Buýsançly gala

BUÝSANÇ

Türkmeniñ uly ýazyjysy Ata Gowşudowyñ "Perman" romanynyñ bir bölümini "Buýsançly gala" diýip atlandyrmagy ýöne ýere däldir. Türkmeniñ geçmişini, şol bir wagtyñ özünde Gökdepe galasynyñ taryhyny gowy öwrenen meşhur ýazyjymyz galanyñ näme üçin buýsançlydygyny gowy bilýär. Sebäbi, A.Gowşudowyñ ýaşan döwründe, ýagny 1930-40-njy ýyllarda bu pajygaly waka gatnaşan adamlar hem bar eken. Eýsem, türkmeniñ geçmişiniñ ýitip gitmezliginiñ aladasyny etjek, bu uruş barada ajaýyp roman ýazjak Ata aga şol urşa gatnaşan adamlar bilen söhbetdeş bolandyr we bu hakda giñ düşünje alandyr.

• Bu buýsanç nireden gelip çykýar?

Dünýä belli serkerdeleriñ biri Napoleon Bonapart 1812-nji ýylda Orsyýediñ üstüne goşun çekip gelende, Orsýet örän güýçli goşuny ýeñipdi. Munuñ özi Orsyýediñ goşunynyñ örän güýçli, şöhratly goşunlaryñ biridigini görkezýär. Emma 1879-njy ýylyñ 28-nji awgustynda ir bilen Gökdepä gelen general Lomakiniñ ýolbaşçylygyndaky Birinji Ahal-teke ekspedisiýasy bolsa, türkmenler bilen bolan söweşde şowsuzlyga uçrady. Bu şowsuzlyk tutuş Orsyýediñ ýaragynyñ we harby şöhratynyñ pese gaçmagyna getirdi. Ikinji Ahal-teke ekspedisiýasyna ýolbaşçylyk eden generallaryñ biri A.N.Kuropatkin şol şowsuzlyk barada şeýle ýazypdyr:
"1879-njy ýylda şowsuzlyga uçramagymyz Aziýada biziñ ýagdaýymyza agyr täsir etdi we biziñ ýeñilmezdigimi baradaky abraýymyzy gaçyrdy, biz şol abraýyñ kömegi bilen az sanlyja goşun bilen ummasyz köp duşmanyñ öñünde durup bilýärdik... Biz parahatçylykly gepleşikler bilen ýa-da ol ýa beýleki giñligi garşylyksyz eýelänimiz bilen hiç wagt öz abraýymyzy gaýtaryp alyp biljek däldik..."
Bu sözler ors generalynyñ boýun almasy. Ýeñilmez hasaplanylýan goşuny ýeñip, olary şeýle agyr ýagdaýa düşüren bolsa, biziñ öz ýurduna wepaly ata-babalarymyzdy.
Şu ýerde orslaryñ güýji barada hem durup geçmek gerek. Türkmenistanyñ Halk ýazyjysy, Gökdepäni öwreniji Nargylyç Hojageldiýewiñ "Gökdepe galasy" atly kitabynda şeýle sanlar getirilýär:
"Ekspedisiýanyñ (Birinji Ahal-teke ekspedisiýasynyñ -O.A.) öñünde Gökdepäni we Maryny eýelemek wezipesi goýulýar. Ekspedisiýanyñ ygtyýaryna 16-15 batalýon (her biri 450 adamdan - 7.310 adam), 18 ýüzlük, 2 atly eskadron (2.900 adam) we 34 top (400 adam) berilýär. Şonda güýçden hereket edýän goşuna 4.000 pyýada, 2.000 atly goşun, 16 top alynýar. Beýleki goşunlar bolsa hereket edýän goşunlar bilen olaryñ bazasyna birleşdirmek üçin peýdalanylýar. Ekspedisiýanyñ hajatlady üçin 6 aýa 1.872.540 manat bölünip berlipdir".
Ýene-de general Kuropatkiniñ ýazgysynyñ dowamyna ýüzleneliñ. Ol:
"...Ahal tekelerini aýgytly ýeñmek zerurdy..."
diýip ýazypdyr. Birinji Ahal-teke ekspedisiýasynda orslaryñ ýeñilmegi Ikinji Ahal-teke ekspedisiýasynyñ serkerdesi hilegär hem şöhratparaz M.D.Skobelewiñ tekelere örä zabunlyk bilen daramagyna tutaryk bolupdyr. Skobelew eli ýaragsyz adamlaryñ üstüne güýçli ýaraglar bilen gelip özüne abraý gazanmak isläpdir. Onuñ harby güýji barada "Gökdepe galasy" atly kitapda şeýle diýilýär:
"Gökdepe galasynyñ gabalmagy hem zabt edilip alynmagy Skobelewiñ wagşyýana zalymlygynyñ şeksiz subutnamasy bolup durýar. Gökdepäni zabt edip almak üçin Skobelew 45 rotany, 11 ýüzlügi hem eskadrony, 11 raketa stanogyny, 76 topy, 5 müñe golaý tüpeñi, 150 put därini, 1 million 140 müñ oky, 30 müñe golaý dürli görnüşdäki top oklaryny, granatlary jemleýär".
Bu agzalan sanlar giden ot. Şeýle uly oduñ garşysynda atalarymyz öz iñ gowy ýaraglary bolan hyrlydyr gylyç bilen, bu ýaraglary bolmadyklar bsa syrygyñ ujuna dañlan gyrkylyk we şuña meñzeş ýaraglar bilen söweşipdirler. Skobelew 1880-nji ýylyñ iýul aýlarynyñ başlaryna Gökdepä gelipdir. Emma şeýle güýçli ýaraglary bilenem 1881-nji ýylyñ 12-nji ýanwaryna çenli alyp bilmändir. Bu bolsa güýçleri deñ bolmadyk söweşinde atalarymyzyñ neneñsi uly gahrymançylyk görkezendigini subut edýär. Şonuñ üçinem bu urşa gatnaşanlaryñ hemmesi sözüñ doly manysyndaky hakyky watançylardy, gahrymanlardy.
Şeýle uly oduñ öñünde ýaragsyz ýagdaýlarynda-da dyz epmän, ýan bermän söweşen gerçekler öz mähriban ýurtlaryby depeletmezlik üçin, Watanyñ özbaşdaklygyny gidermezlik üçin, keseki ýurda tabyn bolmazlyk üçin, öz ýurdunuñ ykbalyny özleriniñ çözmegi üçin, Watanyñ mertebesini has-da beýgeltmek üçin şirin janlaryny orta goýupdylar. Patyşa goşunlary türkmenleriñ öz ýurtlaryny şeýle uly gahrymançylyk bilen goraýyşlaryna haýran galypdyrlar. Ahyry galany zabt edip alyp bilmejeklerine gözleri ýeten duşmanlar galanyñ gündogar ganatyna tarap ýerasty garym gazyp, onuñ diwarynyñ aşagyna 72 put däri goýup, ýaryp gidipdirler. Şondan soñky gyrlyşyk bolsa diýip-aýdardan örän çökder bolupdyr.
Bu urşuñ has pajygaly bolmagyna, ilkinji nobatda, patyşa generallarynyñ türkmenleri adam hasabynda görmändikleri bolupdyr. Sebäbi uruşdan başga zady bilmeýän, uruş tapsa parahatçylyk islemeýän, zalym, hilegär Skobelewiñ heniz Türkmenistana gelmänkä tekeleri gyrmak baradaky eden arzuwynyñ Gökdepede doly amala aşandygyny Ikinji Ahal-teke ekspedisiýasynyñ ştabynyñ ýolbaşçysy general Grodekow ýazypdyr.
Her bir zadyñ öz wagty, öz möwriti bolar eken. Döwürler dönüp, zamanalar öwrülip... ýurt Garaşsyzlygy gazanyldy. Garaşsyzlyk zamanasynda Gökdepe urşunyñ düýp manysyna baha berildi. Bu uruşa Watançylyk urşy, şol pajyga gatnaşan Gerçeklere bolsa Gahryman diýen belent at berildi. Bu bolsa watan şehitleriniñ hatyrasynyñ neneñsi belent tutulýandygyna şaýatlyk edýär.

Orazdurdy ATAHANOW.

# edebiyatwesungat