Tolstoý musulmanlary nämä çagyrypdy?

TOLSTOÝ MUSULMANLARY NÄMÄ ÇAGYRYPDY?

Döreden eserleri bilen dünýä klassyklarynyñ hatartna giren beýik ýazyjy Lew Nikolaýewiç Tolstoý diñe edebi aýratynlygy bilen däl, şol bir wagtyñ özünde syýasy we dini garaýyşlary bilenem tapawutlanýar.
Tolstoý guramaçylykly dini toparlara garşy çykmak bilen birlikde monoteizme (ýekehudaýlylyga) esaslanýan deñlikçi jemgyýet idealyny öñe sürüpdir. Şonuñ üçin Russiýada Prawoslaw buthanasy bilen onuñ hiç jyny jyñkyryşmandyr.
Tolstoý 1910-njy ýylda aradan çykýança birnäçe dini içgin öwrenipdir, dini we syýasy ýolbaşçylar bilen gatnaşypdyr.
Olaryñ birem yslam dünýäsinde täzelikçi we reformist pikirleri bilen tanalan El-Ezher uniwersitetiniñ şeýhi Muhammet Abdo bilen alyşan hatlaryny öñ siziñ dykgatyñyza ýetiripdim.
Başky makalamyzda Tolstoýyñ dini garaýşynyñ Gurhanyñ baş taglymatyna gabat gelýändigini, aýratynam medeni aýratynlygy saýlap almak baglanyşygynda näme bilen atlandyrylandygynyñ däl-de, gös-göni nähili dini-ekstensial ýoly saýlap alandygynyñ aýratyn many-mazmunynyñ bardygyny nygtapdym.

Surat: Ilýa Repin (1901)

Dostum Turan Kyşlakçy "İstiklal" gazetiniñ 2022-nji ýylyñ 6-njy iýulyndaky sanynda çykan "Tolstoýyñ musulmanlara haty" makalasy bilen Tolstoýa degişli hata okyjylaryñ ünsüni çekdi. Tolstoý hatyny osmanly dilinde çap edilen yslam dünýäsinde uly gyzyklanma bilen okalýan "Teârüf-i Müslimîn" ("Musulmanlaryñ tanyşlygy") žurnalyna ugradypdyr.
Žurnalyñ Tolstoýa bolan gyzyklanmasy munuñ bilenem çäklenmändir. Tolstoýyñ Prawoslaw buthanasy bilen çekişmesi-de "Kont Tolstoýyñ Sen-Sinod suduna jogap hökmünde ýazan haty" ady bilen iki sanynda osmanly-türk diline terjime edilipdir.¹ Žurnaly Russiýadaky türki halklaryñ ilkinji syýasy wekili, yslamçy žurnalist-ýazyjy, syýahatçy Abdyreşit Ybraýym (1857-1944) 1910-njy ýylda Stambulda Ahmet Tajeddin bilen bilelikde 32-nji sanyny çykarypdyr.

Abdyreşit Ybraýym, 1910-njy ýyl (Din yslam ensiklopediýasy)

Adyndanam belli bolşy ýaly žurnal yslam dünýäsindäki halklaryñ biri-birleri bilen gatnaşyklaryny güýçlendirmek, medeniýetlerara gatnaşyklary ösdürmek maksady bilen çap edilipdir.
Abdyreşit Ybraýym Musa Jarulla Bigiýef bilen şägirt-halypa gatnaşygyny saklapdyr. Ybraýymyñ Germaniýa-Russiýa, Sibir-Osmanly we Ýaponiýa ýaly giñ geografiki giñişlikde medeni hem-de ylmy gatnaşyk toruny gurandygyny-da aýtmak gerek.
Ynha, Tolstoýyñ agzalýan şol haty-da şol giñ toryñ bir parçasy bolup arhiwlerde galypdyr.

"Teârüf-i Müslimîn" - 1-nji jilt, 12-nji san, sentýabr 1910 ý.
Çeşme: Ylmy etýudlar jemgyýeti (ILEM), Yslamçy žurnallar maksatnamasy (YŽM)

"Kont Leon Tolstoýyñ haty" ady bilen "Teârüf-i Müslimîn" žurnalynyñ 1910-njy ýylyñ 3-nji sentýabrynda çykan 1-nji jilt 12-nji sanynyñ 190-njy sahypasynda ýerleşdiren hatyñ tekstini şu günüñ düşnükli dilinde hiç hili goşmaça düşündiriş bermezden dykgatyñyza ýetirmäge synanyşdym. Osmanly dilinde berilen teksti ýönekeý dile geçirmäge kömek eden Tuba Pal doganyma-da minnetdarlygymy bildirýärin. Hatyñ doly teksti şeýle:

"Kont Leon Tolstoýyñ haty
Musulmanlaryñ arasynda hereket edýän "Allanyñ batalýony" ýa-da "Weýsi" ("weýisowçy") diýip atlandyrylýan akym bar. Esasy ynançlardan daşgaryn toparlanyşmalardan gaça durmaklary bu akymyñ dogrudygyna delildir.
Dinleriñ arasynda iñ soñky din bolanlygyndan yslam dinini beýleki dinler bilen deñeşdireniñde bidgatlaryñ we hurafalaryñ (nädogry amallar, edim-gylymlar) has az goşulandygyny-da nygtamak gerek.
Bularyñ barsy bilen birlikde adamzada goşulan hurafalary ýigrenýän islendik kişi çagalygynda haýsy din boýunça bilim alan bolsa, dini duýdansyz garşydaşlykda ret etmeli däl, mümkingadar uýýan dininiñ belent gymmatlyklarynyñ üstüne üýşen hurafalardan, soñ goşulan bidgatlardan aýyl-saýyl etjek bolmaly.
Gurhanda iññän belent we absolýut hakykatlara esaslanýan sözler bar.
Birem Hezreti Muhammediñ (s.a.w) hadyslarynyñ iñlisçe ýygyndysy Hindistanda çap edilipdir.
Bu kitabyñ iñ esasy bölümlerini rus diline terjime edip we käbir ýerlerini düşündirip, "Посредник" neşirýatyna beripdim.
Kont Leon Tolstoý,
Ýasnaýa Polýana".

Hatyñ osmanly dilinde çap edilen hakyky görnüşi. "Teârüf-i Müslimîn" - 1-nji jilit, 12-nji san, 190-njy sahypa. 03.09.1910 ý.
Çeşme: Ylmy etýudlar jemgyýeti (ILEM), Yslamçy žurnallar maksatnamasy (YŽM)

• Hat bize nämäni añladýar?

1910-njy ýylyñ sentýabrynda ýazylan bu hat 1904-nji ýyldaky Abdo-Tolstoý hat alyşmalaryndan soñam Tolstoýyñ musulmanlar bilen gatnaşyklaryny ösdürendigini we yslamy öwrenmegi dowam etdirendigini görkezýär. Hut şeýle bolansoñam Tolstoý Stambulda çap edilýän žurnalyñ üstýnden musulman dünýäsine seslenmek isläpdir. Tolstoýyñ hatynda aýdylýan hadyslar ýygyndysy Allame Abdylla el-Memun el-Suhrewerdiniñ ýazan "Muhammediñ sözleri" ("The Sayings of Muhammad") kitabydyr. Kitap 1905-nji ýylda çap edilipdir. Agzalýan ýygyndy şolar ýaly meşhurlyk gazanypdyr welin, 1938-nji ýylda Mahatma Gandiniñ sözbaşysy bilen birlikde iñlis dilinde we başga-da birnäçe dilde birnäçe gezek çap edilipdir. ("Jhon Murray" neşirýaty, 1941 ý.)
Suhrewerdi kitaby çap edilenden soñ Tolstoý bilen hat alşypdyr. Beýik ýazyjy kitaby "Muhammediñ Gurhana girmedik hikmetleri" ady bilen rus diline terjime edipdir.
Aýdylýan kitap Arif Arslan tarapyndan "Hezreti Muhammet. Tolstoýyñ yslam pygamberi baradaky ýiten traktaty" ady bilen türk dilinde birnäçe gezek çap edildi.
1910-njy ýylyñ sentýabryndaky hat bilen anyklan kitabymyzy azerbaýjan çeşmeleri kitapda başga-da hatlary ýerleşdiripdir, şol hatlar bilehem makalamyzyñ temasy bolan haty mazmuny biri-birine gabatlaşyp dur.
Birinji neşiri "Karakutu" neşirýatynda çap edilen kitabyñ sensassiýa döretmegi üçin ýitendigi baradaky pikirler we terjime manipulýasiýalary bilen çap edilmegi käbir tankytçylar tarapyndan berk tankyt edilipdi. (Serediñ: "Gadagan edilen Tolstoý. Tolstoýyñ dini tankydy we Türkiýede tümlügiñ güýji", Ajar Burak Bengi. Rus dilindäki maglumatlary terjime eden Mazlum Beýhan, "Yokuş" neşirýaty, Stambul-2007 ý.)

XIX asyryñ ikinji ýarymyna gelinende nagyşbendi tarykatynyñ Wolga derýasynyñ boýundaky şahasy hasaplap boljak, Bahaeddin Waisow tarapyndan esaslandyrylan we "Allanyñ batalýony" ady bilenem tanalan "Waisi" hereketi orta çykýar.
Bu marjinal tarykat jemgyýetdäki sosial-ykdysady dinamikalar bilen yslamy formalaryñ belli bir derejede sintezi hökmünde özüni görkezipdir. Şol bir wagtyñ özünde bu akym döwrebaplaşma tagallalaryna we alnyp barylýan dini syýasatlara garşy Wolga tatarlarynyñ pikir-garaýyş nägileliklerini we jemgyýetde seslenme tapan effektleri orta atýandygy bilenen ünsi çekipdir.
Waisowyñ "Allanyñ batalýony" tarykaty sosializmiñ, tolstoizmiñ we wahhabizmiñ utgaşygyndaky pýuritanizmiñ (düýbüne gaýdyp gelmegi ündeýän) täsin dürüşdesine wekilçilik edipdir. (Bennigsen, Wimbush, 1985, s.39).
Esasynda Waisoeyñ ideologiýasy tradision yslam düşünjesiniñ daşyna çykmaýan galyp gurluşyndaky pikirleri öñe sürüpdir. Düşünjesi sistemasy Waisowyñ galamyndan çykan "Tarihi-Hajegan", "Jewahiri Hikmeti-Derwişan" atly dini traktatlarda hemme zat açyk-aýdyñ düşündirilipdir.
Bärde görkezilen esasy zady - öz ýolbaşçylygynda yslamyñ özenine gaýdyp gelinmegini üpjün etjek pikirleri we hereketleri döredupdir.

Çeşme: https://posredi.ru/blog12_05_vaisov.html

Hereketiñ orta çykan döwründäki şertleri göz öñüne tutanymyzda, Wolga tatarlarynyñ arasynda sosial bozulmalaryñ añladýan manysyna has añsat düşünip bileris.
Oba ýerlerindäki agzalalygyñ sosial-medeni we mezhep nägilelikleriniñ alamatydygyny ýatdan çykarmazlyk gerek.
Oba ýerleriniñ ilatynyñ arasynda barha artýan oñşyksyzlyklar we çaknyşyklar potensial taýdan musulman elitany aladalandyrmaga başlapdyr.
Bu ýagdaý şol bir wagtyñ özünde şol asyryñ ikinji ýarymynda yslamy sebitleýin aýratynlygyñ näderejede çuñlugyny-da görkezýär (Noack, 2000, s. 132).
Ykdysady we syýasy üýtgeşmelere baglylykda ýüze çykan oñşuksyzlyklar "waisowçy" hereketiñ şinelän geografiki giñişliginiñ infrastrukturasyny emele getirýär. Şeýle şertlerde orta çykan "waisowçy" hereket tatar jemgyýetiniñ köpugurly pikirlerdir işleriniñ belli bir derejedäki görkezijisidi.
Waisowyñ aýtmagyna görä, ruslar bilen ýaşamak medeniýeti tatar jemgyýetlerine täsirini ýetirýär, bu ýagdaýam tatarlaryñ ruslaryñ ýaşaýyş-durmuş formasyny bire-bir kopiýalap almagyna sebäp bolýardy. Netijede aýal-gyzlar ýüzlerini ýapmagy bes edýärdi, medresäniñ okuw programmasy-da ýewropalaşýardy, ýaş musulmankar rus bilim edaralaryna gyzyklanma bildirmäge başlaýardy.
Waisowyñ pikiriçe, şeýle täzelikler Gurhanyñ taglymatyna ters gelýärdi. Şol sebäpdenem hiç kim metjide gidenokdy, işan-mollalara ynananokdy, ýerli ýolbaşçylara bil baglamaýardy (Zemsova, 2015, s. 91).
Waisowyñ yzyna eýerijiler rus patyşasynyñ agalygyny kabul etmeýişleri ýaly, döwletiñ býurokratiýasyny we ortodoksal musulman ruhanylaryny-da ret edýärdiler. Waisow we onuñ yzyna eýerijiler "Biziñ ýeke-täk jogapkärçiligimiz Gurhanyñ düzgünlerine eýermek we muny düşündirmek üçin azat bolmak" prinsipini esas edip alypdylar (Halbaç, 1994, s. 271).
Tarykatyñ ünsi çeken zatlarynyñ birem döwrüniñ meşhur ýazyjysy Lew Tolstoý bilen bolan gatnaşyklarydyr. Bahaweddin Waisow yzygiderli diýen ýaly Tolstoý bilen hat alşyp durupdyr. Onuñ ogly Inadüddin bolsa Tolstoý bilen görşüpdirem. Emma Tolstoýyñ ataly-ogla bolan garaýşy pozitiw bolmandyr. Sebäp Tolstoý "waisowçy" herekete dini anarhizm hökmünde garapdyr.² Tolstoýyñ "Teârüf-i Müslimîn" žurnalynda dünýä musulmankaryna "waisowçy" hereketi mysal görkezmeginiñ añyrsynda hurafalardan arassalanan, Gurhana esaslanýan deñlikçi taglymata berýän goldawyny añladýar.
Tolstoý Abdo bilen alşan hatlarynda-da görşümiz ýaly, ähli dinleriñ düzgünleşdirilýän döwründe öz mazmunyndan daşlaşýandygyny, üýtgeşmä sezewar bolýandygyny pikir edipdir.
Renessans döwri bilen birlikde şeýle üýtgeşmä nägilelik hökmünde ateizmiñ giñden ýaýrandygyny gören Tolstoý üçünji ýoly teklip edip, ähli dinleriñ umumy meñzeşliginiñ bardygyny, munuñam ýekehudaýlylykdygyny öñe sürüpdir. Bu umumy din gyradeñlikçi ierarhiýasy bolmadyk jemgyýeti öñe sürüpdir. Şuña meñzeş pikire onlarça ýyl geçenden soñ Ali Şeriatiniñ "Dine garşy din" kitabynda-da gabat gelýäris.

• Hezreti Muhammediñ taglymaty

Tolstoýyñ özi dindar bolansoñ dini temalarda bilmeýän zady ýok diýen ýalydy. Onuñ yslama bolan garaýşyny aýratynam 1909-njy ýylyñ 15-nji martynda azerbaýjanly general Ybraýym aga durmuşa çykan rus zenany Ýelena Wekilowa ýazan hatyndanam bilip bolýardy.
Şol döwrüñ Russiýasynda çagalaryñ öz halkynyñ (azeri-türk jemgyýeti) gowulygy üçin yslamy kabul etmegi islän ýagdaýynda ene-atasy dürli dine uýýanam bolsa, çagalarynyñ dinini üýtgemegi babatda basyş edilmeýän eken.
Ýelena Wekilowa şeýle çemeleşmeden ugur alyp, ýagdaýy pikirlerine uly hormat goýýan döwürdeşi Tolstoýa düşündirip, çagalaryna haýsy dine uýmagyny ündese dogry boljakdygyny, "Şu meselede näme maslahat berýärsiñiz, eýse men näme etsemkä?" diýip sala salypdyr.
Tolstoý hem onuñ bu hatyna jogap bermekde gijä galmandyr. Haty türk diline ilkinji gezek terjime eden Arif Arslanyñ terjimesinde ýoýulma (manysyny üýtgedip terjime etme) we senzuralama ýaly kemçilikleriñ bardygy üçin Mazlum Beýhanyñ rus dilunden eden orginal terjimesini dykgatyñyza ýetirýärin:

• Tolstoýyñ jogap haty

"1909-njy ýylyñ 13-16-njy marty, Ýasnaýa Polýana.
Ýelena Ýefimowna, ogullaryñyzyñ tatar halkynyñ tatar halkynyñ ýagty geljegi üçin goşant goşma arzuwlaryñyzy makullamagym mümkin däl. Munuñ üçin olaryñ Muhammediñ dinine geçmeleriniñ näderejede gerekligi barada-da haýsydyr bir maslahaty berip bilemok. Size iñ esasy aýtjak zadym şu: Adamyñ haýsy dini oñlaýandygy babatda haýsy wezipede oturanda-da, resmi beýanat bermegini gereksiz hasaplaýaryn.
Şol sebäpdenem prawoslawlykdan ýeg tutup Muhammediñ dinine geçesleri gelýän bolsa, ogullaryñyzyñ şu meselede, ýagny bir dini taşlap başga dine geçmeleri meselesinde hiç kime hiç zat düşündirmeleriniñ geregi ýok.
Bilmedim-dä, belkäm beýle zerurlyk bar bolubam biler. Emma men şu meselede hiç zat diýio biljek däl. Şonuñ üçinem hökümet organlaryna şu boýunça düşündirip bermelimi ýa-da bermeli däldigine ogullaryñyzyñ özi çözsün.
Muhammediñ dininiñ hristianlykdan ýeg görülmegi we aýratynam ogullaryñyzyñ öñe süren tutaryklarynyñ ýerliklidigine degişlilikde bolsa, muny (dinden dine) geçişi tüýs ýüregim bilen oñlaýandygymy aýdyp bilerin.
Hristian ideallaryny we sözüñ doly manysyndaky hristian taglymatyny hemme zatdan öñde tutýan meniñ ýaly biriniñ muny aýtmagy örän geñ eşdilse-de, kadadan daşgaryn forma taýdan muhammediligiñ buthana hristianlygyna garanda deñeşdirip bolmajak derejede ýokarda durýandygyna şek-şübhäm ýok. Islendik adamyñ öñünde buthana hristianlygy bilen muhammediligiñ haýsam bolsa birini saýlap almak şerti goýulsa, akly-huşy ýerinde bolan her bir adamyñ ýeke Hudaýa we Onuñ ýegäne pygamberi hökmünde ýeke-täk wekilçiligi bolan muhammediligi üçleme (üç mukaddes ruha çokunma), günä çykarma, Hudaýyñ enesi, erenler (apostollar), olaryñ suratlary we bulaşyk çokunma rituallary bilen düşnüksiz, baş alyp çykyp bolmaýan ylahyýeti bolan buthana hristianlygyndan ýokarda görjekdigine şek-şübhe ýok.
Musulmanlygyñ buthana hristianlygyna giren we dini taglymatyñ özenine şikes ýetirýän birnäçe batyl ynançdan arassalygyny bir ýana goýalyñ, bu diniñ hristianlykdan 600 ýyl soñ orta çykmagy - diñe şu sebäp üçinem şunuñ saýlanjakdygyna şek-şübhe goýmaýar.
Dünýäde hemme zat ösýär, kämilleşýär. Her bir adam nähili ösüp, kämilleşýän bolsa, bütin adamzat we adamlaryñ durmuşynyñ binýadyny düzýän dini düşünjesi-de şolar ýaly kämilleşýär. Diniñ kämilleşmegi - onuñ has ýönekeýleşmegi, has açyk, düşnükli bolmagy we özüni örtýän, gizleýän islendik zatdan halas bolmagy diýmekdir.
Dini hakykaty we onuñ üstüni örtýän zatlardan azatlaşdyryp aç-açanlyga çykarýanlar iñ gadymy döwürlerden bäri hemmesi-de uly dinleriñ düýbüni tutan beýik akyldarlar bolupdy. Bilýän ähli dinlerimiziñ araaynda şular ýaly täze we belent dini garaýşa eýe Hindistanyñ "Weda" kitaplarynda, has soñra Musanyñ, Buddanyñ, Konfusiniñ, Lao-Tzunyñ, Isanyñ we Muhammediñ taglymatlarynda gabat gelýäris.
Dini öñki gödeñsi ramkasyndan çykaryp has ýönekeý, has çuñ we has akla-huşa sygjak ramkada oturdan bütin bu dini öñbaşçylar, täze diniñ esaslandyryjylary gürrüñsiz beýik adamlar bolupdyr, ýöne olaryñ hemmesi-de adamdy, şonuñ üçijrm hakykaty geçmişiñ bulançaklygyndan arassalap, ähli açyklygy, çuñlugy we tämizligi bilen wagyz etmediler.
Bu adamlaryñ birem ýalñyşmandyklaryny, aýdan her bir zadynyñ sa:p hakykatdygyny kabul edenimizde-de, olaryñ yzyny dowam etdirijiler olardan has pes derejedäki adamlardy. Şonuñ üçinem olar hakykata ähli çuñlugy bilen göz ýetirip bilmändiklerinden ötri (bu bolaýmaly zat), dini hakykaty bezemek, ony hemmeler üçin hökmanylyga öwürmek maksady bilen, oña aýratynam mugjyzalar bilen baglanyşykly gaty köp gereksiz zatlary goşupdyrlar, şeýlelik bilenem giñ halk köpçülik gatlaklarynyñ şol dini hakykaty bolşundaky ýaly çuñlugy gymmaty we manysy bilen añlamaklaryna päsgel beripdirler. Hakykaty şeýlekin dereje ýoýandyklaryny dinleriñ özi boýun alýanam bolsa, dini öñbaşçylaryñ tapyp orta atan hakykaty şolar ýaly dereje köp kölegede galypdyr. Şol nukdaýnazardan hakykatyñ mugjyzalar we hemme görnüşli battl ynanç bilen gizlenişine iñ gadymy dinlerde, brahmanizmde, ondan biraz az iudeýlikden ondanam has buddizmde, konfusiçilikde, tao ynanjynda we bulardanam has az hristianlykda we ahyrynda iñ azyna, uly dinleriñ iñ soñkusy bolan Muhammediñ ynanjynda şaýatlyk edýäris.
Şu nukdaýnazardan seredilende, Muhammediñ dini iñ amatlysydyr. Ýagny, oña soñ we daşyndan goşulan elementleruni silkeläp zyñsa we binýadyna ahlak prinsiplerini ýerleşdirse, Muhammediñ dini tebigy taýdan ähli uly dinleriñ, aýratybam şol uly hakykaty ykrar edýän hristianlyk taglymatynyñ baş damarlary bilen tapyşyp, eriş-argaç bolar.
Size şeýle uzyndan-uzyn ýazmagymyñ sebäbi-de, pikirlerini ogullaryñyza ýetirmegiñiz we bu pikirlerimiñ şol ýagşy niýetlerini durmuşa geçirmeklerinde olara ýardam etmegidir. Dinleriñ hamyrmaýasyny emele getirýän belent hakykatlary bulaşdyrýan çyrşamalardan arassalanmagyna ýardam etmek adamyñ durmuşda edip biljek iñ peýdaly işleriniñ biridir. Ogullaryñyz beýle täsirliligi durmuşlarynyñ maksady hökmünde görseler bir bitewi we örän peýdaly ömür sürdükleri bolardy.
Muhammediñ dininde edil şu aýdyşym ýaly, ýagny diniñ belent hakykatlaryny, olary gizleýän bulançaklyklardan we batyl ynançlardan arassalamagy özüne maksat edinen iki taglymattñ bardygyny men-ä bilemok, siz we ogullaryñyz bilýärmi? Şol tagallalardan ötri her iki taglymatam daşlaşdyrmalara we basgylamalara uçrapdy, häzirem şeýle ýagdaý dowam edýär. Şeýle taglymatlaryñ ilkinjisi Eýranda döräp, soñabaka Türkiýede ýaýran we şol ýerde-de dörän ýerinde bolşy ýaly gyrakladylyp depgulenen we edil häzir Akkada Behaullanyñ daşynda üýşmäge synanyşýan behaýylyk hereketidir. Behaýylyk taglymaty Hudaýa çokunmak bilen baglanyşykly hiç bir formal edim-gylymy, formalaýyn ritualy kabul etmän, ähli adamlary dogan hasaplaýar we külli adamzat üçin umumy ýeke-täk söýgi dinini ündeýär.
Ikinji taglymat Kazanda döräpdir. Olar özlerini "Hudaýyñ batalýonlary" ýa-da esaslandyryjylartñ adyndan ugur alyp "waisowçylar" diýip atlandyrýan eken. Bularam diniñ özenini söýgüde görýär, şonuñ üçinem söýgä ters gelýän hemme zatdan, mysal üçin erbetlik üçin, esgerlik üçin ulanylýan salgyt bermek ýaly zatlara goşulmakdan gaça durýarlar. Bu tarykat häzirem yzarlanýar we ýakynda-da ýolbaşçylary ele salnyp türmä atyldy.
Şu öwütlerim haýsydyr bir ýagdaýda peýdañyza ýarasa we siz ýa-da ogullaryñyz geljek kararlaryñyz ýa-da etjek soñky işleriñiz barada mrni habarly etseñiz, örän begenerdim.
L.Tolstoý".
Çeşme: "Tolstoýyñ 1909-njy ýylyñ 15-nji martynda Ýelena Wekilowa ýazan haty", "Литературный Азербайджан" žurnalynyñ 12-nji sany, 1978-nji ýyl. 114-nji sahypa.

Tolstoýyñ yslamy beýleki dinler bilen deñeşdirende, yslam diýende diñe Gurhanyñ we Resulallanyñ (s.a.w) wahyý başdan geçirmesini däl-de, medeni we taryhy bütin tejribe goruny göz öñüne tutandygyna düşünýäris.
Tolstoý Abdodyr Wekilowa bilen alşan hatlarynda-da, "Teârüf-i Müslimîn" žurnalyna ugradan hatynda-da yslamyñ düýp aslyna dolanyp gelen ýagdaýynda ähli dinlerdäki umumy düýpde tapyşyljakdygyny aç-açan aýdýar. Onuñam ýene şu hatda-da "waisowçylara" yşarat edişinden Gurhana gaýdyp gelmekdigini bilmek kyn däl.
Sozulan dinlere bermeli jogap - dinden doly daşlaşmak däl-de, ähli umumy düýbüne, asylly ideýalaryna ýönelmegi ündemekdir. Tolstoýyñ pikiriçe, munuñ üçin iñ amatly ýer hem hurafalardan arassalanan yslamdyr.
___________________

1. 26.01.1911 ý. 2-nji jilt, 31-nji san, 97-nji sahypa; 02.02.1911 ý. 2-nji jilt, 32-nji san, 117-nji sahypa.
2. (Ýemelýanowa, 1998, 177-nji sahypa; Frank, 1998, 177-nji sahypa), (Wolga tatarlarhnda marjinal tarykat: Waisowyñ "Allanyñ batalýony". Arhiw. Joşkun Kumry, Halkara Sosial ylymlar we Innowasion Kongresiniñ Doly tekstiniñ kitaby).

Bülent ŞAHIN ERDEGER,
žurnalist-ýazyjy.

@Ebu_Nidal

Şenbe, 09.07.2022 ý.