Gorag serişdeleri

GORAG SERIŞDELERI

■ Kelläni goraýjy serişdeler

Tuwulga we sowut geýnen söweşjeñ esgerler goşuny sarsmaz bulut kimin süýşüp barýar(1).
Ferdöwsi (X a.)

Ýüñ (keçe), gaýyş we deri (bagana) başgaplary kelläni goraýjy serişdeleriñ iñ ilkinji görnüşleri bolupdyr. Ilkinji metal tuwulgalaryñ şekiliniñ nähili bolandygyny aýtmak kyn. Esasan, Orta Aziýada we Eýranda bolup geçen wakalardan habar berýän ''Awesta'' ''ýokarsy çüri'' (megerem, şol döwürde has giñden ýaýran) tuwulganyñ bolandygyna şaýatlyk edýär(1). Ýokarsy çüri metal tuwulga Orta Aziýanyñ ýerli ilaty ㅡ saklaryñ gündeki ýüñ (keçe) telpegine meñzeş nusga hasaplanýar. Şeýle tuwulgalar ahemenileriñ esasy bölegi saklardan düzülen atly goşuny şekillendirilen suratlarda duşýar(2).
Türkmenistanyñ parfiýa döwür ýaşaýjylarynyñ tuwulgalary köpdürli bolupdyr: ellin (beotiýalylaryñ ㅡ ''döwükli'' we grek ㅡ bakteriýalylaryñ ㅡ giñ etekli); mañlaýy ýasy metal bilen örtülen başlyklar; direg sütünli (gupba şekilli ㅡ ýokarsy çüri, ýumurtgapisint, burunlykly we gulakly, ''ýapbaşyk'' görnüşli); ýarymtegelek we ýarymsüýnmek şekilli söweş kellekileri (bütewi demir, şeýle hem direg sütünli ýüñ we gaýyş); süýnmek we ýeñse bölegi insiz; ýüzükli (maskaly) tuwulgalar; ýasy böleklerden gurnalan tuwulgalar W. P. Nikonorowyñ pikiriçe, şu tuwulgalaryñ birinji görnüşe degişlilerinden başgasynyñ gelip çykyşyny ýerli ''turan'' dünýäsi bilen baglanyşdyrmak bolar''(3).
Megerem ''ellin'' tuwulgalary miladydan öñki II-I asyrlarda parfiýaly serkerdeleriñ arasynda ulanylyp başlapdyr(4). Grek tuwulgalarynyb nusgawy görnüşleri bilen bir hatarda, garyşyk (gibrid) usulda ýasalan önümlerem ýaýrapdyr. Meselem, Köne Nusaýdan tapylan parfiýaly esgeriñ toýun kellesi tuwulganyñ, ine, şeýle görnüşini ýüze çykarýar: ýokarsy ellips şekilli, uzaboýuna edilen uly kekeji bar, etekleri gytaklaýyn sallanyp dur, ýüzüne ýyldyrym topbagy şekilindäki nyşan çekilen duluklyklary bar(5). Ýöne parfiýalylaryñ ýokary gatlak wekilleri metal eginlikli we ýokarsy çüri, ýalpyldaýan tuwulga geýipdir(6).
Parfiýalylaryñ ýokarsy jañ şekilli we gyrasy egrelip duran tuwulgalary olaryñ garyndaş skif-sarmat taýpalaryna geçýär(7). Mahlasy, Merkezi Aziýada tuwulganyñ direg sütünli, ýokarsy ýumutga şekilli ýa-da çüri (konus şekilli) görnüşleri has giñden ýaýrapdyr. Şeýle tuwulganyñ direg sütünleri metal halka berkidilen we ýokarlygyna uzaýan birnäçe gapyrgadan ybarat bolupdyr. Gapyrgalar tuwulganyñ depesinde birleşipdir. Olaryñ orta bilinde ýene-de iki halka goýlup berkidilipdir. Direg gapyrgalarynyñ üstünden demriñ ýasy ýuka bölekleri çüýlenipdir(8).
Parfiýa eýýamyndan soñky döwürde, Ýaponiýadan tä Merkezi we Günbatar Ýewropa çenli bolan uly giñişligiñ çäginde, tuwulganyñ has amatly görnüşleriniñ gözlegi dowam edýär. Tuwulganyñ täze görnüşleri we nusgalary peyda bolýar, köne nusgalarynyñ ýasalyş usullary kämilleşdirilýär. Şol döwrüñ Aziýa tuwulgalarynyñ ýedi görnüşini tapawutlandyrmak mümkin(9):
I görnüş. Mañlaýy ýasy we depesi zömmek täçli (iki nusga ㅡ ýeñsesi bagjykly, gulagy we ýeñsäni ýapýan örtünjeli; metal eginlikli, bütewi). Täjiñ teññe şekilli, dikligine berkidilen, ýasy metal böleklerinden ybarat ýa-da ýumşak ýerligiñ ýüzüne tegelek metal bezegleri berkidilen, şeýle hem galyñ gaty gaýyş böleginden edilen görnüşleri bolupdyr.
II görnüş. Ýokarsy gupba şekilli tuwulgalar ㅡ ýokarsy daralýan (inçelýän) ýasy metal (ýa-da gaýyş) böleklerinden ybarat bolupdyr. Bölekler biri-birine kemerler ýa-da berçin arkaly birleşdirilipdir. Şeýle tuwulgalaryñ depesi tekiz ýa-da güberçek tegelek şekilli bolupdyr (nusgalary: ýokarsy çüri; ýokarsy ýumurtga şekilli güberçek; ýokarsy ýarymtegelek güberçek; ýokarsy gupba şekilli).
III görnüş. Direg sütünli tuwulgalaryñ ㅡ nusgalary: a) ýokarsy gupba şekilli ㅡ depesindäki täjine ýekeje ýasy metal bölegi berçinlenipdir; b) ýokarsy biri-birini kesip geçýän iki ýa-da dört sany metal zolagyndan ybarat bolupdyr we şol zolaklaryñ ýokarky uçlaryny birleşýän ýerinde tegelek halka emele gelipdir.
IV görnüş. Ýokarsy bütewi gubpa şekilli tuwulgalar. Bu görnüş III-IV asyrlarda örän seýrek duşýar. Şeýle tuwulgalar eftalylarda (abdallarda), teññe şekilli metal eginliklerine bolsa hytaýlylarda duş gelindi.
V görnüş. Esasan, ýasy metal böleklerinden lamellýar usulynda ýasalan tuwulgalar ㅡ ýumşak ýerligiñ üstünden insiz metal ýa-da gaýyş bölekleri tikilip, ýokarsy çüri ýa-da tegelek (kähalatlarda, gulakly) başlyklar görnüşine getirilipdir. Olar esgeriñ kellesini we boýnuny ýapypdyr.
VI görnüş. Iki hatar ýasy metal böleklerinden lamellýar usulynda ýasalan, ýokarsy gupba şekilli tuwulgalar.
VII görnüş. Direg sütünli ㅡ ýasy metal örtükli tuwulgalar. Şeýle tuwulgalaryñ ýokarsy direg gapyrgalarynyñ aralyklarynda berçinlenen trapesiýa (iki tarapy ýapgyt) kiçeñräk ýasy metal böleklerinden ybarat bolupdyr. Tuwulgalaryñ ýokarda ýatlanyp geçilen görnüşleriniñ köpsanly ýerli nusgalary bolupdyr. Olar dürli ýerlerden, köplenç, belli bir kesgitlenen ýerlerden gelip çykypdyr. Ikinji we üçünji görnüşlere girýän tuwulgalary ýaýradyjylaryñ parfiýalylar we sarmatlar hasaplanýandygy anykdyr(10). V ㅡ X asyrlarda Merkezi Aziýanyñ bütin çäginde tuwulganyñ gadym döwürlerde döredilen görnüşlerini işläp taýýarlamak we kämilleşdirmek işleri alnyp barylýar. Ikinji we üçünji görnüşlere girýän tuwulgalaryñ kämilleşdirilmegi ㅡ tuwulganyñ ýokarsy ýaý şekilli (aýlawly), metal böleginiñ sekizden ikisiniñ berçinlenip edilen görnüşiniñ giñden ýaýramagyna getirýär. Şeýle tuwulgalar üçin aşaky direg halkasy zerur bolmandyr (depesindäki halka ýeterlik bolupdyr.) Tuwulganyñ ýokarsy ýumurtga we gupba şekilli täze görnüşleri-de ýaýrapdyr. IV görnüşe degişli ㅡ ýokarsy bütewi gupba şekilli tuwulgalaram giñden ýaýraýar. Tuwulganyñ ýokarsy çüri, köplenç, jyga dakylýan turbajykly görnüşleri onuñ ýokarsy ýarymtegelek we ýarymýumurtga şekilli tuwulgalar ㅡ kaskalar (pars. kask) has giñden ýaýrapdyr(11).
Orta asyrlarda tuwulganyñ ýokarsy çüri we gupba şekilli görnüşleriniñ has giñden ýaýramagyna, elbetde, ýaragyñ täze görnüşi ㅡ gylyjyñ peýda bolmagy sebäp bolýar. Gylyç has işjeñ we netijeli başa-baş söweşleri alyp barmaga mümkinçilik beripdir. Orta asyr ýaraglary boýunça hünärmen A. N. Kirpiçnikow şeýle ýazýar: ''Gupba şekilli tuwulganyñ üstünden dikligine urlan urgy zeper ýetirmän, aşaklygyna typypdyr. Bu tuwulganyñ şeýle artykmaçlygy, ylaýta-da, atyñ üstünde gylyçly söweşilen ýerlerde köp asyrlap ulanylypdyr(12). M. W. Gorelik şeýle şekilli tuwulgalaryñ Ýewropa ýörite edebiýatlarynda ''norman tuwulgalary'' diýlip atlandyrylmagyna garşy çykýar, sebäbi olar Ýewraziýanyñ döredenidir we parfiýalylaryñ, saklaryñ, skifleriñ, sarmatlaryñ, gunnlaryñ irki tuwulgalarynyñ esasynda kämilleşdirilendir(13).
Ulrainanyñ (Çerkassk oblasty) oguz mazarlaryndan tapylan ýüze geýilýän demir tuwulgalar, gupba şekilli tuwulgalar abat saklanyp galypdyr. Olaryñ käbirlerinde altyn çaýylan yzlary bildirýär. Olar eýýäm XIX asyryñ ahyrynda hünärmenleriñ ünsüni özüne çekýär. Olarda (demirden süýlen) ýüze geýilýän tuwulgalar ㅡ ''ýüzüniñ ýemlenip ýasalan nusgasy'' bolupdyr (gulaklary bürünçden guýlupdyr). Şeýle ýüze geýilýän tuwulganyñ oýulan ýeriniñ üstünden geýlipdir we atly esgeriñ ýüzüni tutuşlygyna ýapypdyr. Şol ýerden demir ýarymýüze geýilýän hem tapyldy. Olar ýüzüñ diñe ýokarky bölegini ýapypdyr. Göz we agyz ýerleri deşilen demir tuwulgalar IX-XIII asyrlaryñ oguz-türkmen esgerleri üçin mahsus bolupdyr. Olar tuwulgalar IX-XIII asyrlaryñ oguz-türkmen esgerleri üçin mahsus bolupdyr. Olar tuwulga gaýyş kemerler bilen berkidilipdir. Ýüze geýilýän tuwulgalar parfiýalylaryñ harby esbaplarynyñ düzüminde bolupdyr, emma gypjakㅡpoloweslerde olar ýüze çykarylmady. Ukrain alymlary şeýle tuwulgalary oguzlaryñky hasaplaýar. Arheolog P. P. Toloçko bu barada şeýle ýazýar: ''Ýüz tuwulgalarynyñ jaýlamagyñ etnik alamatlary baradaky meselä dolanyp gelnende, olary toparlaryñ (oguzlaryñ ㅡ Ö. G.) gadymy ýadygärliklerine degişli hasaplamak bolar. Olaryñ monahlaryñ geýen örtünjeli, beýik gara başgaplarynyñ (klobuklaryñ) ýerleşen ýerinden tapylmagy ㅡ da muña güwä geçýär. Polowesleriñ (gypjaklaryñ ㅡ Ö. G.) sähralyklarynda şeýle mazarlyklar ýüze çykarylmady. Lipowsy, Kowali we Tagança obalarynyñ golaýyndaky mazarlardan tapylan eýer galyndylarynyñ öwrenilmegi olaryñ beýik we tegelek daşly türki görnüşi eýelere degişlidigine şaýatlyk edýär. Jesediñ kellesiniñ günbatara goýulmagy-da, ýüzi tuwulgaly jaýlanan mazarlaryñ tor häsiýetlidigini görkezýän, megerem, iñ ynandyryjy alamatlaryñ ýene biridir. Bilşimiz ýaly, polowesler öz merhumlarynyñ kellesini günbatara goýup jaýlapdyr. Ýüz tuwulgalarynyñ senesini mongollardan öñki döwre degişli hasaplamak bolar(14).
Giçki orta asyrlar döwründe, Orta Aziýanyñ bize belli bolan tuwulgalarynyñ hemmesiniñ diýen ýaly ýokarsy gupba şekilli bolupdyr, ýöne birnäçe nusgalara bölünipdir:
1. Bütewi süýlen gupba şekilli, gaşly, burunlykly, gulakly, ýeñselikli tuwulgalar;
2. Bütewi süýlen gupba şekilli, burunlykly, gulakly tuwulgalar;
3. Iki ýasy metaldan edilen gupba şekilli, oýlup nagyşlanan örtükli, halkaly, gaşly;
4. Bütewi süýlen gupba şekilli, depesi çylşyrymly, jyga geýdirilýän, gasyn-gasyn turbajykly.
Kiçi göwrümli suratlardan görnüşi ýaly, soñky peýda bolan tuwulgalar üç esasy görnüşe bölünýär: pessejik, gupba şekilli tuwulgalar; beýik uly we giñ tuwulgalar; ýokarsy silindr şekilli tuwulgalar. Adatça, tuwulgalaryñ depesinde jyga dakmak üçin ýasy metal goýlupdyr, gapdallaryndan demir gulak, mañlaýyndan bolsa burunlyk asylypdyr. Zolakly we lamellýar (ýasy metal) eginlikler Horasanda, Horezmde, Buharada XVI asyryb ortalarynda ulanyşdan galypdyr. Olaryñ ýerine sowut örtünjesiniñ iki görnüşi peýda bolupdyr: açyk (ýeñsäni we boýny ýapypdyr) we ýapyk (bokurdagy gorapdyr). Üçburç baýdajyklar (adatça, gyzyl reñkli), ýyldyz, haç we üçýaprak gunça şekillerindäki bezegler, şeýle hem uzyn ýelegiñ we atyñ gylynyñ çogdamjyklary tuwulganyb depesiniñ jygasy hökmünde ulanylypdyr. Olar tuwulganyñ depesindäki dyky şekilli bökejige, şeýle hem halkanyñ üstündäki metal turbajyga geýdirilipdir(15).
Etnografiýaçy B. H. Karmyşowa ýelegi ýa-da ýelek çogdamyny has tapawutlanan adamlaryñ, şeýle hem jemgyýetde tutýan orny has ýokary bolan (saýlantgy) adamlaryñ dakynandygy barada ýazýar(16).
Esgerleriñ tuwulgasynyñ depesine dakynan jygasy, ''jigit'' sözüniñ hut şu adalgadan gelip çykandygy baradaky pikiriñ döremegine esas bolýar:
Demir tuwulganyñ içinden ýüñ (keçe) ýa-da syrama tahýa geýlipdir. Tahýa urgynyñ zarbyny biraz gaýtarypdyr. Ýüñ (keçe), gaýyş ýa-da deri (bagana) tuwulgalary-da bolupdyr. Olary ýasy metal bilen berkidipdirler(17).
Türkmen dilinde tuwulganyñ iki ady ㅡ demir telpek we tuwulga saklanyp galypdyr.

■ Çeşme:

1. Awesta w russkih perewodah (1861-1996) / Sost. i prim. I. W. Raka. ㅡ SPb, 1998. S. 372
2. Neçitaýlow M. Konnisa Ahemendskoý der£awy wo wtoroý polowine V w. do. n.e. ㅡ http://www.x.legio.ru/armies/max/achaemenid cavalry.htm.S.11.
3. Nikonorow W. P. Agzalan eser. 14.s.
4. Masson M. E. Narody i oblasti ýu£noý çasti Turkmenistana w sostawe Parfýanskogo gosudarstwa//Trudy ÝUTAKE.ㅡ Aşhabad, 1955. T. V. S.46.
5. Pilipko W. N. Staraýa Nisa. Zdaniýe s kwadratnym zalom (Pamýatniki parfýanskoý kultury). M.,1996. S.60.
6. Masson M. E., Pugaçenkowa G. A. Parfýanskiýe ritony Nisy. ㅡ Trudy ÝUTAKE. ㅡ Aşhabad, 1959. T. IV. S.45.
7. Simonenko A. W. Şlemy w komplekse wooru£eniýa sarmatow i pozdnih skifow//Woýennaýa arheologiýa. Oru£iýe i woýennoe delo w istoriçeskoý i sosialnoý perspektiwe. ㅡ SPb, 1998. S. 164-166.
8. Hazanow A. M. Oçerki woennogo dela sarmatow. ㅡ M.,1971.s.62.
9. Gorelik M. B. Zaşitnoe wooru£eniýe stepnoý zony Ewrazii i primykaýuşih k neý territoriý w I. tys. n.e. //Woennoe delo naseleniýa ýuga Sibiri i Dalnego Wostoka. ㅡ Nowosibirsk, 1993. S.161-166.
10. Şol ýerde, s.165.
11. Şol ýerde, s.174-175.
12. Ýunusow A. S. Istoriýa woennogo dela w Azerbeýd£ane w IX ㅡ naçale XIII ww. ㅡ Awtoref. diss. kand. istor. nauk. ㅡ Baku, 1986. S.13.
13. Kirpiçnikow A. N. Drewnerusskoe oru£ie ㅡ M.-L.,1971. Wyp.3.S.25.
14. Gorelik M. O. Balmunge, Dýurendale i ih hozýaýewah. ㅡ x legio.>Biblioteka. Publikasii. S.5.
15. Toloçko P. P. Koçewyýe narody stepeý i Kiýewskaýa Rus ㅡ Kiew, 1999. S. 104.
16. Bobrow L. A., Hudýakow Ýu. S. Zaşitnoe wooru£eniýe sredneaziatskogo woina epohi pozdnego srednewekowýa//Woennoe delo nomadow Sewernoý i Sentralnoý Azii. ㅡ Nowosibirsk, 2002. S. 128-132.
17. Karmyşewa B. H. K. woprosu ob ukraşeniýah iz ptiçih perew u narodu Sredneý Azii i Kazahstana//Etniçeskaýa istoriýa i tradisionnaýa kultura narodow Sredneý Azii i Kazahstana.ㅡ Nukus, 1989. S.29.

Öwez GÜNDOGDYÝEW.

''AZIÝANYÑ GERÇEKLERI'', Aşgabat-2012.