Owganystanda sagatlar yzyna aýlanýar!

OWGANYSTANDA SAGATLAR YZYNA AÝLANÝAR!

Täze "ahlak düzgünleri" köpüsi aýal-gyzlara niýetlenen 35 maddadan düzülen

Owganystan döwrüniñ soñuna gelindimi? Hususanam ABŞ-nyñ ýurtdan çykmagyndan soñ ýatdan çykarylma we nämälimlige giräýermikä?
Yza çekilmegiñ we Talibanyñ Owganystanda häkimiýet başyna gelmeginiñ üçünji ýylynda topar üç million çaganyñ açlyk howpy astyndadygy hakykatyny görmezlige salyp, owgan aýal-gyzlaryny ýeke-ýekeden öldürýän ýowuz kanun çykardy.
Taliban 2021-nji ýylda häkimiýet başyne gelen gününden bädi aýal-gyzlar bilen birlikde millionlarça owganystanlynyñ daşky görnüşini we özlerini alyp baryşlaryny gözegçilik astynda saklamaga synanyşýar. Emma radikal toparyñ ahlaga ters düzgünleri ýurt derejesinde şindize çenli başly-barat we her ýerde birhili ýerine ýetirildi.
Indem topar birgiden berk çäklendirmeleri güýje girizdi. Bu ýagdaýam owganystanlylaryñ arasynda berk sanksiýalar giriziläýmesin gorkusyny artdyrdy.
21-nji awgustda resmi taýdan kabul edilip çap edilen "Ahlaklylygy wagyz etme we erbetligiñ öñüni alma" kanuny aýal-gyzlaryñ daşky görnüşiniñ, özüni alyp barşynyñ ýany bilen erkeklere-de berk çäklendirmeleri girizýär.
Talibanyñ ýigrenilýän çäklendirmeleriniñ giñden ýerine ýetirilmegini ýola goýan ýagdaýynda jemgyýetçiligiñ gazaply nägileliginiñ döremeginden gorkulýar.
Ýaşlar işsizlikden kösenýär. Olaryñ üstünden basmak garaşylmadyk nägilelikleriñ döremegine getirse gerek.
Täze "ahlak düzgünleri" köpüsi aýal-gyzlara niýetlenen 35 maddadan düzülen.
Aýal-gyzlar halka açyk ýerlerde ýüzlerini we tenlerini doly örtmeli. Olara köpçülik ýerinde sesini gataltmak ýa-da aýdym aýtmak gadagan.
Aýallar öýden çykanda ýanynda erkek hossary bolmaly, olar ýanynda erkek hossary bolmazdan jemgyýetçilik ulaglaryndan peýdalanyp bilmeýärler.
Erkekler sport bilen meşgullananda hem talabalaýyk geýinmeli. Olara sakgallaryny timarlatmaknýa-da syrmak gadagan.
Kanundaky bir maddada şeýle diýilýär:
- Kapyrlar (musulman däller) bilen dost bolmak, olara ýardam etmek we olaryñ daşky görnüşine öýkünmek gadagan.
Köpçülik ýerinde aýdym-saz goýbermek ýa-da diñlemek gadagan.
Şol bir wagtyñ özünde eýranlylaryñ täze ýyly bolan Nowruz bilen birlikde yslamda ýok baýramlaryñ bellenmegi-de gadagan.
Ahlak düzgünleriniñ berjaý edilişine Talibanyñ gorkunç "ahlak polisiýasy" jogapkär.
Sany müñlerçe adama ýeten bu güýjüñ şahsy düzümi ahlak düzgünlerine talabalaýyk eýerilip-eýerilmeýändigini gözegçilikde saklamak üçin ýurt derejesinde ygtyýarlandyrylar.
Ahlak polisiýasynyñ işgärleri "günäkärlere" duýduryş berip durmaly. Eger bu kanuny yzygiderli bozýan bolsa, onda "düzgün bozujy" tussag astyna alynýar, jerime edilýär we hatda mal-mülki elinden alnyp bilinýär.
Ahlak polisiýasy günäkärleri üç güne çenli tussag astynda saklap we sud etmezden "mynasyp gören" jezasyny berip bilýär.
Taliban "Yslam taglymatynda berk ornaşandygyny" öñe süren kanun maddalaryny öñe sürdi.
ABŞ-nyñ Kabuldaky öñki ilçisi we ABŞ-nyñ ýurtdan çykmazyndan öñ Dohada Taliban bilen geçirilen gepleşikleriñ jogapkäri Zalmaý Halilzad bilen bu kanun boýunça pikirlerini soramak üçin görşüpdim.
Men ondan ahlak kanuny boýunça pikirini soradym we dowam edip-etmejegi barada näme pikir edýändigini soradym.
Halilzad şeýle jogap berdi:
- Hernä dowam etmesin-dä. Ýöne gynansak-da mundan arkaýyn bolmak mümkin däl. Din akymy bolmasam-da yslamyñ düýp prinsipiniñ biriniñ "dinde zorlugyñ ýokdugyny" bilýärin.
Şol sebäpden olaryñ kararlary yslam dünýäsinde giñden ýaýran görnüşindäki yslama tersdir. Eger adamlaryñ has dindar bolmaklaryny isleýän bolsalar, bu düzgünler ters täsir döreder, sebäbi bular diñe nägilelikleriñ döremegine getirer.
Şeýle-de käbir emirleriniñ yslam ynanjyndaky prinsiplerini subut etmeleri üçin adamlaryñ olara garşy çykmagy-da gerek. Mysal üçin, aýal-gyzlaryñ jemgyýetçilik ýerinde gülmezligi, sessiz gepleşmelidigi nirede aýdylýar ýa-da aýal-gyzlaryñ näme geýmelidigi doly ýagdaýda kim kesgitleýär?
Bärde Owganystandaky we beýleki ýerlerdäki yslam alymlarynyñ paýyna uly jogapkärçiliklu iş düşýär. Olar talibanly doganlary bilen pikir alyşmalary guramaly, olaryñ ýalñyşýan ýerlerine ünsi çekmeli we dinleriniñ hakykatda nähilidigini añlamaklaryna ýardam etmeli. Hakyky çekişmeler möhüm ähmiýetli we örän netijeli bolup biler.
Halilzada "Talibanyñ döwlet dolandyryşyny doly eýelemegine sebäp bolan ABŞ-nyñ Owganystandan çykmagynyñ üçünji ýylynda näme aýdyp bilersiñiz?" diýenimde şeýle jogap berdi:
- Gowy ýeri häzir ölýän owganlaryñ sany azaldy. Öñ her gün 200-300 adam öldürilýärdi. Ýeñiş üçin göwnemakul strategiýasy bolmazdan düýpli ýaralanan ýa-da öldürilen amerikan esgerleriniñ jeñ meýdanyndan uzaklaşdyrylmagy gowy zat.
MRU-nyñ direktorynyñ orunbasary Dewid Koeniñ aýdyşy ýaly, Owganystanyñ birnäçe adamyñ gorkýan ýagdaýyndaky YŞYD-dyr El-Kaide toparlarynyñ howpsuz gaçybatalgasyna öwrülmändigi-de gowy zat.
Elbetde, aýal-gyzlara garşy gönükdirilen çemeleşmeler soñky döwürlerde boýna dakylýan yslamyñ ekstremistik düşündirişu wagtlaýyn hökümetiñ has giñ gurşawly wekilçilikli hökümete nähili ygtyýarlyklary berjekdigi barada uzak wagtlaýyn syýasy strategiýasynyñ ýoklugy doly masgaraçylykly ýagdaý.
Köp dürli ýönelmelere eýe owgan liderleriniñ mynasyp derejä beýgelmekde şowsuz bolmaklary halklarynyñ hemmesiniñ derejesini galdyrma we ýaşaýyşlaryny gowulandyrma mümkinçiliklerinden peýdalanmaýandyklary şowsuz ýagdaýdyr.
Zalmaý Halilzad sözüniñ üstüne şulary goşdy:
- Ösme ähtimallygy has öñde bolan we ýurdunyñ geljegi boýunça has gowy maksatnamasy bolan Taliban ynançlary babatda özüni kämilleşdirmeli bolar. Beýleki owganystanlylaryñam gaty giç bolmanka ýagdaýy düzetmek üçin olar bilen bileleşip işlemekleri gerek.
Her niçik-de bolsa, Talibanyñ aýal-gyzlaryñ ykbalyna gözegçilik etmegine garşy ilkinji protest hökmünde şu beýanat çap edildi:
Owganystan Yslam Respublikasynyñ Londondaky diplomatik wekilhanasynyñ iñlis hökümetiniñ talaby bilen 2024-nji ýylyñ 27-nji sentýabrynda resmi taýdan ýapylmagy we işleriniñ bes edilmegi meýilleşdirilýär.

Hüda HÜSEÝNI,
Liwanly žurnalist.

Penşenbe, 12.09.2024 ý.