EÝRANA NÄME BOLARKA? Eýranly esgerler 2024-nji ýylyñ 17-nji aprelinde Watan goragçylarynyñ Tähranda geçirilen paradyna gatnaşýar / Fotosurat: Majid Asgaripour Reuters
2023-nji ýylyñ 7-nji oktýabrynda "Hamasyñ" hüjümi bilen başlan Gaza genosidine tegelek bir ýyl dolan gününde, hemmeleriñ kellesinde şu sorag aýlanýar: Eýrana näme bolarka? Gaza genosidi bir ýyl bäri dowam edip duranam bolsa, yslam dünýäsiniñ şindizem muña agzyny birikdirip hemmesi birden jogap bermeýändigi masgaraçylykly ýagdaý bolmakdanam has beter gorkuzyjy. Gazada gandan doýmaýan terrorçy jöhit döwleti gözüni beýleki yslam ýurtlaryna gözüni dikip başlady. Liwan okkupasiýasy başlady. Ol gutaransoñ gezek Yraga, Siriýa, Eýrana ýeter. Mundan öñem birnäçe makalamda Ysraýyl Gazada duruzylmasa gezegiñ beýleki yslam ýurtlaryna ýetjekdigini telim gezek nygtapdym. Hatda Türkiýäniñem howp astyndadygyny aýdypdym. Prezident Erdoganam geçen hepde eden çykyşy bilen meniñ aýdanlarymy gaýtalady. Ysraýyl, Günbatar we dünýäniñ galan bölegi şuña magat göz ýetirdi: Ysraýyl näme edende-de yslam dünýäsinden oña garşy köpçülikleýin jogap-garşylyk bolmaýar. Ýekme-ýek alanda-da, hiç bir yslam ýurdy Ysraýyla garşy çykmaga milt edip bilmeýär. Gynansak-da, muña Türkiýe hem degişli. "Arkasynda ABŞ bolmasa, Türkiýe Ysraýyly kül-uşak etmeýärmi" diýen ýaly gulaga hoş ýakýan badyhowa sözler barada aýdanda bolsa, Türkiýäniñ soñky on bäş ýylda eden işlerine seretmegi maslahat berýärin. "Mawy Marmara" hadysasynda Ysraýyl türk gämisine el urup, on türk raýatyny öldüren ýagdaýynda-da, Türkiýe boş we gury galmagal turuzmakdan başga beren jogaby bolmady. Ýogsam bolmasa, elindäki mümkinçiliklerine we ukybyna buýsanýan Türkiýäniñ derejesindäki ýurduñ etmeli işi birinji nobatda Ysraýylyñ agzyna bir ýumruk berip, yzyndanam onuñ bilen el gysyşmalydy. Munuñ deregne Ankara ABŞ-nyñ haýbat atyjylykly duýduryşlaryny we Ysraýylyñ içýakgyç ötünjini kabul edip, el gysyşmaga mejbur boldy. Geçen aýlarda Ysraýyl ABŞ-nyñ raýaty bolan türk zenanyny atyp öldürende-de prezident Erdoganyñ nägileligi hemişekisi ýaly "ganyny ýerde goýmarys, soñuna çenli bu jenaýatyñ yzyny yzlarys" diýen görnüşfr bolupdy. Mundan öñ Ysraýyla "bir gije duýdansyz üstüñize çozarys" diýip duran Erdoganyñ indi sözüni üýtgedip "Ysraýyl biziñ watanymyza tiñkesini dikýär" diýmegi hiç kimiñ gözünden sypmady. Yslam dünýäsiniñ iñ güýçli ýurdy-da Ysraýylyñ garşysynda şeýdip ýöwselleýän bolsa, galanyny özüñiz pikir ediberiñ. Görersiñiz ynha, 57 ýurtdan ybarat yslam dünýäsi Ysraýylyñ okkupasiýasyna we genosidine agzyny birikdirip, köpçülikleýin jogap bermedik ýagdaýynda, 2025-nji ýylyñ ilkinji aýlarynda Günbataryñ koalision uçarlarynyñ Eýrandaky obýektleri yzly-yzyna bombalap başlar. Yzyndan Eýranda Pars aýlagy urşundan soñky Yragyñ ýagdaýyna meñzeş ýagdaýa şaýatlyk edersiñiz. Separatistik kürt toparlary aýaga galyp, Eýranyñ Kürdüstan welaýatyny basyp alar. Demirgazyk Yrakdaky awtonom kürt hökümeti-de Günbataryñ goldawy bilen kowumdaşlaryna kömek eder. Soñam Yrak Kürdüstany Eýran Kürdüstany bilen birleşip, Beýik Kürdüstan döwletini gurar. Siriýadaky ÝPG-niñ kontrollygy astyndaky sebitem olara goşular. ABŞ täze kürt döwletini ykrar edensoñ, dünýäniñ galan bölegi-de oña eýerer. Soñra Türkiýedäki bölegiñem oña goşulmagy bilen bu iş doly tamamlanar. Şeýlelikde araplaryñ, parslaryñ, türkleriñ agalyk sürýän Ýakyn Gündogar geografiýasynyñ orra-ortasynda täze Ysraýyl dörär. Ýüzlerçe ýyllap şu üç halkyñ golastynda ikinji derejeli halk bolup ýaşan sebitdäki kürtlerem Günbataryñ özlerine beren bu amatly mümkinçiligini sypdyraslary gelmez. Şeýdibem taryhda ilkinji gezek uly kürt döwleti gurlar. Bular köp kişä akla-huşa sygmajak fantastiki pikirler ýaly görnübem biler. Ýöne biz şonsuzam bir ýyl bäri akla-huşa sygmajak zatlary başdan geçirip gelýäris. Kim Ysraýylyñ müñlerçe nowça çagany we enäni öldürende bütin dünýä oña sesini çykarman tomaşa etjegini aýdyp bilerdi? Kim sadagasy bolaýynyñ "siwilizlenen" Günbatar dünýäsiniñ Ysraýyly duruzmagyñ ýerine oña söweşjeñ gämileri we uçarlary ugradyp, nu gandöküşlige we gyrgynçylyga goldaw berjegini aýdyp bilerdi? Gijä galynmanka etmeli iş şudur: Türkiýe, Eýran, Yrak, Müsür, Siriýa öz aralaryndaky ownukly-irili meselelerini bir gyra zyñyp, gyssagly bileleşik gurmaly. Ysraýyl bu ýurtlardan haýsydyr biriniñ çägine hüjüm etse, oña garşy hemmesi birden zarba urmaly. Şeýle-de, Türkiýe Päkistan bilen dost-doganlyk gatnaşyklaryndan peýdalanyp, bu ýurtdan ýadrp bombasyny ýa-da ony öndürip biljek know-how almaly. Eýranam ýadro bombasyny öndürmek işini çaltlandyrmaly. Ysraýylyñ we Günbataryñ gözi gara güýç görmese durmajaga meñzeýär. "Taýak bir dälini ýola getirmiş" diýip ýöne ýere aýdylmandyr. Ýagdaý şeýle bolýan holsa, Günbataryñ garşysyna oña bäs gelip biljek güýç bilen çykmaly. Ýatdan çykarmañ, Eyran parçalansa gezek bize-de geler. Diýmek, suw señrikden agmanka taýýarlykly bolmak gerek. Ýogsam bolmasa, "soñky tüýkülik sakgal ezmez".
Esedulla OGUZ, Germaniýada ýaşaýan türkiýeli türkmen žurnalisti.
Eýrana hiç zadam bolmaz. Şol "howf-howfy" bolar iki aralykda. Ysraýylyň tutýan tutumy gaty uly aňyrdan gaýdýan ýaly. Ýagny, bul-a hiç, (bu hiç bolarmy, ne giden bigünä ynsanlar gitdi..) entek ýene görerler diýjek bolýan, agzybirlik bolmasa. Ysraýyl bu ýerde "jöw-jöwüň" roluny ýerine ýetirýärmi ýada ýewreýligini edýärmi, doly aýdyp biljek däl. Rus-Ukrain urşundan peýdalanýan bolmagam ahmal. Sebäp, dünýäniň göz ýumup synlap oturyşyndan çaklaýar. Bularam öz etjegini edýär. "Dagdan arkasy bolanyň, daşdanam ýüregi bolar" diýlişine barýar. Aňyrsynda dag ýaly Amerika dur, bas, öňe diňe. Dogrusy, musulmanlar bir millet ýaly bolmaly. Oňa seretseň, Eýran bilen Arabystanam agzala, aslynda her kim özüni oňarsa kaýyl. "Ol eşekde ýüküm ýok, ýykylsa habarym ýok", bulam şoňa barýar. Çingiz hanam Horezmi şu ýagdaýlardan peýdalanyp ýykypdy.
Eýran bu gezek "howf-howf" etmedi, Binýaminiñ syrtyndan mazalyja dişledi öýdýän. "Demir gupbalary" eleme-deşik boldy, Tel-Awiw zagyrdaýar... Yzy nähili bolar, bilmedik ýöne. Biziñ pikirimizçe maý bermeseler gowy boljak ýaly. Jogap ýeterlikmi, elbetde däl. Ýöne döwlet hökmünde Ysraýyla hüjüm etme batyrlygyny diñe Eýran görkezip bildi. Muny gutlamak gerek. Bärde diñe bir "howf-howf" edýän bar, olam - Erdogan :)
* * *
Azeri gardaş Pezeşkiýan parhlylyk etdi, tamany ödedi. "Araplar biziñ doganymyzdyr" diýdi. Muña jogap edip ABŞ bilen ýakyn harby hyzmatdaşlykdaky Saud Arabystany, Katar, Ýemen hem öz çäklerinden amerikan hüjümlerine ýol bermejekdiklerini we bitarap pozisiýada durjakdyklaryny mälim etdiler. Ýagny, "Ysraýyly urubildigiñçe, urup bilersiñ, eýranly gardaş" diýdiler. Erdoganam Injirlikdäki amerikan bazasyny, Kürejikdäki ballistik raketalara garşy amerikan radar stansiýasyny ýapma gaýratyny görkezip bilse, Binýaminiñ goly-ganaty kesilýär onnoñ...
Wah, şuňa türkler goşulanok, Ärdoganyň ýeke buýrugy ýetik. Olam bular ýaly syýasatdan gaçarak duranny kem görenok. "Hany göreli bakaly, soňy näme bolýarka" diýen ýaly edýärmi. Aslynda, Ärdogan ynsanperwer adam, Siriýadaky bosgunlaryň ne giden millionyny öz ýurduna aldy. Owgan, Päkistan başga-da kän. Iş gözläp barýan raýatlara sesini çykarmady, isle haýsy döwlet-millet bolaýsyn. Edibilen kömegini etdi. Aýtjak bolýanym, Ärdogan mydama bitaraplygyny saklaýar. "Bitarap bolaýşyny" diýjeklerem kändir, sebäbi ol kürtlere geçirimlik edenok. Kürtler olaň ownuk territoriýasyna eýelik çykmakçy bolsa, bulam gaýtargysyny berýär. Sebäp, bu öz ýurduň ahyryn, goramaga hakly. Umumy aýdylanda, türk lideri bular ýaly sanaşma kellesini goşasy gelenok. Wagt görkezer galannam, ýa eýläk ýa beýläk borda. Tumşuk kakmaň yzynda durup bilseň diý, ana şonuň aňyrsy kyn. "Jöw-jöwi" bir gyra depdiň diýeli, aňyrsynda ýatan "hyrlaýana" näme jogap berjek. Muňa hemme-de düşünip otyr, gaty bir, syýasatdan nol bolmadyk kişi bolsa. Men başga zady aýtjak bolup otyrdym, düşündirjek bolup giitdi öýdýän aňymdan bulam. Şeýtan kakdy dilimden. Borla, zyýany ýok, soňkylarda ýatlasaýarys.Ýöne, näme diýeýin, ýene aýdýan. Dünýe synlap otyr muny, görmezlige salyşlaryna haýran.
Mekdebi ýañy tamamlan wagtlarymdy. Bir gezek goñşy hem deñ-duş oglanlaryñ biri mellegine giren sygyrlaryñ biriniñ üstüne solýarka döküp otlanyny gözüm bilen gördüm. Janaweriñ ot-alaw bolup janhowluna ikiýana urunyşy häzirem göz öñümden gidenok. Sygyr aman galdy. Ýöne derisi gara-ört. Janawer kän kösendi... Sygryñ eýesi onuñ üstünden arz etdi. Ony otlan oglan hem kes-kelläm boýun almady. Muny meñ görendigimi çaklap onuñ ýany bilen gelen obanyñ uçastkowoýy hem menden sygyr janaweri kösän gurrumsagyñ üstünden şaýat hökmünde düşündiriş bermegi haýyş etdi. Ikisi iki ýerden uly boýlaryny kiçeldip haýyş etselerem, men muny görmändigimi, şonuñ üçinem düşündiriş berjek däldigini aýdyp, haýyşy bitirmekden ýüz öwürdim. Uçastkowoý sözüniñ arasynda raýat hökmünde düşündiriş bermäge borçludygymy ýatladyp, zor bilen görkezme almaga synanyşsa, menem oña ýeñ bermän, görmedik-bilmedik zadym üçin zor bilen düşündiriş almaga hakynyñ ýokdugyny aýdýardym. Düşünişip bilmedik. Garaz, olaryñ işi bitmedi. Sygryñ eýesi şonda: - Wah, jan inim, düşünýän saña-da. "Biriniñ ýüzüne durmak - adam satmak bilen deñ" diýen düşünje bilen şeýdýäñ. Bu, adam satmak däl ahyryn. Goñşyñdyr, deñ-duşuñdyr, ýüz görýänsiñ, bilýän. Dilsiz-agyzsyz mala jebir çekdiren bu wyždansyzyñ häzir temmisini berdireli. Ýogsam, şu gün meñ sygrymy otlan bolsa, ertir señkini otlar, soñ ýene birinkini. Meñ üçinem etme, sygyr janawere nebsiñ agyrsyn... Goñşularyñ biri wakany gözi bilen görendigini aýdyp düşündiriş berse-de, ýeterlik däldi. Sebäbi düzgün bozujynyñ etmişini boýun almagy we wakany görendigini aýdýan azyndan iki şaýadyñ görkezmesi gerekdi. Näçe jan etselerem netije bermedi. Bialaç yzyna dolandylar. Ýöne onuñ aýdýany dogrudy. Sygry otlan oglan soñam dek gezmedi. Ol öñem hakyky ejize ganym diýilýänlerdendi, soñam şo bolşundan üýtgemedi. Esasanam özünden güýji asgyn geljek ýaşkiçilere gün berenokdy. Obanyñ adamlary-da uruş-sögüşden gaça durjak bolup, sähel zadyñ üstünde ýakalaşmajak bolýardy. Ýogsam bolmasa, gaty degnasyna degiberseñ seni ýeriñde oturtjak adamlar kän. Obaçylykda hemme adam biri-birine ýakyndan-daşdan garyndaş-dogan. Sähel zadyñ üstünde urşup-sögüşmek halanmaýar. Zat diýilmeýänini bilibem bolşundan bäşbeter çişýärdi. Dogrusy, özünden gorkulýandyr öýdýärdi. Birnäçe ýyl geçenden soñ obanyñ toýlarynyñ birinde maña sataşdy duruberdi. Men hem ýaş praktikant. Gep çekjek gümanym ýok. Içgili ýagdaýda zol dyzap dur. "Bar, işiñ bilen bol. Gelme meñ ýanyma" diýseñem, düşünenok. Ahyr bolmady. Bir urguda ýere serreldi gitdi. Şobada elini bölek-büçek ýüp bilen dañyşdyryp, gijäñ ýarynda etrap merkezine äkitdim. Sud onuñ hereketinde köpçülik ýerinde ownuk bozgakçylyk etmegiñ alamatlary bar hasap etdi we jemgyýetçilik borjuny ýerine ýetirýän işgäre bilgeşleýin garşylyk görkezmäge synanyşandygy üçin ýedi gije-gündiz adminstratiw tussaglygyny berdi. Bu wakadan soñ ondan çekinibräk gezýän ýaş oglanlaram çekinerlik zadyñ ýokdugyna, şular ýaly "degene degip, degmedige kesek atyp" gezýänlere gorkman jogap bermelidigine düşündiler. Netijede ol adam ogluna ýersiz yrsaramasyny goýdy. "Taýak bir dälini ýola getirmiş" diýleni boldy. "Taty urmasañ, dost bolmaz".
* * *
Men bu kiçijik wakany nämüçin ýatladym. Il-günüñ asudalygyny bozýan näkeslere garşy sygryñ eýesiniñ aýdyşy ýaly, görmezlige-bilmezlige salmaly däl, bilelikde göreşmeli. "Ol eşekde ýüküm ýok, ýykylsa habarym" ýa-da "Meni çakmadyk ýylan müñ ýaşasyn" etseñ, onda ol ýylan aýlanyp-dolanyp ahyr bir gün özüñi çakýar. Ysraýylyñkam şoña meñzeýär. Arap ýurtlarynyñ öz agzy bir bolsa, başga musulman ýurtlaryñ etjek kömegine hajat-da ýok. Gynansak-da, olaryñ özi it bilen pişik ýaly... Binýamin pursatdan peýdalanýar. Diktator diýip näletlenen Saddam Hüseýindir Muammar Kaddafy ýaly gylyjyndan gan damdyryp duran liderler bolanlygynda Ysraýyl bumat hininden kellesini çykaryp bilmezdi.
Erdoganyñam alyp barýan syýasaty düşnükli. Ýersiz ýere halkyny uruşa sokmajak bolýar. Bitaraplygy saklamak iñ dogry syýasat. Atatürküñ "Üstüñe çozulmadyk ýagdaýynda uruş turuzmak jenaýatdyr" diýen sözi bar. Ýagny, biziñ garaşsyz we bitarap ýurdumyzyñ goşulyşmazlyk syýasatyndan we diñe goranyş häsiýetli doktrinasyndan dogry syýasat ýok. Ýurduñ asuda bolsa, dünýäñem asuda bolar. Şeýle-de bolsa, Erdoganyñ daşary syýasatda ikiýüzli syýasat alyp barşy ony ýañsylamaga esas döredýär. Meselem, häkimiýetiñ habar beriş serişdeleri "Ganhor Ysraýyl!" diýip, gije-gündiz gygyryp dur, köçeleri mitinge çykan köpçüligiñ "Ysraýyla ölüm!" seslerinden iñleýär... Emma ýakynda "Palestina kömek" diýip ugradylýan haryt ýükli gämileriñ aslynda Ysraýyla gidýändigi ýüze çykdy. Şeýle ýagdaýyñ bardygy ýüze çykansoñam, portdan "Palestina kömek" diýip çykýan ýükli gämileriñ 5-3 km kenardan daşlaşansoñ, ýazgynyñ çalşyrylýandygy we Ysraýyl bilen söwdanyñ gyzgalañly dowam edýändigi belli boldy. Bigünä halky bombalaýan ysraýyl istrebitelleriniñ ýag-ýangyjyny, ätiýaçlyk şaýlaryny Erdoganyñ ogly Bilalyñ söwda gämileri daşaýar... Ýa-da Erdoganyñ döşüni sionistleriñ dakan "Gaýduwsyzlygy üçin" medaly bezeýär. Uruşmagyñ geregi ýok. Uruş iki tarapyñam halklaryna betbagtlyk getirer. Binýaminiñem, Rejep beýiñem çagalarynyñ bitiniñ burny ganamaz. Ýene garybyñ çagasy ölmeli. Uruşsyzam çykalgasy kän. Belki-de, Erdogan boş haýbatlary atyp gury goh-galmagallary turuzyp oturmagyñ ýerine döşündäki şol näletsiñen medaly eliniñ tersi bilen goparyp zyñan bolsa we ABŞ-dyr Günbatar Ýewropanyñ Russiýa Ukrainanyñ üstüne çozanda edişleri ýaly Ysraýyl bilen ähli söwda gatnaşyklaryny ýatyryp, Ysraýyla garşy sanksiýa girizen bolsa, halkynyñ gözünde mundan has abraýly bolardy. Elbetde, Türkiýe Ysraýyl bilen söwdasyny keseni bilen Binýaminiñ halky aç-hor galasy ýok. Ysraýyly ýarag bilen, bomba bilen üpjün edip oturan amerikan we günbatarly akgalary ülpetlerini aç-ýalañaç goýmaz, iýjek çöreginem berer geýjek geýminem. Ýöne beýtmek bilen iñ bolmanda sapyñy belli ederdiñ, öz halkyñ we musulman dünýäsiniñ gözünde abraýdan düşmezdiñ.
Eýran gowy jogap berdi, eger yzy üzülmese USA-ny ýene gorkuzyp biler. Soňky wagtlar Eýrana boş haýbatly ýaly garadylar. Kim bilýär, belki şunça egilişik etmekçi bolup uruş turmazlygyny isläp ahyrynda paltasy daşa degen bolmagam ahmal. Dogrusy bularyň hereketlerini ertir näme boljagyny prognozlaşdyrmak aňsat däl. Pikirimçe Eýranyň tarapynda Russiýa, Hytaý, DKR hem duran bolsa onda uruş çynyrgasa Eýran sebäpli Ysraýyl häzirki eýelänje ýerlerini elinden gidirmegem ahmal
Düýn Gazagystanyň, bu gün bolsa Russiýanyň, Eýranyň, Päkistanyň, Mongoliýanyň, Özbegistanyň, Ermenistanyň prezidentleri we Tatarystan awtonom respublikasynyň prezidenti hemde Türkiýäniň Beýik Millet Mejlisiniň başlygy geldi. Hemmesem Oguzkent oteline ýerleşdirler, belki şol ýerde-de birnäçe gowy zatlar bolup biler.
0
