Selahaddin Eýýuby jöhitleriñem halasgäridi

SELAHADDIN EÝÝUBY JÖHITLERIÑEM HALASGÄRIDI

Ierusalimiñ azat edilmegi

Haçparazlar ahyrsoñunda Ierusalimiñ alkymyna baranlarynda kalendaryñ dili 1099-njy ýylyñ 7-nji iýunyny görkezýärdi.
Adamzadyñ adyna ysnat getirýän her dürli nejisliklerden gaýtmaýan bu goşun şäheri eýelemäge däl-de, ýok etmäge gelipdi.
Musulmanlar bilen ýaşaýan hristian goñşularynyñ şäherden çykmagyna rugsat berdi.
Jöhitler bolsa özlerini musulmanlaryñ ýanynda howpsuz duýýandyklary we daşarda ýok ediljekdiklerini bilýändikleri üçin şäherde galarman boldular.
Şäheriñ goragyna jogap berýän goşun jöhitleriñ bu islegini kabul etdi.

Jöhitler mundan öñ öldürilip, bu şäherden sürgün edilipdiler we yslam halyflaryndan Hezreti Omar (r.a) şäheri alanda şäheriñ musulmanlar we jöhitler üçin dini mukaddeslige eýedigini nygtap çykaran amannamasy bilen ähli ybadathanalaryñ goraljakdygyna we ynançlaryñ erkin boljakdygyna kanun arkaly kepil geçipsi.
Jöhitler bu amannamadan soñ Hezreti Omaryñ döwründe gaýdyp geldiler we uzak wagtlap asudalykda, erkanalykda ýaşadylar, çünki Hezreti Omar (r.a) hristianlara üpjün eden bu dessurlaryny jöhitler üçin ýola goýupdy.
Ýagny, hristianlar jöhitleri mukaddes mekandan süren bolsalar, ilkibaşdan Hezreti Omaryñ (r.a) kömegi bilen şähere gaýdyp gelipdiler.
Hezreti Omaryñ amannamasynda şeýle diýilýärdi:

"Bismillahirrahmanirrahim.
Bu, Allanyñ guly, möminleriñ emiri Omar ibn el-Hattabyñ Ilýa (Ierusalim) halkyna beren amanydyr.
Bu aman janyna, mal-garasyna, buthanalaryna we ybadathanalarynda, syrkawlaryna, sagdynlaryna we beýlekilere berilýär. Olaryñ buthanalary musulmanlar tarapyndan ulanylmaz we ýykylmaz. Buthanalardan we howlularyndan, hristian haçlaryndan we mallaryndan hiç zada degilmez.
Dinlerini üýtgetdirmek üçin basyş edilmez, hiç birine bu boýunça zorluk edilmez. Ilýa halky Medain halky ýaly jizýe bermeli bolar.
Bu ýerden aýrylyp, Ruma (Wizantiýa) we Luza gidibem bilerler. Gidýän adamlaryñ jany we mal-garasy gidýän ýerine çenli gorag astyndadyr. Şäherde galýanlaryñam goragy kepillendirilendir. Ilýa halkyndanam ybadathanalaryny we haçlaryny taşlap, mal-garasy bilen bile Ruma gitmekçi bolýanlaryñ jany, maly, haçlary gidýän ýerine çenli goragdadyr.
Şu seneden soñ ol ýerde oturan islendik kişi islewe ilýa halky ýaly jizýe tölemek şerti bilen öñki ýerinde galyp, islese Ruma-da gidip biler.
Allanyñ ähdi we Resulynyñ, halyflaryñ we möminleriñ debeti paýlaryna düşen jizýäni töläp ýaşadygysaýy şu ýerde ýazylgysy ýaly bolar.
Şaýatlar: Halid ibn Welid, Amr ibn As, Abdyrahman ibn Awf, Mugawyýa ibn Ebu Sufýan".

1099-njy ýylda şäherde musulmanlar bilen deñ derejede birahat bolan gatlak jöhitlerdi.
Olar ençeme gezek uly zorluk-zulumlar bilen bu şäherden kowlupdylar we şäher elden gitse täze zuluma duçar boljaklaryny bilip durdylar.
Musulmanlar bir aýa golaý wagtlap gahrymanlarça gorandylar, emma 15-nji iýulda şäher elden gitdi.
Mundan soñ edilen gyrgynçylyklary hut haçparazlaryñ we günbatarlylaryñ öz çeşmelerinden okalyñ:

"Gersog we ýanyndakylar dessine gynyndan çykarylan gylyçlary, galkanlary, şlýomlary bilen köçelere we şäher meýdanlaryna gidip, ýaşyna we jynsyna seretmezden öñlerinden çykany gylyçdan geçirdiler. Çar ýanda şeýle bir adam kellesi üýşdi welin, jesetleriñ üstünden depeläp geçmeseñ, geçere ýol galmady".
(Giýom Tirskiniñ "Haçparaz senenamasy").

"Bular dişine çenl ýaraglanan we doly sowutly ýagdaýda üýşüp şähere girdiler we örän aýylganç gandöküşlik etdiler. Gersogdan we adamlaryndan diri sypandyryn öýdenler şäheriñ beýleki tarapyna ýönelenlerinde, ýene olaryñ eline düşdüler... Şeýlelikde şäherde şeýle bir köp adam öldürildi welin, üstün çykanlaryñ özlerem howpurgap başlady".
(Giýom Tirskiniñ "Haçparaz senenamasy").

"...Goragdakylar gala diwarlarynyñ añry başyna we şähere gaçdylar, biziñkilerem olaryñ yzyndan kowladylar we bileklerine çenli duşman ganynyñ içinde ýüzýän gandöküşligiñ edilen Süleýman ybadathanasyna çenli olary kerçediler".

("Haçparazlaryñ taryhy"/"Gesta Francorum"/«Деяния франков и других пилигримов, шедших в Иерусалим»).

"Gaçyp barýanlary wagşylarça kowalap, öñlerinden çykany öldürdiler, bu uruşdan has beter gyrgynçylykdy.
Öýlerde, köçeleriñ ugrunda birgiden kelleler, el-aýaklar pytrap ýatyrdy, esgerleriñ we rysarlaryñ üstünde aşak-ýokaryk depgiläp ýörenleri aslynda jesetlerdi".
("Haçparazlar Ierusalimde. Bir popyñ gözünden birinji haçly ýöriş", Raýmund Ažilskiý).

Ierusalim gyrgynçylygy

Elbetde, bu zulum diñe musulmanlara garşy bolmandy. Şäherdäki ähli jöhitler üýşürilip, oglan-uşak, çaga-çuga, aýal-ebtat, garry-gurty diýilmän diriligine oda atyldy.
Yzyndanam jöhitlere şähere girmek gadagan edildi:
"Gaty köp adam öldürildi, jöhitleri sinagoga jemläp, köpçülikleýin otladylar".
(Ibnül-Kalanisi, "Tarihu-Dymaşk").
Jöhitler üçin Ierusalim ýene gadagan edilen şähere öwrüldi. Tä bu şäheri alýança gülmegi özüne haram saýan başga bir musulman serkerdesi gelýänçä...

• Bir asyrdan soñ Ierusalim täzeden azat

Ierusalim goragyna serkerdelik eden Balian II Ibelin çaparlardan habar ýollap, Selahaddin bilen ikiçäk gürleşmek isleýändigini mälim etdi.
Balian mundan öñ Selahaddiniñ eline ýesir düşjek bolanda, Hyttyn jeñinde gaçmasyna rugsat edilenleriñ biridi.
Balian bu wakadan soñ Ierisalimi ýaragsyz aýlanyp görmek üçin Selahaddin Eýýubydan rugsat alypdy, Selahaddin doñe bir gün galyp, Ierusalimden çykyp gitmek şerti bilen onuñ haýyşyny kanagatlandyrypdy.
Balian Ierusalime gelende şäheriñ ähli begzadalarynyñ Hyttynda Selahaddin tarapyndan ýa öldürilendigini ýa ýesir alynandygyny gördi.
Şäher halky Baliana şäherde galyp goraga serkerdelik etmegi haýyş etdi, emma Balian pereñlileriñ içinde beren sözünde tapylýan iñ lebizli aristokratlaryñ biridi we ol Selahaddin Eýýuba şäherde galmajagyna söz beripdi.
Balian şäherden çykmanka ýagdaý bilen Selahhadin Eýýubyny habarly edip, özüne garşy söweşmegi we sözüni bozmagy üçin rugsat sorady.

Selahaddin Eýýuby

Selahaddin gyssagara ähli serkerdelerini gazap atyna atlandyrjak karara geldi. Ol Baliana beren jogabynda duşmanlarynyñam mertlerçe söweşmäge hakynyñ bardygyny aýtdy we Baliany beren sözünden azat etdi.
Balian indi Selahaddin bilen Ierusalimiñ gala diwarlarynyñ öñünde görüşmek isleýärdi.
Serkerdeleriniñ närazylyklaryna garamazdan Selahaddin Balianyñ görüşme teklibini kabul etdi.
Söweş hemme tarapdan alanda yslam serkerdesiniñ peýdasynady we ol islese uly gyrgynçylyk edibem jeñi tamamlap bilýärdi.
Serkerdeleri Selahaddiniñ bu bolşuna düşünmeýärdiler we duşmanlaryny ýüreklendirjekdigi üçin garşy çykýardylar.
Hatda käbir serkerdeler Selahaddini gereginden artyk ýükaýüreklilik etmekde we pereñlileriñ janyny halas etmek üçin ýörişi gijikdirjek bolmakda aýyplap başlady.

Orlando Blum Balian II Ibeliniñ rolunda / "Asman patyşalygy" kinofilminde

Balian Selahaddiniñ garşysyna dikilende sözlän ýangynly nutugyny Ibn Esir şeýle beýan edýär:
"Balian her edip-hesip edip halkyñ janynyñ bagyşlanjakdygy sözüni aljak boldy, emma Selahaddin hiç zada söz bermedi. Ýüregini ýumşatmaga synanyşdy, ýöne peýdasy bolmady. Mundan soñ ol oña şu sözler bilen ýüzlendi:
- Eý soltan, sen bir zady bilip goý, bu şäherde sanyny diñe Allanyñ bilýän sanyça köp adam bar. Olar çaknyşygyñ dowam etmegini islänoklar, çünki başga birnäçe şäherde edişiñ ýaly janlarynyñ bagyşlanmagyny umyt edýärler, sebäbi olar durmuşy söýýärler we ölümi ýigrenýärler. Emma eger ölümiñ gutulgysyzdygyny görsek, Alla bilýändir, ilki öz çagalarymyzy we aýallarymyzy öldüreris, eýelik edýän hemme zadymyzy ýakarys, size olja bolar ýapy ýeke dinar, ýeke dirhem, ýesir bolar ýaly ýeke erkek, ýeke aýal goýmarys.
Soñra "Mukaddes gaýany", "Aksa" metjidini, başga-da birnäçe ýeri weýran ederis, elimizdäki 5.000 musulman ýesiri öldüreris, soñra atlarymyzy we ähli haýwanlarymyzy ýok ederis.
Ahyrsoñunda daşaryk çykarys we siziñ bilen aldym-berdimli söweşe gireris. Aramyzdan biri sizden birnäçesini öldürmän ölmez".

Selahaddin Eýýuby

Aslynda Balianyñ atýan haýbatlarynyñ hiç bir babatda manysy ýokdy. Selahaddin ýörişi möhletinden öñ tamamlap biljek güýje eýedi, emma ol şäherde gan akmagyny islänokdy.
Selahaddin Balianyñ mukaddes ýerleri harap etmek haýbatyny öz serkerdelerini razy etmek üçin ulandy we pereñlileriñ şäherden fidýe töläp çykmaklaryna rugsat berdi.
Döwlet gaznasyny tañkyradan bu ýörişde Selahaddiniñ bu karary serkerdeleriniñ nägileligini döredenem bolsa, Selahaddin Eýýuby altyn-kümüş bilenem, ýesir ele salmak bilenem az gyzyklanmaýardy.
Ahyrsoñy 1187-nji ýylyñ 2-nji oktýabrynda yslam goşuny şähere girende ýeke adamyñam bitiniñ burny ganamandy.
El-Yspyhany Selahaddiniñ özüni alyp barşyny şeýle ýazypdy:
"Men soltana şeýle diýdim:
- Bu patriarh azyndan 200 müñ dinara barabar baýlyk alyp barýar. Biz olaryñ baýlyklaryny alyp gitmäge rugsat bersegem, buthanalaryñ hazynalaryny äkitmegine rugsat bermedig-ä. Muña ýol bermezlik gerek.
Emma Selahaddin şeýle jogap berdi:
- Baglaşan şertnamalarymyza gyşarnyksyz eýermeli bolarys, şeýdenimizde hiç kimse ynananlary şertnamalaryñ düzgünlerini bozmakda aýyplap bilmez. Gaýtam munuñ tersine, hristianlar hemme ýerde biziñ eden ýagşylyklarymyzy gürrüñ bererler".

Gassan Masud Selahaddin Eýýubynyñ rolunda / "Asman patyşalygy" kinofilminde

Selahaddin Eýýubyny ýeke-täk gyzyklandyran zat - musulmanlary "Aksa" metjidinde toplap, ýeñiş namazyny okamakdy.
Şam kazysy Muhiddin Ibn el-Zeki Selahaddiniñ geýdiren gara donuny geýip münbere çykanda, Selahaddin Eýýuby ömrüni bagyş eden arzuw-hyýalyna ýetipdi.
Bu şanly ýeñişden soñ Selahaddin Eýýuby ar aljak bolup azara galmandyr we Hezreti Omaryñ amannamasyna gyşarnyksyz eýeripdir.
Eýýubynyñ ýene bir çagyryşy-da jöhitleri gyzyklandyrýardy: çünki soltan hristianlaryñ olar üçin girizen şähere girmek gadagançylygyny ýatyryp, jöhitleriñ Ierusalime gaýdyp gelmegine rugsat beripdi.
Şonuñ üçin iñ ýigrenji sionistik çeşmelerde-de jöhitler Selahaddin Eýýuba garşy nälaýyk we biedep sözleri ulanmaýar.

Mehmet MAZLUM ÇELIK.

Penşenbe, 26.10.2023 ý.