Ojaklar öçmesin!

OJAKLAR ÖÇMESIN!

Şadurdy Çarygulyýew bütin ömrüni metbugata, edebiýata bagyşlapdy. Eýsem, bu zehinli şahyr bilen dostluk barada gürrüň bermeli bolsam, Şadurdynyň maňa ýadygärlik ýazyp beren «Göwün menzili» atly kitabyndaky setirlerinden başlamagy makul bilýärin. Çünki degişli ýazgylardan bu mähriban adam bilen aramyzdaky hormatyň, ülpetligimiziň nä derejede aňyrdandygyna göz ýetirmek bolýar: «Ýürekdeş dostum, pikirdeşim hem syrdaşym, hemişe göwnipes, başy buýsançly ýigit Çara päkize arzuwlar bilen şujagaz kitaby sowgat berýärin. 19.09.84.».
Bu kitap Şadurdynyň «Bahar çakylygyndan» soň san boýunça ikinji ýygyndysy. Goşgular kitaby. Onuň «Sepiň tohumyny ýagşy niýetleň...» atly has galyňrak goşgular ýygyndysam bar.
Ýogsa-da, Şadurdynyň şahyrlyk derejesi nähilidi?
Şahyrlaram toparlara bölünýär.
Aşa zehinlileri bolýar.
Hakdan içenleri bolýar.
Ortataplary bolýar.
Umuman, şahyrlyk oýunjak pişe däl.
Munuň üçin ýanyp-köýmeli!
Hyjuw, joşgun, duýgy... güýçli bolmaly.
Iň esasy-da Ýokarkydan beýniňe ylham damdyrylmaly!
Şu zatlar Şadurdyda bardy. Gürrüňini edýän döwrümde türkmen poeziýasynda üýtgeşik zehinli şahyrlar kändi. Şolary ýatlanyňda, ilkinji nobatda, Gurbannazar Ezizow, Italmaz Nuryýew, Annaberdi Agabaýew, Halyl Kulyýew ýadyňa düşýär. Olaryň yzyna eýermäge dyrjaşýan ýaş nesliň arasynda Ahmet Gurbannepesow, Atamyrat Atabaýew, Ylýas Hommadow, Nobatguly Rejebow, Orazmyrat Gurdow, Atajan Annaberdiýew... dagy bardy. Şadurdy Çarygulyýewem şolaryň biridi. Adyny agzap geçenlerimiň barysy türkmen şygryýetinde uly yz galdyran şahyrlar. Şol döwür Şadurdynyň goşgularyna kän bir pisindem etmändiris. Dogrusy, muňa onuň özi «günäkärdi».
«Günäkärdi» diýen sözi nähiliräk düşündirsemkäm?
Şadurdyda ýüz görmezlik, göwnündäkini ýüzüne aýtmak häsiýetlerem bardy. Ýok, ol öteräk geçenokdy. Hakykaty ýüzüne bazyrdadyp basýardy. «Sypaýyçylyk» etmesi, aýlawlyrak gürrüň gözlemesi ýokdy. Hut özi babatda-da şeýleräkdi. «Aý, bizem bir ýanyp duran şahyr däl-dä!» diýäýmesi-de bardy. Çyny bilen, halys ýüregi bilen şeýle diýerdi. Bizem, onsoň, şol wagtlar halys ýaşlyk edip, Şadurda deň-duşlaryňdanam asgynrak şahyr hökmünde baha bererdik. Olaryň döredijiligini mizana salyp, agramlajagam bolmazdyk.
Ynha, häzir onuň goşgular ýygyndysyny täzeden okap otyryn welin, şahyryň hiç kimiňkä meňzemeýän, saldamly, agramly goşgularynyň bardygyna göz ýetirýärsiň. Dogrudanam, Şadurdy zoraýakdan şahyr boljak bolýanlardan däldi, çyn şahyrdy, hakyky şahyrdy. Goşgulary kalbyndan dömüp çykypdy, olarda ýasamalyk ýokdy. Sebäbi Şadurdy çagalygyndan durmuşyň ýowuz şarpygyny dadypdy. Öweý enäniň elinde galypdy. Kakadanam ir jyda düşüpdi. Gepiň tümmek ýeri, ýetimçiligi başdan geçiripdi. Ene-ata mährini ýeterlik duýman kemala gelipdi.
Belki, käbir zoňtarrak häsiýetleri-de şol döwürden galandyr?
Ýöne soňy ýokdy. Oňarsa, ile-güne ýagşylyk ederdi. Emma gerek ýerinde käbir temegi ýokarylary mazalyja dalardam. Gönümeldi. Heňe gelmeýän çökder ýagdaýlary göreninde durup bilmezdi. Gatyrak aýdardy. Şeýtmese ynjalmazdy. Şeýle sypaýyçylyksyzrak häsiýetlerini-hä, dogrusy, ýetimçiligiň üstüne atasym gelenok.
Ýetimçilik diýenimde ýene bir waka ýadyma düşýär. Ony Şadurdynyň özi aýdyp berdi. Men bu wakany indi elli ýyl bäri unudyp bilemok. Gowy adamlar hemişe bolupdy, Hudaýa şükür, häzirem kän.
Şadurdynyň baslangyç synp mugallymy Nurmuhammedi görmek maňa-da miýesser edipdi. Men onuň ogly Kakaw bilen edil Şadurdy ýaly gaty ýakyn dostdum, kän oturyp-turşupdym. Arman, neressäniň ömri gysga boldy. Juwan ýaşynda, jorta uçdy.
Şadurdy çagalyk ýyllaryndaky şulara meňzeş wakalary kän gürrüň beripdi. Ol uruş ýyllarynda — 1944-nji ýylda dünýä inipdi, çagalygy gahatçylyk ýyllaryna gabat gelipdi. Bir garny aç, bir garny dok gezipdi. Ýigit mahallary aşgazan agyrysyndan ejir çekipdi. Gatyrak, guragrak hörek iýse-de bildirerdi. Ikimiz ozalky Metbugat öýünden häzirki demirýol menziliniň ýanyndaky seýilgähdäki naharhana pyýadalap gatnaýardyk. Günortanlygy şol ýerde garbanýardyk. Hojam aga diýip bir aşpez juda tagamly çorbadyr palaw bişirerdi. Ana, şol palawyň ýagam kädaýym Şadurda ýakmazdy. Ýöne süýji palawdan welin, el çekip bilmeýärdi. Geň zat, ýöne ýyllaryň geçmegi bilen aşgazanynyň agyrysy aýryldy. Diňe soňky pursat — niçeme ýyldan soň gozgady. Bu eýýäm başga gürrüň.
Häzir bolsa, geliň, Şadurdynyň döredijilik dünýäsine ser salalyň. Ol şahyrdam, žurnalistdem, terjimeçidem, gazetçidem, ýolbaşçydam. Syýasy sowady-da ýokarydy. Döwrüň zerur wakasy bilen baglanyşykly döredijilik işgärleriniň adyndan çykyşlar taýýarlamaly bolýardy. Özem bu işi gyssagly bitirmelidi. Gazetiň nobatdaky sanyna azyndan üç-dört sanysyny taýýarlamalydy. Baý, şonda kösenýärdik.
Hasam şahyr Ylýas Hommadow halys başagaý bolýardy. Çykyşy güzap baryny çekip taýýarlaýardy. Soňam ýanyma gelip: «Walla, Şadurd-a çykyşy derrew taýýarlaýýa. Biz welin, itiň gününi görýäs. Näme diýseňem, bizden zorlaý. Syýasata gezek gelende bizden güýçli» diýip, hiç bir buýtar-suýtarsyz boýun alýardy, özüniň ejiz ýerini gizlemeýärdi, hakykaty aýdýardy. Dogrudanam, Şadurdynyň syýasy taýýarlygy biziňkiden has agramlydy.
Şadurdam Ylýas Hommadowyň goşgularyny halardy, hatda ýüzüne-de öwerdi. Arman, Ylýas «Edebiýat we sungat » gazetinde biz bilen uzak işleşmedi. Maşgala ýagdaýy sebäpli, Baýramala göçüp gitdi. Şol taýda suw ugrundan zähmet çekdi. Bir derde uçrabam, şondan aýňalyp bilmän, aramyzdan gitdi. Şadurdy ýörite Baýramala gidip, onuň patasyna gatnaşyp, aýat-töwir edip gaýdypdy. Onda türkmençilik häsiýeti güýçlüdi. Däp-dessury bilýärdi. Bu onuň belent taraplarynyň biridi, öwreniläýmeli häsiýetleriň biridi.
Şahyrlygy-da belli bir derejede öz deň-duşlarynyňkydan gyltyz kakýan ýeri ýokdy. Şu makalany ýazmazymdan öňinçä Şadurdynyňam, onuň deň-duşlarynyňam goşgularyny okap çykdym.
Elbetde, her gülüň öz ysynyň bolşy ýaly, her bir şahyryňam öz ýüzi, öz ýoly, öz täri bar.
Çynymy aýtjak: goşgudan ullakan başym çykanok.
Emma gowy goşgy haýsy, horda goşgy haýsy — şolary-ha azda-kände seljerip bilýärmikäm öýdýän.
Şadurdynyňam ýygyndylarynda gowy goşgulara kän duşdum. Ýalan sözlemäýin. Okamankam kämil goşgulara kän duşaryn öýdüp pikir etmändim. Ýalňyşan ekenim. Içimdenem: «Näme üçin onuň goşgularyna öz wagtynda baha kesilmedikä?» diýip oýlandym. Ol, hakykatdanam, dile düşmeli şahyrlaryň biri! Şadurdynyň goşgularyny agramly, gunt düşen ýaly gördüm.
«Hemedan daş bolsa — kädi ýakyn» diýleni. Geliň, şahyryň döredijiligine nazar aýlap geçeliň. Ýogsa, aýdanlarymyz nyşana degmez, guraksy, pagtabent sözlügine galar. Şadurdynyň goşgularynyň many-mazmunynyň örüsi juda ýaýrawly. Munuň özi şahyryň dünýägaraýşynyň, gözýetiminiň giňliginden habar berýär.
Adatça, şahyrlar söýgi temasyna ýykgyn edenlerini kem görenoklar. Dürli temalara ýüzlenmek üçin, zehin bilen birlikde taýýarlygam gerek, durmuş tejribesi-de gerek. Şadurdynyň goşgularynda Watana söýgi, ahlak päkizeligi, tebigat gözelligi... gönümel häsiýetde däl-de, öwrümli pelsepeler, inçe duýgular, ýiti synçylyk arkaly beýan edilýär. Dogrudanam, çyn goşgularyň setirleriniň aňyrsynda okyjylaryň böwrüni bükgüldetjek, oýa batyrjak, oýlandyrjak, kalbynyň tarlaryny lerzana getirjek pikirler bolaýmaly. Şol pikirleri Şadurdynyň şygyrlarynyň setirleriniň arasyndan tapmak mümkin. «Gel, aýdym aýdaly» goşgusyndan başky iki bendi mysal getirmekçi:

Gel, Watan hakynda aýdym aýdaly,
Diňlesin derýalar, daglar, deňizler.
Watanyň ertiri has-da ajapdyr,
Watan bilen gül açar bu meňizler.

Gel, aýdaly bu günleriň aýdymyn,
Gel, aýdaly ertirleriň aýdymyn.
Bu aýdyň asmany hem ene ýeri,
Biri söýse, şolam meniň söýdügim.

Baryp 1970-nji ýyllaryň ahyrynda ýazylan goşgy, otuz ýaşlarynda ýazylan goşgy. Ýöne entegem ähmiýetini ýitirmändir. Şu gün ýazylan ýaly. Käbir goşgular bolýar. Üstünden sähelçe ýyl geçdigi «arhiwe» tabşyrybermeli. Olar derrew könelmek bilen. Ömri uzak goşgular diňe hakyky şahyrlaryň galamynyň astyndan çykýar. Şadurdy Çarygulyýew söýgi hakynda-da, durmuş öwrümleri hakynda-da pelsepeli goşgulary kän döret di. Şolardan käbir mysallar. Iki bentden ybarat «Güýz we jahyl» goşgusy:

Ýapraklar dökülýär, dökülýär paýrap,
Haly-palas ýaly ýazylýar ýaýrap.
Howlaýar ýüregi jahyl ýigidiň,
Kän durdy ýarynyň ýoluna garap.

Ol için gepledýär:
«Gelmediň ýarym,
ýa-da eglendiňmi, zülpleriň darap.
Garaşjagym çyndyr, sary ýapraklaň,
Bary dökülýänçä, ýoluňa garap!».

Onuň özi «Sen geýip çyk şu gün köz keteniňi» diýen goşgusyny gowy görýärdi. Keýpi tutan çagy şol goşgyny joşup-joşup okardy, ellerini hereketlendirip, sesinem batlandyryp okardy. Iň soňky bendine ýeteninde-de sesini pessaýladardy:

Goý, özgeler geýsin islän lybasyn,
Sen geýip çyk şu gün köz keteniňi.
Ýaýdanma,
uýalma, gel sen, bilsinler,
Meniň saňa,
Seniň maňa ýetenňi.

Her kimiň ýazýan eseri «öz ýüzüne çykýar» diýilýär.
Megerem, ugrunda bardyr. Adam içki dünýäsini daşyna çykaryp, setirlere sazlaýar. Şol setirler arkaly-da şahyryň häsiýeti açylýar, onuň sesi gelýär. Şadurdyda duýgy, hyjuw, joşgun güýçlüdi. Ýüregindäki dilindedi. Aýtmasa oňmazdy. Öňem ýaňzydyp dym, ikilenjem ýatlaýan.
Bolmaýan zady görse: «Ömür beýle bolup durmaz. Kisä arkany direme! Özbaşyňy özüň çara. Ýogsa, durmuşda awunan ýeriň köp bor...» diýip ýarym käýinibräk, ýarym akyl beribräk aýdardy. Elbetde, birbada ýokuş görýänlerem bardy, ýöne onuň sözlerine pitiwa kylýanlar-da bardy. Ol ters zat aýdanokdy, hakykaty aýdýardy. Dogry söz üçin bolsa öýkelemeli däl.
«On sekiz ýaşymda, kölüň başynda», «Sen öýkeläňde», «Aýbölek» ýaly şygyrlarda güýçli joşgun duýulýar. Şol goşgularda men Şadurdynyň durmuşdaky häsiýetini görýärin, onuň sesini eşidýärin.
Ýeri gelende aýtsak bu zehinli şahyryň Gurbannazar Ezizow bilen ýakyn dostlukda bolandygygyny ýatlap geçmek maksadalaýykdyr. Çünki Şadurdam, menem Gurbannazar Ezizow bilen bile işleşipdik. Barymyzyň ýaş döwrümiz. Gurbannazar menden on ýaş, Şadurdydan alty ýaş uludy. Şonda-da ýaş tapawudyny bilmezdik. Deň-duş ýaly görşerdik, bile oturyp-turşardyk. Gurbannazaryň başy ýaşam bolsa, eýýäm ady ýurda dolan meşhur şahyrdy. Muny indi-indi bilýäris, muňa indi-indi düşünýäris. Diri gezip ýören mahaly galyň-galyň kitaplary-da çykmandy, weşeň-weşeň galam haky almaga-da ýetişmändi. Diýjek bolýan zadym, hiçimizde-de ullakan bir artyk-süýşük zat ýokdy.
Gurbannazar Ezizowyň dostlary kändi. Olaryň arasynda deň-duşlary-da, ýaşkiçileri-de bardy. Şadurdam şolaryň biridi. Onuň Gurbannazary gowy görendigi, sylandygy, özüniň halypasy saýandygy hakykat.
Gurbannazar aramyzdan gidenden kän wagt geçmänkä Şadurdy onuň hatyrasyna «Seniň sesiň» atly goşgy döretdi. Şygyr Gurbannazaryň döredijiliginiň ruhunda ýazylandy. Şondan käbir bentleri getiresim gelýär. Gurbannazaryň döredijiligine beletler meniň mamladygyma göz ýetirerler.

Ýyldyzlara beslenip,
Nurun saçýar şol asman.
Otyr öňki ýerinde,
Söýen daglaryň sarsman.

* * *

Ekip giden agaçlaň,
Boýy biraz beýgeldi.
Ýöne dostlaryň ýüzi,
Az-kem aşak egildi.

* * *

Geçip barýar pasyllar,
Dowam edýär sadalyk.
Hem seň sesiň ýaňlanýar,
Barha-barha bat alyp.

* * *

Seň sesiň bar, bu dünýäň,
Gözelligniň barynda.
Seň sesiň bar, Zeminiň,
Bu ullakan şarynda.

Bagyşlama goşgy halys ýürekden çykypdy.
Şadurdy weli bolup çykdy.
Gurbannazaryň sesi Zeminiň ýüzünde batly ýaňlanýar, onuň goşgulary halkyň kalbynda ýaşaýar, nakyla öwrülip giden setirleri bolsa, dilleriň senasyna öwrüldi.
Dostumyzyň şygyrlary hakynda näçe gürleseň, gürläp oturmaly. Goşgularyndan setirleri-de zol mysal getiresiň gelýär. Goşgy kän. Hemmesini agzap geçmek mümkin däl. Şonuň üçinem şahyryň «Durmuşa» atly gysgajyk şygry bilen onuň poeziýasynyň gürrüňini tamamlasym gelýär:

Durmuş, ýüküň bolsa goýgun gerdenme,
Çekmegim mümkin,
Ýöne illerimden düşürme jyda,
Çökmegim mümkin,
Şatlygam ölçäp ber, berme püre-pür,
Dökmegim mümkin.

Şadurdy ýaşlygyndan zehinli şahyr hökmünde dile düşüpdi. Onuň geljegine umyt bildirilýärdi. Ýaşlaryň arasynda ilkinjileriň hatarynda ady tutulýardy. 1975-nji ýylda Aşgabatda geçirilen ýaş şahyrlaryň VIII, 1978-nji ýylda Russiýanyň Poltawa şäherinde geçirilen X bütinsoýuz festiwallaryna, 1979-njy ýylda Moskwada geçirilen ýaş ýazyjylaryň VII bütinsoýuz maslahatyna gatnaşmagy-da onuň turuwbaşdan döredijiligiň belent basgançaklaryna dyrmaşyp başlandygyndan habar berýär.
Hawa, ol goşgy-da, hekaýa-da terjime edipdi, hekaýa-da ýazypdy. Terjime eden hekaýalaryny, özüniň hekaýalaryny iş wezipäm boýunça redaktirläpdim. «Dön göwnüm!» hekaýasy öz durmuşy bilen baglanyşyklydy. Paşmadyk söýgi, köýen arzuwlar hakdady. Şol hekaýasyna bellikler aýdanym, gutaryşyna üýtgetme girizmegi maslahat berenim şu günki ýaly ýadymda.
Şadurdy terjimeçilik bilen yzygiderli mesgullanypdy. Diňe goşgulary däl, eýsem, dürli mazmundaky makalalary-da türkmen diline geçirdi. Türkmenistanda ýaşan rus ýazyjysy Aleksandr Aborskiý öz türkmen galamdaşlary, doganlyk halklaryň ýazyjylary hakynda ýatlamalar, edebi oçerkler, makalalar ýazyp, redaksiýa getirýärdi. Şadurdam şolary türkmençe gürledýärdi.
Aleksandr Iwanowiç bize ata ornunda bolsa-da, ikimiz bilenem dost derejesinde gatnaşyk saklaýardy. 1983-nji ýylda A.Aborskiniň doglan gününiň 70 ýyllygy geçirilipdi. Şadurdy şonda rus gardaşymyz barada rus dilinde çykys edipdi, ýüregi bilen gürläpdi.
Şadurdy Çarygulyýew Aleksandr Iwanowiç dünýäden gaýdandan soň onuň Watanyna — ilki Russiýanyň Ulýanowsk şäherine, şol ýerdenem demirýol ulagy bilen menzil-menzil ýol aşyp, Inza etrabyna barypdy, soňam ýetmiş çakrym ýol geçip, Aleksandr Iwanowiçiň göbek ganynyň daman obasyna, Papuza obajygyna barypdy. Goja dostumyzyň ildeşleri bilen duşuşypdy, onuň hormatyna bagyşlanan edebiýat agşamlaryna gatnaşypdy.
Ol dost sarpasyny, hatyrasyny saklap bilýän kişilerdendi. Ara daş bolsa-da, ýaýdanman ýola düşübererdi. Tankyt bölüminde işländen soň, edebiýat tankytçylaryny üýşürip, çeper terjimäniň ýagdaýy barada çaý başynyň söhbetdeşligini geçirýärdi. Şonda goja dostumyz A.Aborskiniň çeper terjimede bitiren hyzmatlaryny agzap geçipdi: «Ynha, Aleksandr Iwanowiçi mysal getireýin. Ol türkmen ýazyjylarynyň romanlaryny, powestlerini, hekaýalaryny rus diline geçirdi».
Gülkünçrägem bolsa, bir wakany ýatlap geçesim gelýär. 1975-nji ýylyň 26-njy maýydy. Şol döwür belli rus režissýory Sergeý Bondarçugyň meşhur ýazyjy Mihail Şolohowyň eseri esasynda «Olar Watan üçin söweşdiler» atly iki seriýaly çeper filmi kinoteatrlara ýaýrapdy. Esasy keşpde-de ýazyjy, režissýor, aktýor Wasiliý Şukşin çykyş edýärdi. Ana, filmdäki baş keşbiň gahrymanynyň ady-da Şadurdy ikimiziň aramyzda çekişme döredipdi. Beýle bir ähmiýeti bolmadyk bu çekişmäniň soňy jedele ýazdy oturyberdi.
Şadurdy baş gahryman Lopatin diýip eňek direýärdi, menem Lopahin diýip bir tutan ýerimi tutýardym. Özümiň mamladygymy magat bilýärdim. Kinofilmem görüpdim, şol çeper film baradaky birgiden synlary-da okapdym. Garaz, ähli babatda habarlydym. Şadurdy şahyr göçgünliligi bilen jedele çagyrýardy. Menem ondan kem galmadym öýdýän. Ýaş döwrümiz. Gepimizi gögerdesimiz gelýär. Mahlasy, jedelleşdik. Nämedendir öýdýärsiňiz? Kim jedelde ýeňilse, öýüne çagyryp, palaw bilen hezzetlemeli. Jedelleşdik. Ynanmarsyňyz. Jedelimizi hatda «resmileşdirip», kagyza-da geçirdik. Her kim özüniňkini ýazyp, yzyndan goluny goýdy. Şol «resmi» kagyz şu wagta çenli şahsy arhiwimde saklanýar. Ýylgyrara, gussa bilen ýatlara şol günlerden ýadygärlik galypdyr. Umuman, Şadurdy gysyk kişilerden däldi, eli açykdy. Kitaplaryndan ýa-da başga bir ýerlerden lomaýrak galamhaky aldygy hökman öýüne çagyryp, şahandazlyk ederdi. Bu onuň süňňüne guýlupdy.
Halypamyz hem dostumyz Annaberdi Agabaýewiň Gurbannazar Ezizow hakda «Ezizowyň emri bilen» atly kitabyny tamamlan uçurlarydy. Annaberdi bu ýygyndysyny Gurbannazaryň dostlarynyň arasynda okasy, olardan kitap baradaky maslahatlaryny, pikirlerini, belliklerini eşidesi gelipdi. Şonda Şadurdy hiç kime gezek bermän öz öýüni teklip edipdi. Ýogsa, ol şol wagt Aşgabatda-da ýaşanokdy. Ýasmansalykda ýaşaýardy. Giň howly. Seleň howa. Bag-bakja. Janyňa ýaraman duranok. Diňe elin ulag ýetenokdy. Bu mesele-de çözüldi. Ilki duz-tagam dadyldy, Gurbannazaryň ruhuna aýat-töwir okaldy. Soňundanam Annaberdi Gurbannazara bagyşlan essesini okap berdi. Gepiň gerdişine görä aýtsam, bu kitabyň belli bahasy ýok. Megerem, Gurbannazar hakda şundan gowy ýatlama ýok bolsa gerek.
Şadurdy Çarygulyýew hakyky žurnalistdi, gazetçidi. Ol döwrüň sesine ses goşýan birgiden oçerkdir makala ýazdy. Hut Şadurdy ikimiz şol wagtky Mollanepes adyndaky Türkmen döwlet akademiki drama teatrynyň elli ýyllygy mynasybetli «Edebiýat we sungat» gazetinde goşa sahypa, ilkinji türkmen nakgaşy Bäşim Nuralynyň segsen ýyllygy mynasybetli sahypa taýýarlapdyk. Şadurdy köp ýylyň dowamynda «Edebiýat we sungatda» tankyt bölümini alyp bardy. Ol guramaçylyga-da ökdedi. Edebiýatyň aýry-aýry meseleleri barada redaksiýada çaý başynyň söhbetdeşliklerini guraýardy.
Oňa Jora Allakow, Durdymuhammet Nuralyýew, Aşyrpur Meredow, Ahmet Bekmyradow, Hojabaý Ataberdiýew, Şamuhammet Gandymow... ýaly köne hem-de täze edebiýatymyzy seljerijiler gatnaşýardy. Şadurdynyň türkmen edebi tankydynyň ösmegine uly goşant goşanyny köpler bilýänem däldir. Ol redaksiýanyň ýanynda «Ýaş tankytçynyň mekdebini» döredipdi. Zehinli ýaşlar oňa höwes bilen goşulypdy.
Ýadyma düşýär. Gäwersde bir mugallym ýaşaýardy. Ol edebiýatyň aşygydy, pikiri-de durudy. Şadurdy ýörite hat ýazyp, ony gazetiň işine çekipdi. Mugallym (köp ýyl geçmegi bilen adyny unudypdyryn) Ýeseniniň şygyrlarynyň terjimesine bagyşlap, üýtgeşik seljerme makalasyny ýazypdy. Şol makala öz döwründe gowur turzupdy. Elbetde, muňa Şadurdynyňam gatanjy bardy.
Munuň özi, ýaş tankytçylaryň täze nesliniň kemala gelmegine itergi beripdi. Şu ýerde terjime bilen baglanyşykly gürrüň ýüze çykansoň, bir wakany gürrüň beresim gelýär. Adam ýaş wagty özüne aşa uly baha bergiç bolýar. Asyl Ýeriň göbegi, dünýäniň diregi däldirin öýdenok. Şeýleräk ýagdaý ýaş mahalymyz Şadurdy ikimize-de azda-kände mahsusdy.
Moskwaly edebiýaty derňeýji Swetlana Alyýewadan makala gelip gowşupdy. Onam, näme üçindir, ala-böle «Edebiýat we sungat» gazetiniň tankyt bölüminiň müdiri Şadurda beripdirler. Munuň sebäbini birneme soňrak bilip galdyk. Makala ýazyjy Atajan Taganyň rusça çykan kitaplarynyň birine bagyşlanan edebi syndy.
Şadurdy ony terjime edip, gazete hödürlemekçi boldy. Ýöne terjimäni kyn, çylşyrymly gördi, başarmajagyny boýun aldy. Şonam çyny bilen menden haýyş etdi. Onsoň, başga alaç galmady. Garaz, synanyşyp gördüm. Terjime, hakykatdanam, ejir ýamanyny berdi. Uzyn-uzyn sözlemler, düşünmesi kyn terminler gözüňi-başyňy aýlap barýardy. Belki, şol wagt terjime babatda gorumyz az, tejribämiz kelte kakandyr. Güýjümiz ýeten däldir. Uzyn sözüň gysgasy, terjimäme baş redaktor gol çekmedi, çig gördi. Soňundanam: «A-how, şu makalanyň terjimesini Ýazyjylar birleşigindäki özüne göwni ýetýän terjimeçilerem boýun almady. Siz dagy näme! Oňarmasaňyz ýanaşmaly däl ekeniňiz. Başarjak işiňize ýapyşyň ahyry» diýip, Şadurda-da igenipdir, maňa-da käýinipdir.
Muny näme üçin ýatlaýaryn?
Birinji den-ä, çakyňy bilmeli. Özüňi tanamaly.
Ikinjidenem, hiç haçan göwnüçökgünlige ten berip, barýan ýoluňdan dänmeli däl. Indiki terjimeleriňe has jogapkärli çemeleşmeli. Säwlikleriňi sapak edinmeli. «Petigulymyzyň berilmegi» ikimize-de sapak boldy. Elbetde, başda ýokuş gördük. Bu bolaýmaly zat. Ýöne kem-kemden netije çykarylýar. Şadurdam, menem terjime etmämizi taşlamadyk, ruhdan düşmedik. Paşmadyk terjime bilen bagly wakany-da soňy bilen kän agzap ýörmedik. Ýöne terjimäniň elujy iş däldigine-hä şonda gaty gowy göz ýetirdik.
Şadurdyny ilki şol wagtky «Mydam taýýar» gazetiniň baş redaktorynyň orunbasarlygyna bellediler, birneme soňrak «Körpe» žurnalyna baş redaktor saýladylar. Ol on ýyllap «Güneş» žurnalyna ýolbaşçylyk etdi. Ol ýolbaşçy wezipelerde işlän mahaly il-güne, daş-töweregindäkilere özüni aldyrmagy başardy, ýurdumyzyň gülläp ösmegi ugrunda elinden gelen hyzmatyny gaýgyrmady. Döwlet sylaglaryna mynasyp görüldi, orden-medallaryň eýesi boldy. Iň esasy-da Şadurdy özüniň adamkärçiligi, döredijiligi bilen il-günüň, tanyş-bilişleriň, okyjylar köpçüliginiň kalbynda ömürlik orun aldy.
Ýetimçiligi başdan geçiren Şadurdynyň durmuşynda süýji günler kän bolupdy. Ýöne durmuş ýoly hemişe gös-göni, tämiz gitmeýär. Ajy günlerem gabat gelýär. Ynsan beýle şatylary mertlik bilen ýeňmegi başarmaly. Şadurdynyň başdaşy Amansoltan ir gitdi. Pahyr gaty akylly, ornaşykly, gepi-sözi ýerinde adamdy, maslahat soralýan zenanlardandy. Dört gyz bilen bir ogly terbiýelemek birbada Şadurdynyň gerdenine düşüpdi. Dostumyz hem ene, hem ata ornunda durup, çagalaryny hor-zar etmän ekläp-saklapdy, kemala getiripdi. Arman, onuň ýalňyz ogly Arslanyňam ömri gysga boldy. Şu zatlary çekmäge-de atyň kellesi ýaly ýürek gerekdi.
Hernäçe kynam bolsa, Şadurdy şunam çekipdi. Ogul agtygyna guwanypdy, nesliniň dowam edýändigine monça bolupdy. Tüweleme, ogul agtygy Kakageldi goç ýigit bolup ýetişdi. Ol häzir Türkmenistanyň Goranmak ministrliginiň Harby institutynda okap ýör. Nesip bolsa atasynyň ýaşan, söýen, wasp eden ýurduny gorar.
Hawa, Şadurdynyň nesli dowam edýär, ojagy ýanyp dur.
Ojaklar hiç haçan öçmesin!
Türkmenler gören düýşi bilen huşundaky soňky wakalar gabat gelse: «Öten agşamky düýşüm oraşan geldi» diýýär. Adamlaryň arasynda oraşan düýş görýäni kän. Muny has aýdyň, düşnükli dilde aýdanyňda, düýşüňdäki gören wakaň geň-taň ýagdaýda soňra durmuşda-da gaýtalanýar.
Düýşe her dürli garaýyş bar. Kä kişi çyny bilen ynansa, başga birleri oňa tötänden gabat gelme diýýär. Awstraliýanyň ata-baba oturymly ilaty, Sibiriň şamanlary-ha: «Eger biz düýşümizi ýorup bilmeýän bolsak, onda öz-özümizi tanaýan däldiris» diýýärler. Adamlaryň arasynda ýene «telepatiýa» diýen sözem ýörgünli. Aýdaly, ynha, seň bir tanşyňa til kakjak bolup dursuň welin, onuň özi edil şol pursat saňa jaň edýär. Şuňa meňzeş ýagdaýlaram kän gabat gelýär.
Eýsem, adam öz beýnisindäki pikiri uzak aralyga ýetirip bilýärmikä?
Munyňam aňyrsynda entek ygtybarly subutnama ýok. Oraşan düýşüňem, telepatiýanyňam aňyrsyna göz ýetirilenok. Ylym hem heniz bulara jogap bermekden ejiz gelýär. Okyjylaryň maňa: «Munça gürrüňiň başyny agyrdyp oturmak nämesine gerek bolduka? Hawa, dünýede bir baglanyşyg-a bar. Oňa ynsan balasynyň akyly çatanok. Durmuşda göze görünmeýän-u, aň ýetirmesi häzirlikçe mümkin bolmadyk her jüre närseler bar.
2013-nji ýyl. 26-njy fewral.
Düýşüme, näme üçindir, Şadurdy giripdir. Şadurdy maňa öz ýazan kitabyny berýär. Özem şu kitaby hiç kime görkezmeli däldigini aýdýar. Oýanamsoň, iňkise gidipdirin. Öz-ä bir kitap, ýöne ýaşyryn, syrly. Garaz, düýşümi nämä ýorjagymy bilmedim. Şol günüň ertesi işe bardym.
Ol ýyllar «Watan» gazetinde işleýärdim. Ýanyma kärdeşim şahyr Pirnepes Öwezliýew geldi. Gürrüňden gürrüň çykdy. Şonda Pirnepes: «Dostuň Şadurdam hassahana giripdir. Aşgazany azar berýärmiş» diýdi. «Beh, köne derdi ýene gozgaýdymyka? Ýaş mahalam-a şondan ejir çekipdi. Aý, ýene gutulyşyp gider-le?». Beýnide şeýle pikirler çarp urdy. Birdenem düýşüm ýadyma düşdi. Onuň maňa kitap berşi bir zadyň nyşanymyka? «Gizlin, hiç kim bilmeli däl» diýmesi nämekä? Alasarmyk duýgularyň netijesinde-de düýşem, çaklamalarymam işdäki garma-gürmeligiň, başagaýlygyň arasynda unudylaňkyrlandy. Şunlukda, iki hepdä golaý wagt geçdi.
Haýsy gündügi dürs ýadymda galypdyr. Ýazuw depderime belläp goýupdyryn. 11-nji mart. Irden işe geldim. Şadurdy Çarygulyýewiň ýegeni Rejebe durmuşa çykan Aýgül «Watan» gazetinde ýygyjy bolup işleýärdi. Ol maňa şum habary getirdi, tas serpmeden gaýdana dönüpdim, ýüregim jigläp gitdi. Ýöne syr bildirmezlige çalyşdym. Böwrümi bükgüldedibem: «Be, gören düýşüm oraşan çykdy. Ony ýorup bilmändirin» diýip, dodagymy dişledim. Dostumyň: «Gizlin, hiç kim bilmeli däl!» diýmegem, asyl, ajy habar bolsa nätjek? Belki, peýmanasy dolmanka didarlaşasy gelendir, aýtjak-goýjak gürrüňleri bolandyr. Menem şoňa düşünen däldirin. Indi çak urup oturmaly. Anygyna ýetjek gümanyň ýok. Şadurdy ähli gürrüňi ýany bilen alyp gitdi. Ökünçdenem, puseýmandanam netije ýok. Diňe ahmyr edäýmek galýar...
Hawa, döredijiliginiň aýny gülleýän döwründe aramyzdan giden Şadurdy Çarygulyýew bütin ömrüni metbugata, edebiýata bagyşlapdy. Hatda hormatly dynç alşa çykanyndan soňam, gol gowşuryp oturmaga karary ýetmedi. «Garagum» žurnalynda işledi. Žurnalyň işgärleri häzirem ony ýagşylykda ýatlaýarlar. Ol şeýle hormata mynasybam.

© Çary GELDIMYRADOW, ýazyjy.

Çeşmesi: “Garagum” žurnaly, 2022, №2. 116-122-nji sahypalar.