Häzirem türban, häzirem Wahdetdin

HÄZIREM TÜRBAN, HÄZIREM WAHDETDIN

RTÜK (Türk teleradiokompaniýalaryna gözegçilik edarasy -t.b) türk teleýaýlymlaryny şeýle bir gysdy welin, negözel tutumly işleri ýok etdi. Medeni derejämizi pese düşürip, feodal yzagalaklygyñ we diýdimzorlugyñ öñüni açdy.
Meselem... sowatly tomaşaçy gatlagymyzy ABŞ merkezli "Netflix"-e gaçyrdy. Amerikanlar munuñ üçin RTÜK-e näçe minnetdarlyk bildirse-de az bolar! Bu gün "Netflix"-iñ Türkiýedäki abonenti 1.7 milliona ýetdi. Maşgala paketi bilen girýänleri-de goşsak 6.8 million.
Emma gürrüñi puldan zyýat, ýurda ornaşdyryljak bolunýan sosial-medeni strukturanyñ üstünde gozgamak gerek.
Häzir hemmeleriñ ünsi "Netflix"-iñ teleseriallarynda. "Başgaçadyr" (iñl.: "Ethos", türkçe: “Bir Başkadır”) teleserialy munuñ iñ soñky mysaly.
Senariýa Günbataryñ galybynda ýazylan, serialda türbanly ýaş gyz bilen akýagyz we tekepbir türk psihiatristiniñ obrazy bar, şeýle-de öýünden kowlan kürt maşgalasynyñ gyzykly başdan geçirmeleri we gomoseksualizmdir teletinbazlyk meselesiniñ üstünde durulýar. Bar bolany, maşalla!
"Başgaçadyr" teleserialy mediýada “türban” we “akýagyz türk” çekişmelerini gaýtadan möwjetdi.
Medeni kodlaryñ üstünde turýan bular ýaly çekişmeler haçan gutararka? Haçan ykdysady krizis ýaly durmuş hakykatlary bilen ýüzleşeriskä?
Meselem:
Ýaponiýada bugün daşky sypatdyr egin-eşik meselesiniñ üstünde düşünişmezlik barmy? Mysal üçin, olarda aýal-gyzlaryñ saçlary barada kelam agyz söz eşitdiñizmi? Ylym-bilimiñ, okuw maksatnamasynyñ, hukuk kadalarynyñ nireden alynandygy barada jedel barmy?
Megerem, bu gürrüñiñ gerimini biraz giñeltsem gowy bolarmyka diýýärin:

■ DAŞKY SYPAT, EGIN-EŞIK

Ýaponiýada restawrasiýa-abatlaýyş döwri hasaplanýan "Meiji reformasy" 1868-nji ýylda ýola goýuldy.
Gürrüñimize dahylly ýerinden başlaýyn:
Zenanyñ saçy - onuñ namysy hasaplanýardy. Laklanan, tagta deý gataldylan klassyky ruçka stilli saç biçüwine we gyzlaryñ durmuşa çykansoñ, dişlerini garaldyp-gaşyny syrmagy ýaly däbe öwrülip giden nysaklar gadagan edildi. Erkleriñ dereje bilýän samuraý tipli "ruçka saçlary-da" gadagan edildi.
Bugün Ýaponiýada hiç kim “waý meniñ namysym” ýa-da veya “waý ata-babadan gelýän däbe laýyk reñklenen saçym” diýip zörledenok…
Aýal-gyzlaryñ egin-eşiklerine-de üýtgeşmeler girizildi. Gara reñkli, teni doly ýapyp duran, ýöremegi añsatlaşdyrýan döwrebap kimono eşigi saýlanyp alyndy. Yzyndan jemgyýetçilik ýewropaly aýal-gyzlaryñ geýnişine meýil etdi. Muña meñzeş egin-eşik üýtgeşmesi erkekleriñ geýýän hakama eşigine-de girizildi. Ýewropa terzli egin-eşikleri geýmek oñlandy.
Mundan 150 ýyl öñ muña garşy gidenler bolan däldir öýdýäñizmi? Boldy, elbetde! Topalañlar hem turdy. Emma bularyñ barsy bireýýäm ýatdan çykyp gitdi...
Şol sanda Ýaponiýa:
Buddistleriñ okadýan tradision mekdeplerini-de ýapdy, hökmany başlangyç bilimi girizdi, “bilim mobilizasiýa” ("tevhidi-tedrisat") sistemasyna geçdi. Gepleşik we ýazuw diliniñ köpdürlüliginiñ soñuna çykdy.
Fransiýanyñ hukuk sistemasyny durmuşa geçirdi. Germaniýanyñ medeni kanunyny güýje girizdi.
Goşuny täzeledi, çagyryş boýunça hökmany harby gullugy ýola goýdy.
Günbataryñ milady ýyl hasabyna geçdi. Günbataryñ arhitekturasyny saýlap aldy. Paýtagtyny-da üýtgetdi - Tokio şäherine geçdi.
Ösen ykdysadyýeti kemala getirmek-ösdürmek üçin ylma we tehnologiýa ummasyz maýa goýumlaryny goýdy.
Milli bankyny açdy. Döwlet eýeçiligindäki demir önümçilik zawodlaryny açdy. "Mitsui", "Mitsubishi", "Sumitomo" ýaly hususy kompaniýalaryñ pajarlap ösmegine ýardam etdi. Täze pul birligine geçdi. Besdir, şu sanap geçenlerimem, añlajaklara...
Ýaponiýa kapitalistleşme etabyna gadam basanda feodalizm bilen han-beglikler bilen, pomeşikler bilen hasaplaşdy we dünýä läheñine öwrülmegi başardy...
Ýeri, biz nämüçin şeýdip oñarmadyk?

■ NEBISAGYRYJYLYKLY HALYMYZ

"Meiji reformasy" biziñ "Tanzimat" permanymyzdan otuz ýyl soñ durmuşa geçirildi.
Ýaponiýa bedew bady bilen ösdi. Şeýle-de, 1895-nji ýylda Hytaýy, 1905-nji ýylda Russiýany ýeñdi.
Olaryñ Russiýany ýeñlişe uçratmagy Osmanlylarda ýapon simpatiýasyny döretdi. Mysal üçin, Halide Edip Adywar täze dünýä inen ogluna ruslary ýeñen ýapon deñiz güýçleriniñ serkerdesi Togonyñ adyny dakdy!
Abdylhamyt II-niñem ýaponlara ýakyn durandygy mälim, ol ikitaraplaýyn gatnaşyk açmak üçin Ýaponiýa "Ertuğrul" gämisini ugradypdy we ş.m.
A bizde bolsa... osmanlynyñ ýapon ösüşini nusga edinmänligi beýlede dursun, feodalizmi ýok etmek islän Atatürke häzirem duşmançylyk besläp ýörenler bar. Ýyldyz Tilbe ýalylar diñe etniki taýdan ýakyn görýändikleri üçin Şeýh Said, Seýit Ryza dagylary öwüp arşa çykarýar! Feodal gurluşyñ, feodal medeniýetiñ zynjyrlaryndan häli-häzirem sypyp bilemzok...
A Ýaponiýa bolsa feodalizmi aradan aýrandygy üçin dünýäniñ iñ uly ykdysady güýçleriniñ birine öwrüldi.
Bugün Ýaponiýada bir raýatyñ ýyllyk girdejisi ortaça alanda 44 müñ 227 dollar…
GSHM boýunça bolsa 5.594 trillion dollar…
Dünýäniñ iñ uly 500 kompaniýanyñ 54-niñ düýbi Ýaponiýada.
A biz bolsa nämäniñ üstünde lakgyldaşýarys:
"Aý, ine, türbanmyş", "Aý, ine, Wahdetdin gaçmandyr, Stambuly terk edenmiş!"
Işlemegi, öndürmegi däl-de, boş gürlemegi, warsaky urmagy, gybat etmegi halaýarys. Muny gowy bilýändigi üçinem Günbatar dowamly diýen ýaly bizi güýmäp biläýjek zatlary-emeli problemalary keserdip goýýar...
RTÜK bolsa badanyñ içinde şerap barmy-ýokmy diýip, detektiwlik edýär ýa-da erkin düşünjäniñ öñüni kesmäge çalyşýar. Nebisagyryjylykly halymyz şudur...

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 25.11.2020 ý.

Terjime eden: Guwanç MÄMILIÝEW.