Bir agdarlyşygyñ anatomiýasy

BIR AGDARLYŞYGYÑ ANATOMIÝASY

Aun San (1915-1947)…
Birmaly sosialist. Iñlislere garşy gidýändigi üçin uniwersitetden kowuldy.
Halk rewolýusioner partiýasyny gurdy.
Ikinji jahan urşunda ýapon goşunynyñ düzümindäki Birmanyñ "Garaşsyzlyk goşunyna" serkerdelik etdi.
Ýaponlar Birmada faşistik hökümet gurdy. Aun San hökümetiñ düzüminde ýer alanam bolsa, Birmanyñ goşuny, Birmanyñ Kommunistik partiýasynyñ we Halkyñ rewolýusioner partiýasynyñ arasynda gizlin ýygnanşyklar geçirip, Ýaponiýa garşy "Antifaşist halkyñ azatlyk ýaranlygyny" gurdy. (Soñra adyny Sosialistik partiýa öwürdi.)
Ýurduna garaşsyzlygyny 1947-nji ýylyñ 27-nji ýanwarynda alyp berip, premýer-ministr bolanyna alty geçenden soñ janyna kast edilip öldürildi.

■ Terakty kim gurnady?

Birmanyñ Kommunistik partiýasy Aun Sanyñ özleri bilen "birleşen front hökümetini" gurmak üçin gepleşik geçirendigini, kast edilşiniñ munuñ öñüni almak üçin gurnalandygyny orta atdy. Terakry derñän iñlis aklawjysy F.Henry we şahsy detektiwi F.Kollins hem öldürildi.
Iñlisleriñ "BBC" kanaly 1997-nji ýylda teraktyñ ellinji ýylynda beren dokumental gepleşiginde kast edilşige gatnaşanlaryñ ýaragyny Angliýanyñ berendiginiñ üstüni açdy.
Aun San…
Bugün ol ýurdunda "Milletiñ atasy" hasaplanýar...
Onuñ gyzy häzir dünýäde kakasyndan has gowy tanalýar...

■ GYZYNYÑ ÝOLY BAŞGA

Kakasy öldürilende Su Çži iki ýaşyndady...
Ejesi Khin Çži hem syýasatçydy. Garaşsyzlykdan soñ parlamentiñ agzasy boldy. 1953-nji ýylda Birmanyñ ilkinji Sosial üpjünçilik ministri we 1960-njy ýylda ilkinji zenan diplomat hökmünde Birmanyñ Hindistandaky adatdan daşary we doly ygtyýarly ilçisi boldy.
Ine... şular ýaly ene-atanyñ gyzy bolan Su Çži (onuñ daýzasynyñ adamsy Takin Tan Tun hem kommunistik partiýanyñ ýolbaşçysydy) Hindistanda "Metodist" iñlis liseýinde bilim aldy, Deli uniwersitetinde okady. Oksford-Aziz Hugh's uniwersitetiniñ uçurymy boldy. Filosofiýadan, syýasatdan we ykdysadyýetden okady…
Birleşen Milletler Guramasynda işledi. Tibet medeniýeti boýunça ylmy-barlag işlerini alyp barýan Maýkl Eýris bilen 1972-nji ýylda nikalaşdy, ondan Aleksandr we Kim atly iki ogly dünýä inderdi.
Angliýada we Hindistanda mugallymçylyk etdi. Ysmaz geçiren ejesine esewan etmek üçin 1988-nji ýylda Birma dolandy. Tötänlikmidi?
Harby döwlet agdarlyşygyny geçirip, 1962-nji ýyldan bäri ýurdy dolandyrýan "Ne ABŞ, ne SSSR" diýýän "Özbaşdaklar hereketiniñ" agzasy we Sosialistik maksatnamasy partiýasynyñ lideri general U Ne Win 1988-nji ýylyñ 8-ni awgustyndaky “8-8-88 tolgunşygynyñ” netijesinde wezipesinden el çekmeli boldy.
Dünýäde globallaşma şemaly öwüsdärdi: jemgyýetçilik we saglyk hyzmatlarynyñ mugt edilmegi, sowat mobilizasiýasy, ýere hojaýynçylygy we süýthorçulygy ýok edýän kanunlary çykarmagyñ, ýer reformasyny geçirmegin mundan beýläk Birmada hiç hili täsiri ýokdy. Hemmeler bir günde añsat ýol bilen baýamagyñ yşkyna düşüpdi...
Muny üpjün etjegem Günbatardan geljek "Daw daýza" - Su Çžidi...

■ MUSULMAN ÝAZYLGANLYGY

Su Çži dem salymda Birmada neoliberalizmiñ simwoliki şahsyna öwrüldi. Konstitusion reformalary, globallaşmagy, demokratiýalaşmagy wada berdi. "Döwlet demokratiýa ýaranlygyny" gurdy. "Ylymly buddizmiñ" demokratiýa utgaşyklydygyny aýtdy. Birmahallar ýurtda wagyz edilmegi gadagan edilen hristian ýewangelistler bilen hyzmatdaşlyk açdy.
Sosialistik maksatnamasy partiýasynyñ agzasy general So Maung üýtgeşmelerden närahat bolup, 1988-nji ýylda agdarlyşyk gurnady. Emma... döwür üýtgeýärdi:
SSSR dargandan soñ partiýanyñ adyndan "sosialist" sözi aýryldy. At dowamly çalyşdy durdy, ahyrynda "Agzybirlik, jebislik we ösüş partiýasy" boldy!
rahatsızlık duyup 1988'de darbe yaptı. Ancak.
Devir değişiyordu:
Hatda ýurduñ Birma adynam üýtgedip, Mýanmar etdiler.
Täze hökümet Su Çžiden ýurtdan çykmagy talap etdi, "çykjak däl" jogabyny alansoñ, ony öý tussaglygyna aldy.
Bu bolsa Çžiniñ Günbatarda tanalmagyna sebäp boldy. Ol Saharow adyndaky baýraga, "Olof Palme", "Nobel" baýraklaryna, ABŞ-nyñ kongresiniñ biragyzdan ses bermegi bilen "Altyn medala" mynasyp boly. Amerikanyñ "Freedom House"[/]-inden başlap iñlisleriñ [b]"Chatham House"-sine çenli baýrak bermedik galmady...
Çžiniñ Günbatardaky lobbi hereketlerini ýöredýänleriñ biri-de, onuñ agasy we amerikan raýaty inžener Aun San Oodyr.
Gepi uzadyp durmaýyn.
Çžiniñ öý tussaglygy tamamlanansoñ ilkinji zyýaratçysy ABŞ-nyñ Daşary işler ministri Hillari Klinton boldy. Yzyndan Prezident Barak Obama ony görmäge gitdi. Dewid Kameron hem Su Çžini görmäge gidip, ellinji ýyllardan bäri Birma giden ilkinji iñlis premýer-ministri boldy.
Çži 2012-nji ýyldaky saýlawlarda mejlisiñ düzümine girdi. 2015-nji ýyldaky saýlawlaryñ yzysüee Daşary işler ministri, premýer-ministr-döwlet geñeşçisi ýaly wezipelerde işledi.
Parantez açmagyñ geregi ýok: häkimiýete gelmänkä "musulman ýazylganlygyny" etjekdigine wada beripdi. Häkimiýete gelensoñ welin, arakanly musulmanlar öñkülerden gas beter ezmäge, ýanamaga başlady.
Su Çžä garşy onuñ "kakasynyñ nökerleri" bu hepde agdarylyşyk gurnady welin, uýgur doganlarymyzyñ tarapyny tutýanlar muny "demokratiýa garşy agdarlyşyk" diýip habar berdi!
Hezreti Alynyñ bir sözi bardyr:
"Jahylyñ jahyllygyny subut etmek añsat, emma oña muny boýun aldyrmak kyn."
Günbataryñ metbugaty nämäni ýazsa, şony soragsyz-sowalsyz kabul edýän, gaýtalaýan metbugatymyz bar, gynansak-da...

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 03.02.2021 ý.