Gorka dañylyp galanlar

GORKA DAÑYLYP GALANLAR

Argentinada Hawýer Mileýiñ, Gollandiýada Gert Wildersiñ ýa-da Italiýada Jorja Meloniniñ üstün çykmagy...
Sosial-demokratiýanyñ galasy Şwesiýada-da Ýimmi Okessonyñ başlyklyk edýän partiýasynyñ daşyndan häkimiýetiñ "şärikdeşi" bolmagy...
Häzir Sosial-demokratlaryñ, Ýaşyllaryñ Germaniýada bile ses gazanmagynyñ sebäbi "faşistler häkimiýet başyna geläýmesin" gorkusy! Fransiýada-da şuña meñzeş ýagdaý bar. Uzatmaýyn...
Günbatarda saýlawçylar "ekstremistik" hasaplanýan faşistik partiýalara tarap nämüçin gyşarýar? Aýdylyşyndan, migrant garşydaşlygy bu partiýalaryñ ulalmagyna sebäp bolýar.
Adamlara garyplaşmaklaryna sebäp hökmünde diñe migrantlar görkezilýär! Günbatar taryhynda öñ gabat gelinmedik derejede "kimlik çaknyşygy" bar. Eýse munuñ düýp sebäbi näme?
Näme diýjek bolýanymy iki ykdysatçynyñ üstünden aýtmaga synanyşaýyn:

* * *

Amerikan ykdysatçysy professor Jon Kennet Gelbreýt (1908 – 2006)…
Garward, Prinston uniwersitetlerinde mugallymçylyk etdi.
Goragçy, köpçülikleýin ykdysadyýeti öñe sürýän keýnesýen akymyndandy.
ABŞ-nyñ prezidentleri Franklin Delano Ruzweltiñ, Garri Trumeniñ, Jon Fisjerald Kennediniñ, Lindon Jonsonyñ döwürlerinde işledi. Kennediniñ döwrünee Hindistanda ilçi bolup işledi. Jemgyýetçilik işlerinde işledi.
"Amerikan kapitalizmi" (1952), "Uly çöküşlik" (1955), "Gurply jemgyýet" (1958), "Täze senagat döwleti" (1967) ýaly kitaplary hemişe iñ köp satylan kitaplaryñ sanawyna girdi.
ABŞ-nyñ Ykdysady bileleşiginiñ (AEA) bolup işläp ýörkä 1973-nji ýylda Hytaýa gitdi. Bu ýurduñ juda täsirli kollektiw ykdysady sistema gurandygyny ýazdy.

"Tradision pähimlilik" adalgasyny populýarlaşdyran Gelbreýt 1929-njy ýylyñ krizisinde bolşy ýaly spekulýatiw oýunlar-"ballonjyklar" bilen bazaryñ dolandyrylmagyna garşy çykdy. Şonuñ üçinem 2004-nji ýylda soñky kitaby ne neoliberalizmiñ tankydy bolan "Günäsiz aldawçylygyñ ykdysadyýeti" boldy. Şereketleriñ "bazar" ady bilen bigünälik döredýändigine aldanmaly däldigini nygtady...
1966-njy ýyldan bäri "BBC" ýaly birnäçe teleradio edaralarynda gepleşik alyp bardy.
Gelbreýtiñ ýyldyzy ýetmişinji ýyllaryñ ahyrynda öçmäge başlady. Metbugata çykarylman, kitaplary seýrekläp başlady. Käbir ykdysatçylar onuñ argumentlerini esassyz hasaplady. Jemgyýetçilik işlerinde iş berilmedi. Oña garşy indi "teflon pygamberi" ýaly ýañsylaýjy sözler aýdylýardy. "Birileri" ony gyraklatmak üçin elinden gelenini edýärdi...

* * *

Nobel baýragynyñ eýesi neoliberal Milton Fridman şol "birileriniñ" başyny çekdi. Jon Keýnese kakdyryp, Gelbreýtiñ köpçülikleýin ykdysadyýetine "XIX asyryñ iñlis keseli" diýip at berdi.
Şeýdibem, Gelbreýtiñ "aldawçylyk" diýen "bazar erkinligi" ABŞ-dan dünýä ýaýylmaga başlady. Ýeke mysal bereýin:
"BBC", "CBC", "KCET", "OECA" 1977-nji ýylda Gelbreýte bilelikde gepleşik alyp bardyrdy: "Nämälimlik eýýamy".
Gelbreýt bazar sistemasynyñ ykdysadyýetdäki üstünligini belli bir derejede kabul edýänem bolsa, munuñ durnuksyzlyk, pes önümçilik, sosial deñsizlik getirjegini aýtdy. Bu ýalñyşlyklary düzetmek üçin edara-kärhanalary döwlet eýeçiligine geçirmek ýaly hökümet derejesinde iş geçirilmelidigini öñe sürdi...
Ine... Muña garşy "PBS" teleýaýlymy Fridmana (onuñ "Kapitalizm we azatlyk" kitabyna salgylanyp) on bölümlik "Saýlap alma azatlygy" atly gepleşik taýýarlatdy.

Bu gepleşik simwollaşdy - Türkiýe ýaly ýurtlarda segseninji ýyllardan başlap Fridmanyñ neoliberalizminiñ tarapyny tutýanlar efire çykaryldy, redaksiýalara işe alyndy. Hamana, döwlet eýeçiligi azatlygyñ, ýagny erkin bazaryñ ganym duşmanydy! Pula baýrynýan bazar "hudaýdy" we eldegrilmesizdi. Näçe ýurtda bazar üçin konstitsuion üýtgeşmeler geçirildi.
Şu güne dolanyp geler bolsam...
Düýn Fridmana gol-ganat gerip arka duran ykdysatçylara çenli indi neoliberalizmiñ ýurtlara, jemgyýetlere, adamlara edýän weýran edijilikli täsirini tankyt edýär. Göç meselesi bularyñ diñe biri. Köpçülikleýin gatlaklar we şuña meñzeş gorky bilen boýun egdirilýär...

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 24.11.2023 ý.