Edebiýat ogurlygy hakda kelam agyz

EDEBIÝAT OGURLYGY HAKDA KELAM AGYZ

Mälim bolşy ýaly, plagiat – bu plagio-ogurlaýaryn diýen latyn sözünden gelip çykan adalga bolup, başga adamyň edebi, çeper, sungat, ylmy, oýlap tapyş, kämilleşdiriş eseriniň awtorlyk adyna, tölegine (gonoraryna), abraýyna bolan hukuklaryň dolulygyna ýa-da bölekleýin eýelenmegini aňladýar.
Edebiýatyň taryhynda ogurlygyň (plagiatyň) anyklanylan (çaklanylan) halatlarynyň (jedelli ýa-da jedelsiz) mysallary hökmünde şu aşakdakylary görkezmek bolar:

1. Aleksandr Sergeýewiç Puşkini onuň 1833-nji ýylda ýazan “Merhum şa gyzy we ýedi pälwan” ertekisini Doganlar Grimmleriň 1812-nji ýylda neşir edilen “Akgarjagaz we ýedi girdenek” ertekisinden ogurlap ýazmakda aýyplaýarlar. A.Puşkin bu aýyplamalary özüniň ol ertekini enekesi Arina Rodionownadan eşidendigi hakynda delilleri bilen inkär edipdir.

2. Alekseý Nikolaýewiç Tolstoýy onuň 1935-nji ýylda neşir edilen “Altyn açarjyk ýa-da Buratinonyň başdan geçirenleri” atly erteki-powestini italýan ýazyjysy Karlo Kollodiniň 1883-nji ýylda neşir edilip başlanan “Pinokkionyň başdan geçirenleri” atly ertekisiniň mazmunyny we esasy pikirlerini ogurlap, öz adyndan, täze at bilen neşir etmekde aýyplaýarlar. Emma A.N.Tolstoý özüniň ilkibada K.Kollodiniň eserini terjime edendigini, ýöne onuň kiçi ýaşly çagalara okadardan zalym eserdigi sebäpli ony özüniň has rehimdarlaşdyryp, täzeçe ýazandygyny aýdyp, bu aýyplamalardan goranypdyr. Hatda öz erteki-powestinde bu eseriň K.Kollodiniň eseriniň özboluşly üýtgedilen görnüşidigini hem belläpdir.

3. Aleksandr Melentýewiç Wolkowy özüniň 1939-njy ýylda neşir edilen “Oz ülkesiniň jadygöýi” atly ertekisini amerikan ýazyjysy Laýmen Frenk Baumyň “Oz ýurdunyň geň jadygöýi” atly jemi 15 sany ertekini özünde jemleýän ertekiler toplumynyň gahrymanlarynyň adyny üýtgetmek esasynda ogurlamakda aýyplaýarlar. A.M.Wolkow muny inkär etmändir.

4. Korneý Iwanowiç Çukowskiý özüniň “Lukman Aýbolit” eserini iňlis ýazyjysy Hýu Loftingiň “Lukman Dulitl” eseriniň ideýasyny we mazmunyny ogurlamak arkaly ýazypmyş.

5. Nosow Nikolaý Nikolaýewiç özüniň 1954-nji ýylda neşir edilen “Bilmezejigiň we onuň dostlarynyň başdan geçirenleri” atly ertekisini 1917-nji ýyldan öň Patyşa Russiýasynda ýaşap geçen rus ýazyjy zenany Anna Hwolsonyň “Bäbekleriň patyşalygy” etly ertekisinden ogurlap ýazmakda aýyplanypdyr.

6. Lazar Iosifowiç Lagin özüniň 1938-nji ýylda neşir edilen “Goja Hottabyç” atly eserini, iňlis ýazyjysy Garri Tomas Enstiniň 1900-njy ýylda neşir edilen “Mis küýze” atly eserini ogurlap ýazandygynda aýyplanýar.

7. Sergeý Timofeýewiç Aksakow özüniň 1858-nji ýylda neşir edilen kitabyndaky “Gyrmyzyja güljagaz” atly meşhur ertekisini hanym de Bomon ady bilen tanalýan fransuz ýazyjy zenany Gabriel-Sýuzanna Barbo de Wilnew de Bomonyň “Gözel we ýyrtyjy” ertekisinden ogurlap, özüçe ýazmakda aýyplanýar.

8. Iogann Wolfgang Gýote özüniň 1808-1832-nji ýyllarda ýazan meşhur “Faust” eserini meşhur ispan dramaturgy Pedro Kalderon de la Barkanyň 1637-nji ýylda neşir edilen “Keramatly jadygöý” atly eserini ogurlap ýazmakda aýyplanýar.

9. Aleksandr Dýuma-kakasy bolsa, plagiatda iň köp aýyplanýan awtorlaryň biri. Ol özüniň “Läheň (kit) awlaýjylar” eserini Maýnar familiýaly gämi lukmanynyň ýolýazgylaryny ogurlap, olary redaktirläp öz adyndan neşir etmekde, fransuz ýazyjysy we habarçysy Gasýen de Kurtil de Sandranyň “msýe (jenap) D’Artanýanyň ýatlamalary” atly eserini gaýtadan redaktirläp “Üç muşketýorlar” diýen at bilen öz adyndan neşir etmekde aýyplapdyrlar. Bu aýyplamalara A.Dýuma-kakasy: “Bu dünýäde ähli zat plagiat – hatda Hudaýam Adam atany öz keşbine we şekiline meňzeş edip ýaradypdyr” diýip jogap gaýtarýan ekeni. Isaýylar Allatagalanyň Adam atany öz keşbine we şekiline çalymdaş edip ýaradandygyna ynanýarlar.

10. Uilýam Şekspiriň döredijiligi bolsa tutuşlygyna diýen ýaly başga şahyrlardan ogurlanyp alnan pikirlerden, sýužetlerden we jümlelerden doly diýlip ykrar edilipdir. Mysal üçin, onuň “Otello” eserini italýan şahyry we romançy ýazyjysy Sintionyň (hakyky ady Jiowanni Batisto Jiraldi) “Kapitan Moro” eserinden dolulygyna diýen ýaly göçürip almakda, “Romeo we Julýetta” eserini bolsa Artur Brukyň “Romeusyň we Julýettanyň gaýgyly taryhy” atly eserinden göçürip almakda aýyplaýarlar. U.Şekspir bu aýyplamalara: “Men köçede ýatan jelebi hapanyň içinden galdyryp alyp, ony begzadalaryň dünýäsine girizdim” diýip jogap beripdir.

11. Maýkl Kanningemi “Sagat” diýen eserini Wirjiniýa Wulfyň “Hanym Delloueý” diýen eserinden ogurlap ýazmakda aýyplapdyrlar. M.Kanningemiň özem muny inkär etmeýär.

12. Helen Fildingi “Brijit Jonsuň gündeligi” atly eserini Jeýn Ostiniň “Tekepbirlik we tersalyk” diýen eserinden ogurlap almakda aýyplapdyrlar.

13. Iwan Turgenewi “Sähra Korol Liri” diýen eserini Uilýam Şekspiriň “Korol Lir” eserinden ogurlamakda aýyplapdyrlar. I.Turgenewiň özem eserleriň biçak meňzeşligini ykrar edipdir.

14. Ukrain ýazyjysy Iwan Petrowiç Kotlýarewskiýni 1798-nji ýylda neşir edilen “Eneida” poemasyny Wergiliýniň “Eneidasyndan” ogurlamakda aýyplapdyrlar.

15. Silwia Deýi “Seniň üçin ýalaňaç” atly eserini E.L.Jeýmsiň “Çalyň elli öwüşgini” atly eserinden ogurlap ýazmakda aýyplapdyrlar.

Mundan başga-da Mila Korolewanyň https://ru.tsn.ua/lady/psychologia/ona saýtynda ýazmagyna görä, Wolteri, Stendaly, Emil Zolýany, Alfons Dodeni, Onore de Balzagy, Genri Longfellony, Mihail Şolohowy, Joan Roulingi, Tatýana Tolstoýany, Jeýms Hedli Çeýzi, Boris Akunini, başga-da köp-köp awtorlary plagiatda aýyplap gelýärler.

Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda intellektual eýeçilige bolan hukuklaryň bozulmagy, edebiýat çygrynda bolsa awtorlyk hukuklarynyň bozulmagy, amala aşyrylan etmişiň häsiýetli alamatlaryndan berilýän ýuridik bahadan ugur almak bilen raýat-hukuk, administratiw-hukuk, käbir ýagdaýlarda bolsa jenaýat-hukuk jogapkärçiliginiň ýüze çykmagyna getirýär.

*****
Düýbüne seretseň, hemme ýazyjy-şahyrlaram, döredijilerem “plagiator-la”.
Sebäbi biziň hemmämizem, näme ýazsagam, ýazan (döreden) zadymyzy özümiziň oýlap tapandygymyzy aýdyp, şunça arrygymyzy gynap, döşümize kaksagam, ähli “oýlap tapanlarymyzy” barybir hakyky durmuşdan “ogurlaýarys (göçürýäris)”.

*****
Isgender Zülkarnaýnyň dellegi hem ahbetin guýa gygyrypdyr diýen rowaýat-a bar, çyn bolsa.
Ýöne, Makedonly Aleksandra “Zülkarnaýn” diýmegem beýle bir takyk dälmikä diýýärin. Bu tahallusyň Mukaddes Kurany-Kerimiň on sekizinji “Gowak” süresinde ذو القرنين‎ – Goşaşahly, Iki şahyň eýesi görnüşinde agzalýandygyny belleýärler. Zülkarnaýn beýik patyşa we takwa dindar, Äjit-Mäjit halklaryny (يأجوج ومأجوج – Zeminde zaýaçylygy ýaýradýanlar, çetki gündogarda ýaşaýan halkyýetler) Kuhy-Kap dagynyň aňyrsyna gabap, olardan beýleki halklary goramak üçin olaryň öňüne daşdan diwar galdyran şa, köp taryhçylar bu tahallusyň astynda Ahemenileriň ilkinji şasy Kuruşy, beýik şalarynyň biri Dariý I-ni we başgalary agzaýarlar.
Ýöne hakykatda Isgenderiň şahy bolmandyr. Sebäbi durmuş Tolkiýeniň ýa-da Roulingiň ertekisi däl. Ol şahly gürrüň bolsa, Isgender Müsüri basyp alandan soň, ol faraon we Müsüriň Ýokary Hudaýy, Gün Hudaýy Amon-Ra-nyň ýerdäki şekili diýlip yglan edilýär hem-de onuň keşbi Müsüriň teňňeleriniň ýüzünde goşa şahly şekilde zikgelenýär.
Şeýlelikde, görşümiz ýaly “degerli subutnamalar” bilen “guýa gygyrmak” ýaly ajaýyp rowaýatyň hem “enesini dula bakdyryp” bolýan ekeni.
Elbetde, Dariý I-ni Zülkarnaýn diýip yglan edýän çaklamany men öňe sürmeýärin. Men diňe şeýle çaklamanyň bardygyny habar berýärin. Sebäbi men ol bendeleriň hiç birinem ýakyndan tanamok. Günde-günaşa oturşyp-turşup ýören adamlarym däl. Onsoňam Dariý I-niň halkyna gan ýuwutdyran hökümdardygynam inkär edip bolmaz.
Ýöne, “Zülkarnaýn” lakamly hökümdar hökmany ýagdaýda “Mat Tereza” bolmalymyka?!
Bu birinjiden.

Ikinjidenem, ylymda, esasanam, filosofiýada, hukuk öwreniş ylmynda “sofistika” diýen düşünje bar.
Şu görnüşde ýazylýan σόφισμα – ussatlyk, başarnyk, hile, pirim diýen manyny aňladýan grek sözlerinden gelip çykyp, bu adalga çekişmede (jedelde) garşydaşyňy bulaşdyrmak ýa-da öz nukdaýnazaryňy ykrar etdirmek üçin haýsydyr bir has çylşyrymly aýdylan pikirlere, çylşyrymly nazary aňlatmalara ýa-da hasaplamalara esaslanmagy aňladýar.
Hukuk öwreniş ylmynyň nukdaýnazaryndan sofistikanyň mysalyny, ine şeýle, logiki (mantyk) taýdan çirksiz pikir ýöretme bilen beýan edip bolar:

Ýabany adamlar - adam!
Zenanlar hem adam!
Ýabany adamlar özlerini monjuk bilen bezeýärler.
Zenanlar hem özlerini monjuk bilen bezeýärler.
Diýmek:
Ýabany adam = Zenan ýa-da Zenan – bu ýabany adamdyr.

Ýa-da sofistikanyň ýene-de bir mysaly:

Maşgala kodeksine laýyklykda är-aýalyň nikaly wagtynda edinen emläkleri olaryň umumy eýeçilikdäki emlägi bolup durýar. Şonuň ýaly-da äriniň ýa-da aýalynyň nikaly döwründe alan karzlary hem olaryň umumy borçnamasy bolup durýar.
Diýmek, sofistikany ulanyp, şu kadadan şeýle netije çykaryp bolýar. Eger-de är-aýalyň nikasy bozulyp, olaryň arasyndaky emläk talaplary ikitaraplaýyn doly kanagatlandyrylmaga degişli edilse, öňem äri aýalyndan ýa-da tersine aýaly ärinden karzyna pul alan bolsa, onda şol karzyň ýarysyny aýaly (äri) umumy eýeçilkdäki emläkden düşýän paýdan özüne özi gaýtaryp bermeli, galan ýarysyny bolsa bergidar är-aýalyň umumy emläginden alyp, karzyny gaýtarmaga hakly bolýar.
Sofistika, ine şeýdip, hemme zady subut edýär.

Elbetde, biziň hiç birimizem Aýazbabanyň ýokdugyny, her Täze ýylda özüne sowgat getirýän şadyýan gojanyň bolsa ötürtme sakgal-murt dakynan kakasydygyny bäş ýaşynda bilip, dünýeden öýkeläp ýören mön çagajyk däl.
Ýöne, mukaddeslige öwrülen ynançlara hyýanat etmeseň ýagşy.
Onsoňam jahanyň öňem-ä hapasy az däl-le, onuň üstüne ýene-de hapa-hupa atyşdyryp durar ýaly.
Hakykat diýilýän zada-da gaty seresap çemeleşmeli.

Ol “hakykatçyllyk” bolsa, adatça, belli bir serhede çenli bolýar.
Şol hakykatçylyň özüne galtaşýança.

Munuň ýaly çekişmeler babatda, hakykatda bolan bir wakany aýdasym gelýär.
Lew Tolstoý bilen baglanyşykly.

Günlerde bir gün L.Tolstoý, eýýäm ady diňe bir Russiýa däl, dünýä dolan ýazyjy Astrahanda (Hajytarhanda) özüniň dostunyň öýünde myhmançylykda wagty, ol ikisiniň arasynda jedel döräpdir. Tolstoý özüni diňe adyndan däl-de, ýazyş stilinden hatda ýurduň iň gyrak-bujaklarynda-da tanajakdyklaryny nygtapdyr, dosty ilkinji nobatda onuň adynyň meşhurdygyny aýdypdyr.
Ahbetin jedelde olaryň hiç haýsy biri-birine hiç zady subut edip bilmän, synag geçirip görmek barada ylalaşypdyrlar. Lew Tolstoý özüniň heniz neşir edilmedik hekaýasyny ýanyna alyp, dosty bilen bilelikde ýerli gazetiň redaktorynyň ýanyna barypdyrlar. Olaryň ikisem Lew Tolstoýy tanatman, başga at bilen hekaýany gazete çap etdirmek üçin hödürläpdirler.
Redaktor L.Tolstoýy tanamandyr we hekaýa baradaky pikirini ertesi gün aýtjakdygyny habar berip, olardan ertesi gün redaksiýa gelmegi haýyş edipdir. Ertesi gün olar redaksiýa gelenlerinden soň redaktor bir sagatdan gowrak wagtlap şol hekaýany özüniňki ýaly abraýly gazetde çap etmegiň näme üçin mümkin däldigini subut edip beripdir we hekaýanyň ähli kemçiliklerini birme-bir sanap, L.Tolstoýa başarmaýan işi, ýagny, ýazyjylyk bilen meşgullanmazlygy maslahat beripdir.
A siz bolsa stil diýýärsiňiz!

Dogrusy, Türkmen aga aýdýar: “Tokaý otla at gazan”, “Guýa tüýkür at gazan”, “Guýa s...ç-da at gazan” diýip...
Ýöne, hökman, bagyşlaň welin, “s..ç..p” ýa-da “tüýkürip” at gazanmalymyka?!
Gowy iş bilen at gazanyp bolmaýarmyka?
Ýa-da öz taglymatyny barmagyndan hem-de özüniň azgyn beýnisinden sorup alan Freýdiň taglymaty çyn bolup, biziň ählimiz, dünýä inenimizden başlap “s..çmakdan” lezzet alýan, ene, ata, uýa, dogan diýen gymmatlyklaryň nämedigini bilmeýän, diňe jynsy höwesiň yşgynda ýaşaýan haýwanlarmykak?!
“Gerostratyň sindromy” bolsa öňem adamlara mälim, ýöne at gazanasyň gelip, adamlaryň haýwany duýgularyny oýarjak bolup dyzap ýatmaly dälmikä diýýärin.

Adamzadyň taryhynda, beýik ýazyjylaryň, şahyrlaryň, dramaturglaryň, nakgaşlaryň...umuman adamzat jemgyýetçiliginiň aňynda galmagyň hötdesinden gelen görnükli şahsyýetleriň aglaba köpüsiniň döredijiligi, iru-giç şeýle jedelleriň bahanasyna öwrülýärmikä diýýärin.

Mysal üçin, “Şekspir” tahallusy bilen ýazan şahyryň, şol wagt öz adyny açyk beýan edip bilmedik aristokrat (begzada) Eduard de Wer, Oksfordyň 17-nji grafy ýa-da meşhur filosof Frensis Bekon, ýa-da şol döwürler meşhur şahyr Kristofer Marlo, ýa-da ýene-de bir begzada Uilýam Stenli Derbiniň 6-njy grafy, ýa-da begzadalaryň ýene-de biri Rojer Menners Ratlendiň 5-nji grafy diýişleri ýaly, başga-da köp meşhur ýazyjy-şahyrlaň eserlerini beýleki bir adamlaň atlaryna ýöňkeýärler. Şeýle jedellere muşketýorlaryň atasy Dýuma-da, Puşkin hem, “Ýuwaş Don”-yň awtory Mihail Şolohow hem...başga-da köp-köp adamlaryň ömri we döredijiligi mynasyp bolupdyr.

Eger-de şo kimdir biriniň adyna ýöňkelýän eserleri, olaň awtory hökmünde tanaýan adamlarymyz däl-de, şolaň awtorlygy ýöňkelýän adamlar ýazan bolsa, näme üçin olar ýene-de bir üýtgeşik, hakdan içen eseri ýazyp, özlerini "talan" awtorlar bilen bir hatarda taryhda galmagyň hötdesinden gelmedilerkä?

Ine, iň gyzykly ýeri nämede.

Ýa, o bendeleň hemmesi birje "sahnaň" epizodik gahrymany bolup, özleriniň şol ýeke-täk, deňsiz-taýsyz eseri "çilnenden" soň, birdenkä güpür-tapyr düýbünden gowy zat ýazmagy başarman başlaýdylarmyka?!

Bu soraga belli teatr režissýory Stanislawskiň meşhur jümlesi bilen jogap beresiň tutup gidýär...

Onsoňam näme üçindir, hiç kim hakykatdan-da döredilen, emeli şahsyýet bolan Kozma Prutkowyň döredijiligini, ony emele getiren doganlar Žemçužnikowlardyr Alekseý Tolstoýyň arasynda “pytratmaga” dalaş etmeýär.
Ýogsa, hakykatdanam, Kozma Petrowiç Prutkowyň meşhur eserlerini, ol däl-de Žemçužnikowlaryň biri ýa-da Alekseý Tolstoý ýazan ahyry?!