Müsüriñ taryhyny üýtgeden halk: Çerkezler

MÜSÜRIÑ TARYHYNY ÜÝTGEDEN HALK: ÇERKEZLER

Müsür…
Asyrlar boýy ýerli halky kese ýerli häkimiýetler tarapyndan dolandyryldy.
Birmahallar şaýy akymynyñ merkezi bolan ýurt çerkezleriñ häkimiýetinde yslam halyfynyñ hemaýatkärligine girildi.
"Gazy" ünwanyna eýe türkler Wizantiýa bilen göreşini tamamlap, Günbatara tarap giñelýär. Şol wagt Müsür yslam dünýäsiniñ iñ möhüm ähmiýetine eýe strategiki ýurdydy. Müsüri elinde saklan mamlýuklar (çerkezler) geçmişde mongollara garşy türkleri we şol ýykgynçylykdan apbasy halyfyny gorandyklary sebäpli osmanlylary syýasy taýdan özlerine garşydaş hasaplamaýardylar.
Şol sanda "Ümmül-Dünýä", ýagny yrsgal-bereketiñ ýurdy hasaplanýan Müsür mukaddes amanatlaryñ çerkezler tarapyndan bu ýerik getirilmeginden ötri yslam äleminiñ magnawy gymmatlyga eýe ýurdy bolmagynda galýardy.
Bu ýerlikli buýsanç-mertebe müsürli emeldarlaryñ, ýokary gatlagyñ wekilleriniñ özlerini alyp baryşlaryna-da täsirini ýetiripdi.
Öwlüýä Çelebiniñ "Syýahatnamasynda" gürrüñ berilýän kiçijik hekaýaty bu ýagdaýy gowy suratlandyrýar:
"- Eý byradar, haýsy ýurtdan?
Aryf sypatly pekge "müsürli diýipdir.
- Müsüriñ haýsy mähellesinden?
Pekge "Bagdat mähellesinden" diýipdir.
- Eý, pekge, Bagdat bilen Müsüriñ arasy çölden üç aýlyk ýol. Bu nä jogap berişdir?
- Müsür diýeniñ dünýädir. Belki, Müsür - Ümmül-Dünýädir".
(Seret: Öwlüýä Çelebiniñ "Syýahatnamasynyñ" 10-njy jilti).
Osmanly progressiwleruniñ häkimiýetden öñ Müsür hakda san-sajaksyz rysala (traktat), wakaýynama (senenama), sözlük ýazyp, Müsür taryhy bilen ýakyndan gyzyklanmalary, umuman bu ýurda goýýan hormat-sylagyny görkezýärdi, ýöne bu gyzyklanma osmanly häkimiýetinde pyçak bilen kesilen ýaly şarpa kesilipdi.
Osmanly häkimiýetinde Müsürde üç esasy aktýor bardy: türkler, çerkezler we ýerli halk hökmünde araplar.
Çerkezler öz häkimiýet süren döwründe döwlet dolandyryşyny we goşuny ellerinde saklapdyr, ýöne ylmy ugry we söwdany araplaryñ paýyna goýupdyr. Şeýle-de ýurtdaky güýçlerini kanuny şertlere ornaşdyrmak üçin ilkibaşda dini günler (möwlitler, baýramlar we ş.m.) ýaly birnäçe şüweleñli taryhy çäreleri we üýşmeleñleri geçirýärdiler. Şeýtmek bilen olar öz propogandalaryny ýöredip, garyp arap halkyñ ýigrenjini gazanmajak bolýardylar.
Osmanly häkimiýetiniñ başly döwürlerinde ýerli halkyñ köplenç çerkezler bilen bilelikde hereket edendigi göz öñüne tutulanda, mamlýuklaryñ şeýle syýasy ugurda üstünlik gazanandygyny aýdyp bolar. Beýleki bir ýandan, hususanam halkyñ dindar gatlagy Osmanly döwleti Günbatarda haçparazlar bilen jihat edip ýörkä çerkezleriñ yslamy dini baýramçylyklaryñ galybyna salmagyndan diýseñ ynjalyksyzlanýardylar.
"Türk soltany gaza edýär, çerkez soltany Gawri bolsa Müsürde öz ýerini goramak üçin şagalañ geçirýär" garaýşy türk propogandasynyñ güýçli görnüşde ýaýylmagyna sebäp bolupdy.
Üç aktýoryñ biri-birlerine garşy alyp baran syýasaty-da diýseñ üns bererliklidi.
Çerkezler (mamlýuklar) ýerli araplar bilen köplenç "hojaýyn-gul" gatnaşygyna esaslanýan ierarhiýa düzgünini ýola goýupdy. Osmanlylar gelenden soñ bu düzgün üýtgäpdir.
Çerkezler ilkibaşlarda Osmanlyny özlerine garşydaş hasaplaýandyklary üçin türkleriñ araplar bilen çerkezlere deñ göz bilen garaýan garaýşyndan juda biynjalyk bolupdylar.
Mamlýuklaryñ janköýeri meşhur taryhçy Ibn Iýas şeýle ýagdaýdan biynjalyk bolanlaryñ biridi we ol çerkezleri araplardan tapawutlandyrmak üçin "Ewladün-Nas" kesgitlemesini ulanýardy. Osmanlylar bolsa şu boýunça ýerli araplaryñ ezilmeginiñ öñüni almak üçin "müsürli" adalgasyny ulanyşa girizipdi.
"Müsürli" şowlan ünwan boldy. Eger ýerli halkdan biri okap-bilim alyp, döwlet býurokratiýasynda össe, bu ada eýe bolýardy. Hatda türk dilini öwrenenleriñ içinde Stambulda, Anadolyda, Rumelide möhüm wezipelere bellenenleriñ-de bolmagy arap begzadalarynyñ muny "amatly mümkinçilik deñligi" hökmünde görmegine sebäp boldy.

• Top oýlanyp tapyldy, mertlik bozuldy

Çerkezler Osmanla bolan öýkelerinden uzak wagtlap açylyp bilmedi. Olaryñ pikiriçe, owaly bilen-ä türkler mertlerçe söweşmändiler. Musulman halkyñ üstüns gäwüriñ ýaragdyr topy bilen çozup, namartlarça söweşipdiler.
Şeýle-de, olar türkleriñ ýörite günlere garşy sowuk-salalygy isribe garşy çäre däl-de, türkleriñ şahsyýetlerindäki reñksiz boluşlaryndan gelip çykýandygyna ynanýardylar.
Öwlüýä Çelebi bolsa çerkezleriñ bu bolşuna gazaply garşy çykýar. Ol arap halky ýetde-gütde ser-sepil halda ýaşap ýörkä, az sanly döwlet emeldarynyñ tarhandökerlige ýykgyn etmegini şeýle sözler bilen tankyt edipdir:
"– Amma garabet odur ki, Müsüriñ kewakibi (hetdini bilmez) Zühre agzasydyr, halky sürur şadumana (şowhun-şagalaña) bahana gözleýärler" (Ady agzalan eserde).
Osmanlylar bu sistemany isripçilik hasaplapdyr we başyny jöhitleriñ çekýän maliýe gullukçylaryny sebitiñ ykdysadyýetini düzeltmäge ugradypdyr.
Salgytlar artdyrylypdyr we ykdysadyýete esaslanyp geçirilýän şowhun-şagalañlaryñ barsy ýatyrylypdyr.
Bu ýagdaý çerkezleriñem, araplaryñam nägileligine sebäp bolupdyr. Öwlüýä Çelebi-de şeýle kemçilikleriñ jümmüşinde erbet niýetli hereketleri bolan jöhitleriñ günäkärdigine ynanypdyr:
"(Osmanly) ýörite jöhit sarraf berip, welaýatlarynda hyzmat edýärler, emma jemi-zamanda jöhitler muhili-şeýtanda bahtek melgundyrlar" (Ady agzalan eserde).
Osmanly sebitde çerkezleriñ egin-eşiklerini, atlaryny, urp-adatlaryny gadahan etdi we araplaryñ öñüni açdy.
Çerkezler araplaryñ çaltlyk bilen beýgelip barýandygyny gijem bolsa duýup ýetişdi we munyñ garşysyna göreşmekden el çekip, göni goşunyñ hataryna girmäge çytraşdy.
Çerkezler hernäçe öýke-kineli we gaharly bolsalar-da, osmanlylaryñ "müsürlilerden" garaşan tamasy çykmandy.
Türkler bilen çerkezleri garşyma-garşy getiren başga bir faktor bardy. Türkler hanapy, çerkezler bolsa şapygy mezhebine uýýardy. Ownuk tapawutlylyk ýaly bolup görünse-de, hanapy akymynyñ "haluf kureýşli bolmaly" prinsipini ret etmegi dartgynlylygy güýçlendiren başga bir ýagdaý boldy.

• Sahnada täze aktýor: Napoleon Bonapart

1799-njy ýyla gelinende Müsürde ýagdaýlary düýbünden başga ugra tarap üýtgetjek täze oýunçy ara goşulypdy: Napoleon Bonapart.
Napoleon gysga wagtyñ içinde türk-çerkez-müsürli agzalalygyny gowy öwrenip, çerkezleri şeýtanlaşdyrdy we sebitde özüne güýç gazanmaga synanyşdy.
Mamlýuklaryñ (çerkezleriñ) Müsüri mellek ýerlerine öwrendiklerini öñe süren Napoleon Stambulda oturan patyşanyñ dostudygyny aýtdy:
"Maksadymyz patyşanyñ öñünde etmişli mamlýuklary amana getirmek".
Awçynyñ kepderini awlamak üçin sepelän çörek owuntyklary onuñ merhemetlligini añlatmaýardy. Hernä onuñ öñe süren bahanalarynyñ birem syýasatda şowlamandyr. Napoleony gysga wagtda sebitden zyñyp taşlajak ýaranlyk tizara guruldy.
Ýafa, Gaza sebitine çenli gelen Napoleon Akka galasyndan serpikdirilenden soñ Müsüriñ çöllerine çenli yza çekilipdi we ol ýerde gabalyp galypdy.
Köne arap aýtgysy Napoleonyñ garşysynda türk-çerkez we arap ýaranlygynyñ mysalynda açyk-aýdyñ ete-kemige bürenipdi:
"Men (araplar) gardaşyma (türkler) garşy,
Men (araplar) we gardaşym (türkler) bolsa çykanyma (çerkezler) garşy
Men (araplar), gardaşym (türkler) we çykanym (çerkezler)
Bütin duşmana (Napoleon) garşy!"
Müsür halky üznüksiz diýen ýaly arap bolmadyk toparlar tarapyndan dolandyrylyp gelindi.
Bir arap şahyrynyñ sözi bilen aýdanda, "Niliñ suwundan içip pyrgunlaşdylar", ýöne müsür halky häkimiýeti kem-kemden ele alyp başlansoñam arap köşklerinde goşun bölümleri çerkezlerden düzüldi we arap döwletiniñ millileşmegine çenli döwürde jogapkärli wezipelere çerkezlerden bellendi.
Bu ýörelgä käbir arap taryhçylary tarapyndan iñlis syýasaty hökmünde baha berlen bolsa-da, özlerine kanuny ýol arçamak islän müsürli ilkinji arap patyşalary muny ýurduñ taryhy geçmişine hormat goýmak hökmünde görýärdi.

• Çerkez liderler

Çerkezler Müsüre esasan Selaheddin Eýýuby bilen ýerleşmäge başlapdylar. Selaheddiniñ goşunyndaky generallardan Emir Fahretdiniñ gazanylan ýeñişlerde uly hyzmaty bardy. Çerkezler Selaheddin Eýýuby aradan çykýança eýýubylara wepaly bolup galdylar. Beýtulmukaddesiñ eýeleýjisi arenadan çekilensoñ, başga bir çerkez bolan emir Çerkez Kairiñ we Şamyñ iñ güýçli adamyna öwrüldi.
Eýýubylar kem-kemden gowşansoñ, çerkezler kürtler bilen arasyny açyp, Emir Aýbek Türkmeniñ daşyna üýşdi.
Haçparazlary Ýakyn Gündogardan doly syryp-süpürip taşlanam 1291-nji ýyldan soñ çerkezler boldy. Niliñ täze hojaýynlary Soltan Kutuzyñ häkimiýetinde bütin yslam älemini ýer bilen ýegsan eden mongollara agyr zarba urupdy. Olar mongollaryñ ilki Palestina, yzyndanam Mekgä çozmak hakdaky meýilnamasynyñ öñüne-de bent basypdylar. Çingiz hanyñ agtygy Mengu Timuryñ sebitiñ külüni göge sowran ordasy ýene-de çerkez serkerdesi Seýfetdin Kalawun el-Elfi el-Mansur tarapyndan durzulupdy. 1303-nji ýylda Gazan hanyñ ordasyny başga bir yslam ojagy Şamdan söküp zyñanam çerkezlerdi.
Meliküz-zahir Seýfetdin El-Osmani El-Ýelbogawy Berkuk häkimiýete gelensoñ müsür hökümetini doly çerkezlere berip, türkleri we kürtleri häkimiýetden daşlaşdyrdy. Bu ýalñyşlyk öz gezeginde türkmenleri we kürtleri Osmanla ýakynlaşdyryp, mamlýuklaryñ soñuny getiripdi. Şeýle-de bolsa, XV asyrda çerkezler yslam dünýäsiniñ iñ güýçli döwletidi. Aýratynam Emir Inal döwründe Kipriñ eýelenmegi ýaly şan-şöhratly ýeñişler gazanylypdy.
Çerkezler Jemal Abdynasyryñ döwlet agdarylyşygyna çenli müsür häkimiýetinde hemişe öz ýerlerini eýeläp geldiler. Hatda patyşa Faruk melikesini osmanlynyñ güýçli çerkez paşalaryndan Däli Fuat paşanyñ ogly Hulusi Tugaý Fuada durmuşa çykarypdy. Hulusi Tugaý Fuat Abdynasyryñ gözüniñ içine seredip: "Müsüriñ bagtyny ýatyrdyñ!" diýip, Türkiýe-Müsür diplomatiki konfliktine sebäp bolan adamdy.
Abdynasyr häkimiýet başynda oturan döwründe Türkiýeden resmi ötünç soralmandygy üçin birnäçe ýyllap döwletara gatnaşyklary ýola-da goýmandy. Şeýle-de patyşa Fuat başga bir çerkez ýigidi Çerkez Ethemi müsür köşgüniñ gorag gullugynyñ başlygy etmek isläpdi, çünki müsür köşgünde patyşadan başga hemmesi çerkezdi. Ýogsam bolmasa Çerkez Ethem müsür hökümetiniñ jylawynyñ iñlislerdedigini we çerkesleri iñlisleriñ oýnawajyna öwürtmejegini aýtmak bilen belki-de Müsüriñ goşunynyñ başyna geçme mümkinçiliginden ýüz öwrüp, Iordaniýa göçüpdi.
Elkyssa, Beýtulmukaddesiñ goragy ýaly Şamdan Anadola uzaýan geografiki giñişlikde aýagy daşa büdrän her musulman jemgyýetiñ dadyna ýetişmäge dyrjaşan Niliñ hojaýynlary çerkezler ne Isanyñ, ne-de Musanyñ göwnünden turjak bolup durman, sessizje taryh arenasyndan çekildiler...

Mehmet MAZLUM ÇELIK.

@MMazlumcel
celikmehmedmazlum@gmail.com

Penşenbe 26.09.2024 ý.