarapdan hemişelik ateist bolup galmagy mümkin däl. Ynsanyñ akyly, kalby, duýgusy we ahlaky endikleri, talanty, gysgaça aýdylanda tebigaty özüni mydama Tañra tarap äkidýär, muña garşylyklaýyn bolan ynançsyzlygynyñ-da öñüni ýapýar.
Ynansyn ýa ynanmasyn, tapawudy ýok, ähli adamlaryñ añynda Tañry düşünjesi bar. Bu düşünje dürli medeniýet we dinlerde tapawutly şekillenýär we parhly aýratynlyklara bürenýär. Bulardan haýsysynyñ has düşnükli (uýmaga laýyk) bolýandygy ýa-da bolmaýandygy bir tarapa-da bolsa, ähli adamlarda şeýle pikiriñ bolmagy entek işiñ başyndaky absolýut ateizmiñ tassyklamalaryny puja çykarýar.
Tañra ynanmaýandygyny aýdýan adamlar añlaryndaky bu düşünjä Tañry adyny beresleri gelmeýär. Ateistleriñ aglabasy Tañrynyñ ýokduguny aýtmak bilen birlikde, kategorik taýdan älemde haosyñ bardygyny ýa-da älemiñ bitertip, sistemasyz, bir massa toplumy bolýandygyny tassyklamandyrlar. Şonuñ üçin olar-da älemde häkimlik edýän (ýa-da görünýän sistemanyñ añyrsynda ýerleşen) gizlin güýjüñ, sebäbiñ, energiýanyñ, kosmiki añyñ bardygyny aýdýarlar. Netije-de, Tañryny kabul etmeseler-de, görünýän barlyk ýagdaýyñ we sistemanyñ öñünde Tañrylyk işi, funksiýany amala aşyrýan bir esasyñ, prinsipiñ, güýjüñ ýa-da düşündirişiñ gözleginde bolupdyrlar.
Aýratyn hem materialist ateistler teoretik hökmünde aşa artykmaçlygy bolan beýik Tañry pikirini ret etmek bilen birlikde, içgin, tejribä esaslanan bir Tañry düşünjesini özleşdiripdirler. Ýagny olar bir söz bilen aýdanyñda, tebigatyñ, älemiñ özüni Tañrynyñ deregine goýupdyrlar. Tebigaty soñsuzlyk, çäksizlik, ýaradyjylyk, bakylyk we ebedilik ýaly aýratynlyklary berip, ony keramatlaşdyrypdyrlar. Bu bolsa olaryñ dinden düýpli tapawutlanýanam bolsa, belli bir derejede Tañry düşünjesine eýediklerini görkezýär.
Netijede ateistleriñ añlarynda we duýgularynda göýä Tañry gözlegine päsgel bolmalary mümkin däl. Teizmiñ Tañry düşünjesini ret etseler-de, aşa däl (maddy) barlyga Tañry gözi bilen garaýarlar. Ünsli seljerilende, ateistleriñ añlaryndaky düşünjeleri bilen diniñ Tañry düşünjesi bilen käbir aýratynlyklarynyñ meñzeşdigi göze ilýär.
Dine we dindarlara reaksiýa duýup, ynançsyzlygy saýlap alan adamlaryñ uly bir topary esasynda içi yşk we söýgüden doly bir güýjüñ barlygyna ynanýandyklaryny boýun alýarlar. Bu adamlaryñ aglaba bölegi Günbatarda-da, Gündogarda-da özlerine berlen adaty din garaýşyny ýeterlik derejede gumanistik hasaplamandyrlar we ony ýigrenýändiklerini aýdypdyrlar.
Din ugrunda bolan uruşlar (mezhep dawalary, haçly ýörişler), zulumlar, aforozlar (hristiançylykda buthana tarapyndan jemagatdan çetleşdirme jezasy), dowzah bilen gorkuzmalar we ş.m. taryhda bolşy, häzirem örän köp kişini dinden daşlaşdyrýar we olaryñ başga-başga gözleglere ýönelmegine sebäp bolýar. Bu ýerde görnüp duran bir hakykat bar: Ynsan käte öz hyjuwlaryny, arzuwlaryny, gahar-gazabyny, ýigrenjini ýa-da umyt-hyýallaryny dine perdelenip amala aşyrýar, bu bolsa diniñ (yslamyñ) şeýle bolýandygyny ýa-da meñzeş negatiw, ters zatlary tassyklaýandygy manysyny añlatmaýar.
Gören ýowuzlyk we terslikleri sebäpli, dini terk edeñ adamlaryñ köpüsi damjadan gaçyp, ýagyşa uçraýar. Meselem, syrkaw adamlaryñ ölümi bilen Tañryny günäkleýän ateist bir ideologiýanyñ agzasy, öz prinsipleri üçin oglan-uşak, ýigit-garry, aýal-erkek diýmezden, millionlarça adamyñ rehimsizlik bilen öldürilmegine we kynçylyk çekmegine ses-seda çykarmandyr. Has-da gynandyryjy tarapy bolsa, käbir ideologlaryñ bagtly gelejegiñ hatyrasyna şeýtmegiñ hökmanydygynu aýtmak derejesinde ruhsuzlaşýandygydyr. Şeýle-de bolsa, ynsan garşysyndakydan bir zat isleýärkä, özüniñ nirede bolýandygyny gowy bilmeli we oña görä hereket etmeli.
Dinden sowaýan ýa-da sowadylan adamlat käte bagly bolan ideologiýalarynyñ-da täsiri bilen ynançsyzlyga taap taýyp gidýär. Ynançsyzlykdan soñra agzalan ideýalary bolsa, aslynda bu kişiniñ öz ideýalary bolman, eline tutdurylan we hakykatdygy aýdylan (iññe urlan) ideologik tassyklamalardyr. Şonuñ üçin bularyñ aglaba bölegi dini ret edýärkä ýa-da dindarlaty erbetlik bilen günäkärleýärkä, mydama hyýalyndaky utopik tipikleşdirmelere garşy reaksiýa görkezipdirler. Görýän negatiwliklerini, tersliklerini añlarynda ulaldyp, ýowuzlaşdyryp, olaryñ haýal edilmän taşlanmaga, terk edilmegä degişli öçdügini oýlaýarlar.
Ateistleriñ aglaba bölegi Tañra ynanýan ejesiniñ, kakasynyñ, enesiniñ ýa-da söýýän bir ýakynynyñ ynanjyny we hereketini, özüni alyp barşyny eziz görüp, ýerlikli ýagdaýda olary aklaýar we zol-zol olaryñ şahsyýetine hormat goýýandygyny nygtaýar. Hatda, hemme kişiniñem şolar ýaly bolmagyny isleýär. Diñe şunuñ özem ateizmiñ utopik we hyýaly motiwleriñ üstünde gurlan emeli ylymdygyna güwä geçýär. Şu sebäpli gürrüñi edilýän mysallar absolýut ateizmiñ bolup bilmejekdigini görkezýän ajaýyp görkezijidir.
Din haýsydyr bir syýasy ideologiýa (ýa-da mezhep) ýagdaýyna getirilende, tebigy halda bu ideologiýanyñ ýa-da mezhebiñ garşysynda ýer alan kişiler özlerini dinsiz hökmünde görýär. Ýöne bu kişileriñ aglaba topary-da çaklanyşy ýaly absolýut ateist däl. Aşa uly güýje, söýgä ynanýandyklaryny aýdýan bu kişileriñ köpüsi ideologik däl dine we indiwidual dindarlyga ynanýarlar. Hatda ýalñyz galanlarynda ýa-da çagalary bilen başa-baş galanlarynda, kalplaryndaky Tañry söýgüsiniñ gyzgynlygyny duýýandyklaryny aýdýarlar.
Absolýut ateizmiñ bolup bilmejek zatdygyny görkezýän ýene bjr fakt, subutnama şudur: Ynsan içinde ýaşaýan tejribeleriniñ garşysynda logiki taýdan razwedka edýär. Ol-da her zadyñ sebäbiniñ bardygy we hiç bir zadyñ sebäpsiz bolmajakdygy, ýagny sebäpsiz çöp başynyñ gymyldamajakdygy prinsipidir. Gündelik durmuşda edinen bu tejribesi ynsany öñünde-soñunda dünýäniñ añyrsyna äkidýär we älemiñ barlygyny pikirlenmegine sebäp bolýar. Bu inkär edilmejek ýagdaý. Älemiñ barlygyny pikirlenýän we onuñ nähili bar bolýandygyny oýlanyp başlaýan adamyñ bolsa Tañryny ýada salmazlygy we şeýlekin ýoly, metody pikirlenmezligi mümkin däl. Bir adamyñ "Dünýäniñ, älemiñ nähili bar bolandygyny, dörändigini pikirlenmeýärin", "Añymda Tañry düşünjesi ýok" ýa-da "Tañry ideýasy, pikiri pikir-oýuma-da gelenok" diýmegi ynandyryjy däl.
Absolýut ynançsyzlygyñ mümkinçiliksiz bolşuny diñe teistler däl, adaty dinlere ynanmaýan we bu düşünjede, manyda dindar däl akylardarlar-da beýan edipdirler. Bularyñ arasynda D.Gum (1711-1776), I.Kant (1724-1804), Wolter (1694-1778) ýaly filosoflar-da bar. Hatda, bularyñ birnäçesi filosofiýa taryhynda dini ynanja garşy getiren ýowuz gazaply tankytlary bilen tanalýar. Ýöne bu kişileriñ adaty dini garaýyşlary ýa-da düşündirişleri tankyt etmeleri bilen özleriniñ-de beýan edişleri ýaly, belent, uly bir güýjüñ barlygyny kabul etmelerini biri-birinden tapawutlandyrmak gerek.
Dewid Gum dini we gudrat ýaly düşünjeleri gazaply tankytlandygyna garamazdan, absolýut ateizme ynanmandyr: "Dünýädäki maksat we gurluş, sistema iñ ünssüz we iñ kütek añly adamyñ-da her ýerde ünsüni çekjek mälimlikdir... Ähli ylymlar bizi gepsiz-gürrüñsiz ilkinji ýaradyjynyñ barlygyny kabul etmäge iterýär".[1]
Wolter hem ýazan filosofiýa sözlüginiñ ateizm maddasynda Sokrat we italýan filosofy Wanini (1583-1619) ýaly akyldarlaryñ bu meselede asylsyz aýyplamalara, haksyzlyga uçrap öldürilmelerini ýazgarypdyr, absolýut ateizme bolsa ähtimallyk bermändir. Wolter ateizmi dindarlaryñ fanatizmine we Tañryny erbet häsiýetlendirmelerine baglanyşdyryp, ynsan añynda ýaradyjy bir üstün barlyk ideýasynyñ mydama ýer alýandygyny nygtapdyr.[2]
Gum, Wolter we Kant ýaly filosoflar netijese absolýut ateizme mümkinçilik goýman, bir şekilde Tañrynyñ barlygyna bellik edýän, alamat goýýan bolsalar, olardan has sistematik bolmadyk we orta çynlakaý pikir, ideýa goýman bir topar ateistleriñ gaýtadan ideýalaryny gözden geçirmeleri we has ätiýaçly hereket etmeleri gerek.
Teistik Tañry garaýşyny ret edýän ýagdaýynda, şol bir wagtyñ özünde ateizmi-de kabul etmeýän akyldarlaryñ barlygy geñ galyp oturasy iş ýok. Olaryñ bu ýagdaýyna gizlin ateizm hökmünde-de baha berip bolmaýar. Ýurdumyzda-da şular ýaly we şuña meñzeş garaýyşlary görmek mümkin. Meselem, eserlerinde adaty din düşünjesini we bu manyda dindarlygy gazap bilen tankyt eden Jemil Sena-da ateizmi kabul etmändir, ol ateizme umytlaryñ, akylyñ we wyždanyñ esaslarynyñ çökmegi we ýykylmagy diýip baha beripdir. Adaty Tañry ynanjyna eýe bolmadyk, muña garşy indiwidual, paragmatik we ahlaky ölçege agyrlyk beren bir dindarlygy goraýan Sena sekulýar ýaşaýyş formasyny-da tañrytanamazlykdan tapawutlandyrypdyr. Senanyñ pikiriçe, tañrysyz bir ruh bütin ýaşaýyş esaslaryny we ruhy barlygynyñ añyny ýitiren robotdyr.[3]
Ateizmi mümkinçiliksiz hasaplaýan akyldarlar Tañrynyñ barlygy meselesinde adamzadyñ ideýa bitewiligi içinde bolýandygyny tassyklapdyrlar, ynançsyzlygyñ bolsa ýalñyş bolýandygyny öñe sürüpdirler. Dogrusy, müñlerç ýyldyr milliardlarça adamyñ biri-birinden tapawutly wagt we ýerlerde-de bolsa, Tañra ynanmalary bize bir gowy habaryñ buşlugyny berýär.
Ählu adamlar hem-ä instinktiw, hemem añ taýdan alanda Tañry ynanjyna dogabitdi meýillidir.[4] Şonuñ üçin yslam pygamberi-de her adamyñ dogabitdi fytratdan (ýaradylyşdan) soñ (Alla ynanmaga meýilli, ymtylyşly), dogýandygyny, has soñea maşgalasyma ýa-da töweregine görä başga ugurlara gönükdirilýändigini aýdypdyr.[5] Özüni hiç bir ýagdaýda ynançsyzlyga şertlendirmeýän we ideologiýalara aldanmaýan bir adamyñ doglanyndan getirýän bu ymtylyşy, meýilliligi gorap saklajakdygy görnüp duran zat. Dini ýaşaýyşdan birnäçe wagt çetde galsa-da, ol kişi öñünde-soñunda ahyry älem hakynda çuññur pikirlere çümýär, näme üçin we nähili bar bolýandygyny öz-özünden soraýar. Çagalygyndaky arassalygyny, ýagşylyga we gowa ýönelen akyl-parasatyny ýitirmedik bolsa, görünýän her bir zadyñ añyrsynda bir ýaradyjynyñ bardygyny pikirlener we Onsuz ýaşaýşyñ mümkin däldigine akyl ýetirer.
Ynanjyñ fytry, ýagny ýaradylyşda, dogabitdi bolýandygyny mälim edýän käbir akyldarlar ateistleriñ bagtly we sagdyn durmuşda ýaşaýan günlerinde bolsa, Tañrynyñ güýjüni boýun alýandyklaryny aýdypdyrlar. Ateistler bu akyldarlaryñ pikiriçe, Tañrynyñ barlygyna bilkastlaýyn, bilgeşleýin garşy çykýan kör we ker kişiler hökmünde kesgitlenipdir. Olaryñ pikiriçe, tebigatdaky iñ kiçijik jandaryñ barlygy-da, ynançsyzlaryñ tezislerini çüýretmäge ýeterlikdir.[6]
Tañra ynanmak üçin ynsanyñ öñünde san-sajaksyz motiwler bar, muña garşy çykmak üçin bolsa, ynsanyñ gözüni daşarky dünýä ýummagy we kalbynyñ sesine-de gulak salmazlygy gerek. Ynsanyñ añy bir tämizlenmä, saplanma girmezden, öz-özünden Tañryny inkär etmegi mümkin däl.
Kurany Kerim çakdanaşa butparazluk we Tañra şirk goşma problemasy bilen gyzyklanypdyr, şol sanda ateistleeiñ tezislerini çüýredýän faktlary-da dile belläp geçipdir, jogapsyz bir mesele-de goýmandyr. Her pursatda ynsanyñ ünsüni tebigata, ynsanyñ öz nebsine we kemçiliksiz ýaradylyşa çekipdir, bularyñ ählisiniñ düýş däldigini, hakykatdygyny nygtapdyr. Ynsanyñ akylyny peýdalanmagyny we älem-jahanyñ garşysyny gözlerini açmagy maslahat beripdir.
Şu ýere çenli görlüşi ýaly, ynançsyzlyk dogabitdi bolman, has soñra dine garşy dörän reaksiýalar bilen birlikde orta çykan ýagdaýdyr. Ynançsyzlygyñ orta çykmagynda, ýagny bir topar adamlaryñ orta çykyp "Tañra ynanmaýaryn" diýmeleriniñ esasynda elbetde, bir topar motiwler bar. Bu motiwleriñ bir bölegi ylmy gipotezalar bolşy ýaly, bir bölegi-de sosiologik ýa-da psihologok belläp geçmelerdir. Bu motiwleriñ ähmiýetli bir bölegine işimiziñ aýry-aýry bölümlerinde ýer beriler we jedelleşip geçiler.
Ateizmiñ emeli kabul edilmegi birnäçe akyldarlaryñ tassyklamalarynyñ-da çynlakaý hasaplanmajagy manysyna gelmez. Maksady we stili näme bolsa bolsun, Tañry ynanjyna garşy dile getirilen her haýsy bir tassyklamalardan adamlaryñ uzak durmagynyñ geregi ýok. Hatda, olar hakynda pikirlenmegi gerek. Käşgä, bu tassyklamalaryñ ideýa taýdan bir gymmaty we çekişmesi bolsa, jedelleşmesi bolup bilse.
Durlup geçilen düşündirişlerden mälim bolşy ýaly, adamyñ añynda Tañry ideýasynyñ bolmazlygy mümkin däl. Şonuñ üçin bir ateistiñ "Añymda beýle bir pikir, ideýa ýok" diýip, Tañry ynanjyna ret edilmegi ynandyryjy däl. Bu ýagdaýda yzda ateistler üçin Tañryny añly-düşünjeli bolup, ret etme ýoly galýar. Aslynda-da, ateist diýlende-de, şeýle bir ynsan ýada düşýär.
Ýaşaýyşsyz adada ýalñyz başyna galan bir ynsanyñ-da, eger saglykly bir gurluşa eýe bolsa, iñ azyndan añynda uly, beýik bir ýaradyjyny pikirlenjegi hökmandyr. Beýle bir kişiniñ akyly, parasaty bilen Tañra gitmegi kyn düşmeýär. Barjagy bolan bu düşünjesi, belki pygamberleriñ ähli aýratynlyklaryny habar berýän Tañrysy ýaly bolmaz. Emma iñ azyndan Onuñ çakdanaşalyk, soñsuzlyk, ýaradyjylyk, gudrat, ezelilik (başlangyçsyzlyk) we ebedilik ýaly aýragynlyklaryny ol kişi edinip biler.
Bir pursat üçin ýalñyz ýaşaýan bir adamyñ Tañryny pikirlenmeýändigini mümkin hasaplasak-da, ol kişä ateist diýilmegi dogry bolmaz. Çünki ol kişi ylahy dinleriñ Tañry añlaýşy bilen heniz garşylaşan däldir. Iñ azyndan özüne hiç bir kişi tarapyndan maglumat berlen däldir. Mundan başga-da, ol kişiden Tañry hakynda näme pikirlenýändigi-de soralan däldir. Şonuñ üçin ol kişä ateist diýilmez. Ynsan maglumat we ideýasynyñ bolmaýan bir meselesinde näme üçin ters görnüşe girsin? Beýle kişi, belki, Tañry hakyndaky bir zatlar eşidende, eşiden zatlaryna gyzyklanma duýup başlar. Uly bir ähtimal bilenem ynanjakdyr. Çünki bu kişä Tañry düşündirilýärk, her halda bir erteki gahrymanyndan ýa-da hyýaly barlyklardan gürrüñ ediljek däldir. Özüne älemiñ ýaradyjysyndan söz ediljekdir. Şonuñ üçin otrisatel jogap bermegi ähtimalyñ daşyndadyr.
Bir adamyñ tebigaty tarapyndan absolýut ateist bolup bilmejekdigini şeýle düşündirip bolar. Tañra ynanmaýan kişiler bolsa, absolýut bolman, dürli motiwler bilen Ony añly-düşünjeli bolup, bilgeşleýin ret edenlerdir. Öñem aýdylyşy ýaly, Tañrynyñ ret edilmeginiñ arkasyndaky teoretiki we praktiki motiwler bolup biler. Aslynda bu motiwler özbaşyna original ideýalar bolman, köplenç ynanýan adamlaryñ pikir-düşünjelerine ugrukdyrylan garşylyklardyr, protestlerdir. Geljekki bölümlerde görülşi ýaly, bu motiwler-de jogapsyz galmandyr, düýpli ýagdaýda soraga çekilipdir, ýalñyşlyklaryna bellik edilipdir we çüýredilipdir.

Terjime eden: Seýitnazar ÄRNAZAROW.

__________________________________
[1] Dewid Gum "Dialogues Concerning Natural Religion", ed. R.H.Popkin, USA 1988, sah 77;
[2] Wolter "Philosophical Dictionary", iñlisçä terjime eden we redaktirlän: T.Besterman, UK 1971, sah 49-58;
[3] Jemil Sena "Tañry garaýşy", Stambul 1978, sah 586-609;
[4] Paul Edwards "Common Consent Arguments fir the Exisfence of God" The Encyclopedia of Philosophy", ed. Paul Edwards, New York 1972, I, sah 152-154;
[5] Buhary "Sahih-ul Buhary" I-VIII. Stambul 1981, "Jenaiz", 93;
[6] Berman, Ady geçen eser, sah 7-8.