Degişmelerden täsirlenip

Oñat goşgylar.ömrüñ bolsun.

Sylapberdi, birinji goşgyňy ýazanyňda wagt maşynyny münüp, geljege gidip-gelipsiň öýdýän. Durmuşdan 1 aýrak öňräkde ýaşaýan ekeniň welin :-).

Senesi 16.05.23ý.

Teýenelije gowy bolupdyr, GOA.
Kalambur kemi ýok.

2-nji goşgyň jynazaly ýerine sesli güldüm. Sagboluň agam!:)

Oňat goşgular. Ýöne, dilli goşgyda birki soragym bar. Türkmen sözleriniň näçe göterimi arassa türkmen sözi, näçe göterimi arap, pars we ş.m ýaly başga milletlerden alynan alynma söz? Hakyky türkmen sözüniň gory, daşymyzy gurşaýan ähli zatlary beýan etmäne ýetýämi? Döwrebap tehnologiýalary, belli ugurlardaky adaglary doly türkmenleşdirip bilerismi? Türkleriňem türkmenleriňem ata-babalary bir, sözleri hem bir kökden gaýdýar, dilleride beýleki milletleriň dillerine garaňda has ýakyn. Näme üçin arap, pars sözleri öz ene sözümiz ýaly ulanyp, dilimize ýakyn bolan ganybir doganymyzyň sözlerini ulanmakdan kemsinmelimiş? Belki, bu bolýan prosesler diliň özboluşly ewolusiýasy bolup bilmezmi? Ýene, 30-40 ýyldan arap-pars sözlerini şu günki nähili ýeňillik bilen öz dilimizde ulanýan bolsak, islenilmeýän sözlerem wagtyň geçmegi bilen şeýle bolup bilmezmi? Garaz, islendik zatda-da çäklendirilme goýulsa halamok, dilde-de şeýle. Maksadymyz ata-babalarymyzdan galan dile hiç hili täzelik girizmän, başky durkunda asyrlaryň jümmüşine ýetirmek bolmasa, goý üýtgesin, özgersin, öz kemterlik edýän ýerlerini başga dillerden dolsun we esasy diliň wezipesi bolan, iki adamy ýa-da birnäçe adamy düşünmäne, pikirlerini has aýdyň beýan etmäne täze ýollary arçasyn.

"Ene dilimiziň içine ...ikip
Ýat-nätanyş sözler sokuberýäris.
Soňam bütin nesil bet häsiýet tapyp,
Dinden, ymmatdan çykyberýäris."

Şu iki setiri goşgynyň nirine otyrtjak bolsaňam, oturanok. Bu iki setir bilen näme diýjek bolduňyz? Birki sany alynma söz bilen dinden çykylýar diýjek bolduňyzmy, ýa türkmen dili dinçil dil, beýleki diller kapyr diýjek bolduňyzmy?

Aslynda 04 bolmaly. Nadip 05 bolupdyr)) .
"Dünýäni sanlar dolandyrýar" diýip Pifagoryñ aydyşy ýaly. Ya meni sanlar "dolandyrdy " şu gezek).

Aý onsañam bir aý dagy öñe bolsam ýamanam dâl, hä?)

Gowy zat. Iki ýüzüňem birden geljege baksa.
Bir aý dagy öň ýaşaýan bolsaň, indiki aý oýnajak lotereýde utup gaýtsan-aý, Sylapberdi, bolanyna görä.
Her kesiň öz pikiri bardyr welin, men-ä @Babayyň pikirini ikelläp goldadym.
Milleti rumyn bolan, ýöne Fransiýada ýaşap öten, rumyn-fransuz filosof-esseçisi Emil Mişel Çoranyň (fransuzça ady: Emil Sioran, 1911-1995) dil barada ýaman gowy aýdan sözi bar:
"Adam ýurtda ýaşamaýar, ol - diliň içinde ýaşaýar. Watan - bu dildir we başga hiç zat däldir".
Adamyň aňynyň haýwanyňkydan özgermegine (azmagyna), ösmegine, ilki bilen onuň eli, ýagny, elinde ownuk motoriki hereketleri etmegi başarmagy, şonuň netijesinde-de ol inçe hem gödek zähmetden has netijeli ownuk zähmet bilen meşgullanyp, şol zähmeti döwürsaýyn gowudan-gowy, özi üçin peýdalydan-peýdaly ýerine ýetirjek bolubam, zähmet onuň aňynyň häzirki ýagdaýa gelmegine täsir edipdir diýilýär.
Ýöne, filosoflar, adamyň aňynyň diňe haýwanlaryňkydan has ösen maglumat alyş-çalşyk serişdesiniň täsiri, ýagny diliň täsiri bilen bolandygy hakynda pikiri öňe sürýärler.
Dil, haýwanlaryň ses çykaryş ukybyna garanyňda ýa-da delfinler, guşlar, mör-möjekleriň käbir görnüşleri ýaly ultrases we beýleki ses diapozonlaryny çykaryp, maglumat alşyp-berişlerinden tapawutlykda, sözüň hem şolaryň jemi bolan sözlemleriň kömegi bilen maglumaty has doly we köp möçberde bermegi başarýar.
Beýni - bu maglumat serişdesi, maglumat merkezi. Diýmek, maglumat beýniniň iýmiti. Şeýlelikde, dil elden maglumaty has köp toplaýar we geçirýär.
Şonuň ýaly-da, @Babayyň diýşy ýaly, dil ýapyk gurşawda bolsa, islendik jemgyýetçilik hadysasy ýaly onda-da ilk-ä stagnasiýa (togtan üýtgewsizlik, doňmak) başlaýar, soňam degradasiýa (pese düşmek, çökmek).
Özge dillerden geçen sözler meselesinde, biz pars dili, arap dili, beýleki türki diller bilen goňşulykda, müňlerçe ýyllar bäri ýaşap gelýäris. Olaryň birek-biregiň içine tebigy aralaşyp, birek-biregiň ösmegine ýetiren täsirem mese-mälim. Ýönekeý mysal: Bagşy gadymy türkmen sözümi?
Anyk etimolog-lingwistler bolaýmasa, galanlarymyz: "howwo" diýeris.
Emma bu beýle däl. Bu söz gadymy sanskrit dilinden ilk-ä gadymy pehlewi diline, soňam gadymy pars diline, ondanam gadymy türki dillere geçen söz bolup, sanskritde: "Bhikşu - diri kitap, gürleýän kitap" diýmegi aňladypdyr. Soňra bu söz müňýyllyklaryň dowamynda dilden-dile böküp, birnäçe gezek manysyny üýtgedipdir. Mysal üçin, belli bir döwürde türki dilleriniň käbirinde, şol sanda türkmen dilinde-de "bagşy" diýmeklik "kethuda, ýaşuly" diýmegi aňladypdyr.
Türkmen diliniň gadymy görnüşi bolsa, bu esasan harby dil, söwejileriň dili. Sebäbi ömrüni göreşlerde geçiren türki halklarynyň uzyn, owadan sözleri oýlap tapmaga wagtam bolmandyr, mümkinçiligem. Olaryň dilinde esasan bir ýa-da iki bogundan ybarat, jygba-jyg söweş hereketleriniň ýa-da aldym-berdimli durmuşy hadysalaryň dowamynda aňsatlyk bilen hem-de örän çalt buýruk beriji we şol birwagtda-da özgeleriň dykgatyna ýetiriljek bolunýan maglumaty mümkingadar doly ýetirmäge ýardam berýän, sada, kesgin sözler agdyklyk edipdir.
Gadymy türki dilleriniň şahyranalygy - bu esgeriň (hasgurdyň, ýagny gurtlaryň içinde naýbaşysynyň, ýüňi ýeten urşujynyň) şahyranalygy.

Beýleki dillerden alynýan sözleriñ türkmen dilinde gül ýaly ekwiwalenti bar bolsa. Diýjek bolýanym şol ýat sözi alman-da hem öz dilimizdäki şol sözüñ degerini tutjak söz bolsa, hiç bir ýerden alyp oturmaly däl. Onsañam hala arapça ýa türkçe, rusça ýa ukrainçe bolsun edil şol söz biziñ añymyzda ýer alyp bilen bolsa galybersin.

Babay! Men wapşeto "wapşeto" sözüne garşy däl. Emma "umuman" sözümiz şoñ yerini tutmasa.
Baýak iki sany owganly türkmenleriñ internetde tersleşip disskussiya girninde biri beýlekisine "Bunymyz jiddi bolya. Jidden beýtmäli" diýýä welin, men şol wagt oýlandym hä rusça "серёзны" diýenleri şu diýip.
Şonuñ üçin Babay jiddi alma bu ýazylanlary, öñi soñy degişme bilen aýdylan çyndyr.

Hut şonuň üçinem orta asyr Gündogar poeziýasynyň dili - owadan hem aýdym ýaly akgynly pars dili diýlip ykrar edilipdir.
Şol döwürler ylahy we dünýewi ylmyň dili - arap dili diýlip hasaplanypdyr.
Günbatarda bolsa, poeziýaň hem sungatyň dili - grek (ýunan) dili, ylmyň dilem - hem-ä grek hemem latyn dili diýlipdir. Günbatarda, asla-da bütin dünýäde häzirem latyn we grek dilleri ylmyň ähli ugurlarynda ýörite adalgalary emele getirmegiň esasy çeşmeleri bolup hyzmat edip gelýär.
Elbetde, öz ene diliň baýlygyny hökman goramaly. Onuň bolgusyz, sakyrtga sözler bilen "hapalanyp" ýoýulmagynyňam, sammy-sum häsiýetli žargonizmlerden doldurylyp, diliň "akmaklaşdyrylmagynyňam" öňüni almaly. Ýöne, şol birwagtda, ony çakdanaşa berk çarçuwada saklamak, internet eýýamynda mümkinem däl. Beýle zady etjek bolýanam ýok.
Türkmen diliniň resmi wariantynda-da, kanunlaryň dilinde-de, ylmyň dilinde, tehniki dilimizde-de, çeper-edebi dilimizde-de, publisistiki jemgyýetçilik dilimizde-de halkara adalgalaram, umumy ykrar edilen halkara sözlerem ýerlikli we bütin dünýäniň ykrar edişi ýaly ölçeglerde hem ülňülerde ulanylýar.
Mysal: Konstitusiýa - Türkmenistanyň Esasy Kanunynyň resmi ady (Türkler, Konstitusiýa: "Kanunlaryň anasy" diýýärler). Latynçadan terjime etseň bu termin (adalga) - "Dikeldilen, Sütün" manylaryny berýär. Bu sözüň emele gelmegem, gadymy döwürlerde patyşalygyň - döwletiň kanunlaryny hemmeler biler ýaly we "men kanuny bilmeýärdim" diýip etmiş eden özüni aklamaz ýaly, kanunlar daş sütünlere oýulyp ýazylyp, olar şäherleriň jemagat meýdançalarynda dikilip goýlar ekeni.