OÝNAŞ PIDASY
Köp aýallylyk hakda ýazmaly, pikir alyşmaly, oýlanyşmaly. Bu meselede gürrüñ edere zat kän. Iki aýallylyk ýa-da köp aýallylyk öñem bolupdy, häzirem bar, soñam bolar. Ony gizläp oturmagyñ hajaty ýok. Başaran iki aýaly saklar, başarmadyk birini. Elbetde, köp aýallynyñ gerdenine agyr ýük düşýär. Iki hojalygy ýöretmek ýeñil däl. Şonuñ üçin-de iki aýallynyñ problemasy birneme köpräk bolmagy ähtimal. Ýöne bir maşgalany-da saklap bilmän, ýagny oñuşman, urşup-sögüşip ýa-da aýrylyşyp ýörenlere-de duşýarys. Köplenç halatda bar günäni zenan tarapa syrykdyrýarys. Oñşuksyz diýýäris, garaz gep tapylýar. Indi-indiler-ä şeýle ýagdaý ýüze çyksa, "Adamsy narkoman bolaýmasa?" diýen şübheli gürrüñler döräp ugrady. Ýöne mesele düýpli. Maşgala syrlary has çuññur gelýär. Oña senli-menli düşünmez, oña diñe ýaşaşýan är hem aýal düşüner.
Eger maşgaladaky näsazlyk iki aýallylarda dörese, onda derrew: "Munuñ soñy hökman şeýle bolaýmaly! Iki aýallylyk hiç haçan gowulyga eltmez" diýilýär. Içgin synlasañ, bu ýerde-de syr kändir. Biz oña-da hiç haçan düýbi-teýkary bilen düşünip bilmeris.
Durmuşda bir maşgalasy bilen-de, iki maşgala bilen-de äbe-jüýbe ýaşap ýörenlerem kän. Oñaryşyña bagly bu zatlar. Şonuñ üçinem peşeden pil ýasap ýörmeli däl. Taraplar ylalaşýmy, goý, iki däl, üç, dört aýal bir erkek bilen şärikli ýaşaşsyn. Meniñ pikirimçe, muny hiç bir weçden ýazgarmaly däl. Dünýewi döwletde islendik adamynyñ durmuşa öz düşünişi, öz garaýşy bolup biler. Adamyny şol garaýyşdan, düşünjeden zorluk bilen mahrum etmek başartmaz. Jemgyýet şol zatlary göterse, aýby ýok. Eger götermese ýa-da kanuna sygmasa, bu başga gürrüñ.
Köp aýallylyk temasy meni başgaçarak gürrüñlere-de atardy. Olam oýnaş meselesi. Ýaşyrmalyñ. Köp aýallylygam öñde-soñda bolşy ýaly, oýnaş tutunmak meselesi-de ata-baba bar zat. Bu şäher ýerinde-de bar, oba ýerinde-de. Oba ýerinde seýregräk. Seýregrägem bolsa, oba ýerinde bu zatlar çalt añylýar, gürrüñ tiz ýaýraýar. Oglankak bir boý ýigidiñ goñşusynyñ gelni bilen tutulanyny ýa-da bir gelniñ esger ýigit bilen ýatyrka üstüni adamsynyñ basanyny eşidipdik. Gowy ýeri, bu hapaçylygyñ soñy pajygaly ýagdaýlara eltmedi. Iki wakanyñ soñy-da "gowulyk" bilen gutardy, ýagny aýrylyşdylar.
Başga-da bir waka ýadymda galypdyr. Aýalyny oýnaşy bilen tutan biri ikisini-de öldüripdir. Dogry, by edil biziñ obamyzda bolmandy. Ýöne, şonda-da, muny eşiden adamlar: "Ikisinem öldüren bolsa, gaty oñaraýypdyr" diýişdiler. Bizem, öz ýanymyzdan, ulularyñ bu sözüni makullaýardyk, goldaýardyk.
Indi nähili? Çynymy aýtsam, häzir ikirjiñlendirýär. Adamyñ ganyna galmak diliñde añsat. Bar, hökümetem, Hudaýam seniñ günäñi geçdi diýeli, il-günem seniñ etmişiñi ýazgaranok diýeli. Täzeden öýlen, täzeden durmuş gur, arkaýyn ýaýna, gez ~ ýöne eden etmişiñ, jenaýatyñ göz öñüñe gelip durmazmy, düýşüñe girmezmi, derläp-derläp oýanmazmyñ, wyždan azabyñ beýniñi iýmezmi? Megerem, adamynyñ ganyna galyp, galan ömrüñi rahat geçirmek añsat däldir. Ýogsa, seniñ ganyna galan adamlaryñ saña dönüklik edendirlerem, hyýanat edendirlerem. Men şeýle jenaýat eden adamlaryñ käbiriniñ akylyndan azaşyp, dälihana düşendiklerini-de bilýärin.
Okyjylaryñ maña dogry düşünmegini isleýärin. Men oýnaşly meseläniñ hiç tarapynyñ-da aklawjysy däl. Ynsanyñ gahary kekirdegine gelende ýa namys, mertebe ara düşende ol özüni duýmaz hetdine ýetip biler, näme edýänini-de unudyp biler. Hatda ömründe towugyñ damagyny çalmaga ýüregi gyýmaýanyñ elhenç hereketler etmegi mümkin.
Şeýle mysaly daşdan gözlemeli däl. Ine, namys astynda galan gül ýaly ýigidiñ ~ kärdeşimiñ hem ozalky işdeş ýoldaşymyñ maña ýazan hatyndan setirler:
"Näçe kyn hem bolsa, aýtmak agyr hem bolsa, siziñ hemmäñize türme salamyny ýollaýaryn. Ýöne, Çary agam, meniñ ýetim ýüregim diñe sessiz aglaýar. Şol sebäpli şu hatymyñ üsti bilen derdimi paýlaşasym gelýär.
Namys orta düşende adam näme edýändigini bilmez eken. Men maşgala namysyna Watan namysy diýip düşünýärin. Maşgala namysyny gorap bilmesem, Watan namysyny nähili goraýyn? Men aýalymy biçak gowy görýärdim, ýüregimden söýýärdim hem merhum ejem pahyra deñäp, oña ynanýardym.
Gije sagat birlerde biriniñ mal ýatagynyñ ýanynda maşyndan düşende ony oglum Amangeldi ikimiz bile tutduk. Men aýalyna düşündirjek bolup, 4-5 gün jan etdim. Emma hiç hili netije bermedi. Diñe "Gezdim, gezýän, gezjek!" diýen sözleri eşitmeli boldum. Aýalymyñ aýdýan bu sözlerine men çydap bilmän ony atdym. Nähili, nädip bu işleri edenimi özüm hem duýmadym. Men bu işi öldürmek maksady bilen etmedim. Diñe gorkuzmak bilen toba getirerin öýtdüm... Indi boljak zat boldy. 15 ýyl iş kesdiler...
Zyýany ýok, agam; kysmatdyr-da. Meniñ gynanýan zadym, ýekeje oglum Amangeldi jan hem ýetim ösmeli boldy. Ine, şu ýeri mañ gaty agyr degýär... Wagt geler, meniñ etmişim türkmençilik babatda, belki-de, tasa geler diýip tama edýärin. Ana, şonda hak bilen nähak öz arasyny açar..."
Käbir etiki hem beýleki sebäplere görä, Annamyradyñ hatyny doly mysal getirmedim. Ýagdaý, umuman düşnükli. Ine, şu aýylganç wakany eşiden adamlaryñ-da pikiri dürli çykdy. Her kimem öz ýanyndan mamla. Biri: "Oñarypdyr. Köp kişiniñ şeýtmäge gaýraty-da çatmaz" diýse, ikinjisi: "Beýtmeli däl eken. Hem adam ganyna galdy, hem özi köýdi, üstesine-de ogluny ýetim galdyrdy. Aýrylyşyp dynaýmaly eken!" diýdi, üçünji biri: "Howlugypdyr. Aýaly bilen oýnaşyny bile tutup, bir ýerde atmaly eken. Şeýtse, günäsi ýeñlärdi" diýdi.
Oturan ýeriñden akyl bermek añsat, ýöne özüñi Annamyradyñ ýerinde goýmak kyn. Hernä hiç kimi goýmaly-da etmesin. Men Annamyradyñ polady ýumşak, sypaýy kişidigini aýdanym bilen onuñ ýürek ýarasy añsat-añsat gowzar öýdemok. Ýöne hakykaty aýtmak gerek. Ony gowy görýärdik, hormatlaýardyk. Şu adam şeýle iş eder diýip ýatsak-tursak oýumyza-da getirmezdik. Ýene we ýene bir sapar nygtaýaryn: namys orta düşende, ol adamyny her hili ýagdaýlara eltýän eken.
Bu ýazgylarymda Annamyradyñ şol etmişini derñemegi maksat edinmedim. Iş, hakykatdanam, çylşyrymly. Ýöne bir zat oýlandyrýar. Eger Annamyrat aýalyny oýnaşy bilen bile tutup, ikisini-de bile atanlygynda onuñ jezasy kän ýeñilleşmeli. Çünki bu iş güýçli ruhy tolgunma (ýagny: "совершённое в состоянии аффекта" -t.b.) netijesinde edilen iş hökmünde häsiýetlendirilýär. Onuñ häzirki jenaýaty bolsa Türkmenistanyñ Jenaýat kodeksine laýyklykda ýörite oýlanyp-ölçerilip edilen planly jenaýat. Munuñ üçin agyrdan-agyr jeza berilýär.
Şu ýerde içiñ byjyklaýar: haçana çenli aýalyñy oýnaşy bilen bile tutjak bolup yzarlap ýörjek? Onsoñam, namysyna deglen adamynyñ tä içini sowadynça dälilik hetdine ýetmegi mümkin. Oña akyly-huşy ýerindäki adam diýip kepil geçip bolarmy? Ol tä aryny alýança planam biçer, oýlanşaram. Şulary nygtamak bilen Annamyrady aklamak islämok. Mesele başga zatda. Islendik halkyñ özüne mahsus edim-gylymy, psihologiýasy, däp-dessury, durmuş uklady bolýar. Şol mahsus zatlar onuñ ata-babadan ganyna siñýär. Türkmen öz aýalynyñ ikilik etmegini namysyna degildigi, ojagynyñ depelendigi hasaplaýar. Namys astynda galanyñ köplenç gözi zat görmeýär. Sebäbi islendik kişi üçin maşgala kiçijik Watan. Kiçijik Watanyna şek ýetirilenden her hili aýylgançlyklara garaşmak mümkin. Bu biziñ ganymyza siñipdir. Ol biziñ durmuşymyz, biziñ psihologiýamyz. Ýewropa ýurtlarynda beýle ýagdaýlar känbir geñem görlenok. Ylalaşyp aýrylyşýarlar. Wessalam. Biz olary geñ göremzok. Sebäbi bu olaryñ durmuş uklady. Onuñ gowudygyny ýa-da ýaramazdygyny seljermek bize galmandyr. Seljermegiñ zerurlygy-da ýok. Her halk öz durmuş ukladyna, däbine-dessuryna görä ýaşaýar.
Aýdyşlaryna görä Amerikanyñ Birleşen Ştatlarynyñ her bir ştatyndaky kanunçylyk biri-biriniñkä meñzemeýär. Bir ştatda bir jenaýat üçin dözümliräk daralsa, beýleki ştatda şol jenaýat üçin ýeñilräk jeza berilýär. Näme üçin? Sebäbi her bir ştatyñ ilatynyñ özüne mahsus durmuş uklady bar. Jenaýat kodeksi düzülende-de şol aýratynlyklardan ugur alnypdyr.
Türkmenistanyñ Jenaýat kodeksiniñ 16-njy babynyñ 102-nji maddasynda şeýle diýilýär:
"Jebir çekeniñ zorluk ulanmagy, masgaralamagy ýa-da agyr kemsitmegi ýa-da gaýry bikanun ýa-da ahlaksyz hereketleri (hereketsizligi), şeýle hem jebir çekeniñ yzygiderli hukuga ters gelýän ýa-da özüni ahlaksyz alyp barmagy bilen baglylykda dörän uzak wagtlap akyly maýyp edihi ýagdaý netijiesinde birden dörän güýçli ruhy tolgunmasy (gazaplanmasy) ýagdaýynda adam öldürene,
bäş ýyla çenli azatlykdan mahrum etmek jezasy berilýär".
Kanun çylşyrymly närse. Ony çigit çigitlän ýaly etmek kämahal ýuristlere-de kyn düşýär. Şeýle bir jenaýatlar bolýar. Ony belli bir madda laýyklamagyñ özi-de kyn düşýär. Annamyradyñ işi 102-nji madda laýyk gelmedi. Bärde onuñ jedelini edemok. Güýçli ruhy tolgunma diýilýän adamda bir pursatlyk däl, eýsem kän pursatlyk, ýagny bäş gün, on gün dowam edip biler. Indi özüñiz oýlanyp görüñ: Annamyrat aýaly bilen düşünişmek isläpdir. Emma ol "Gezdim, gezýän, gezjek!" diýip adamsyny öñküden-de öjükdiripdir, dogrusy, dälilik hetdine ýetiripdir. Şeýlelikde, ýigidiñ ar-namys duýgusy, sözüñ doly manysynda, guduzlapdyr. Erkeklik mertebesi, duýgusy, ar-namysy sähelçe bar kişi şeýle ýagdaýda iki tarapyny deñlär, tä içini sowadynça guduzlykdan aýñalyp bilmez. Annamyradyñkam, megerem, şeýleräk bolandyr.
Maşgala namysy orta düşende Anmamyrat ýaly, jenaýata alaçsyz ýüz urýanlaryñ ykbaly hiç haçan parhsyz galdyrylmaly däldir. Sebäbi durmuşda şeýle ýagdaýlar juda seýrek duş gelýär. Belki, munuñ üçin Jenaýat kodeksinde ýörite madda gerekdir ýa-da punkt gerekdir, onçasyny bilmedim, ýöne halkymyzyñ şunuñ ýaly pajygaly halatdaky milli aýratynlyklary, gönüläp aýdanymyzda, türkmen psihologiýasy, meniñ pikirimçe, göz öñünde tutulaýmaly.
Öñem aýdypdym, ýene bir ýola ýatladýaryn ~ Annamyratdan gahryman ýasamak islämok. Ony gowy görenim üçin arka duraýynam diýemok. Men diñe käbir ýagdaýlary aýdyñlaşdyryp, öz pikirimi, teklibimi öñe sürdüm. Annamyradyñ derdi ýetik. Häzir ony türmeden çykaryp, dört tarapyñ açyk diýeniñde-de ol galan ömrüni ruhy ezýet bilen geçirer. Bu aýylganç waka hemişe onuñ ýüregini mynçgalar, azar berer. Hawa, ruhy ejirden agyr jeza ýok. Nätjek. Bu Annamyradyñ öz aýdyşy ýaly kysmatdyr-da. Ondan gaçyp gutuljak ýeriñ ýok.
Kanunlarda milli özboluşlyklar ýaly irnik meselä juda seresaply çemeleşmeli. Türkmeniñ urp-adaty, däp-dessury, psihologiýasy, etniki aýratynlyklary adyl kanunlarda güýjüni ýörediberse, onda geljekde Annamyrat ýalylaryñ-da täleýinde öwrülişik bolaýmagy mümkin.
Şu setirleri ýazyp otyrkam Annamyradyñ tussag möhletiniñ on bäş ýylynyñ üç ýylynyñ kemeldilendigini eşitdim. Herhal, sähel ýeñillik hem ~ gowy zat. Ýöne, megerem, Annamyradyñ özi düýpli öwrülişige garaşýandyr. Bizem.
Çary GELDIMYRADOW.
"WATAN" gazeti, 1997
0
