SOLTAN BEÝBARS
(Hökümdarlyk eden ýyllary 1260-1277 ý.ý.)
XIII asyryñ ahyrlarynda tutuş Gündogar musulmanlarynyñ içinde iñ görnükli şahsyýetleriñ biri müsür soltany, gadymy oguz nesillerinden bolan az-Zahyr Rukneddin Beýbars al-Bundukdary bolupdyr.
Şol wagtyñ soltanlary özlerine berk janpenalary edinmek üçin türk gullarynyñ içinden güýçlülerini satyn alýar ekenler. Satyn alnan gullaryñ arasynda Beýbars hem bolupdyr. Ol özüne berlen mümkinçiliklerden peýdalanyp, ýönekeý urşujylykdan öz abraýyny, mertebesini galdyryp ugrapdyr. Uruşmagyñ, dürli söweş tilsimleriniñ inçe syrlaryna ökdelik bilen erk edipdir. Hiç zatdan gorkmandyr. Kem-kemden onuñ derejesi artypdyr. Soltanlyga çenli ýetipdir. Özüni bada-bat tanadan şeýle urşujylary MAMLÝUKLAR /''derde ýoluganlar''/ diýip atlandyrypdyrlar.
Olar, esasan hem, gypjak sähralyklaryndan gelip çykýar. XIII asyrda Ýewraziýa topragynda köp ýeñlişlere sezewar bolan mongollar bu ýere gelip gypjaklary, alanlary, oguzlary dürli sütemlere sezewar edip, köpçülikleýin ýesir alýarlar. Bu barada arap awtory al-Aýni öz işlerinde: ''Bu halklaryñ ýesir düşen adamlary Siriýa we Müsür ýurtlaryndan çykaryldy...'' diýip belleýär. Sähra gullary arap hökümdarlarynyñ arasynda örän uly gyzyklanma döredipdir. Her dürli söweş emellerine juda ökdelik bilen erk edýän bu gullar Müsür Soltanynyñ öz şahsy gwardiýasyny düzüpdirler. Gypjaklardan, oguzlardan, orslardan, çerkeslerden, gürjülerden, alanlardan tutulup, Damaskyñ we Kairiñ gul bazarlaryna getirilen ýesirleri gul hökmünde satyn alýan mongollaryñ we araplaryñ arasynda italiýaly söwdegärler ökdelik bilen dellallyk edipdirler. Gypjakly Beýbars atly oglan hem şol bazarlaryñ birinden çykypdyr. Bir wagtlar Kaspi eteklerindäki sähralarda belli bolan gadymy Burjogly kowmundan bolan Beýbars dogumlylykda ähli ýerde özüni görkezipdir. Rus ýylýazgylarynda bu kowum Burçewiçler diýlip atlandyrylýar. Bu at ''böri'' sözünden bolup, tutuş taýpanyñ totem belgisini añladypdyr. Barlagçy S. A. Pletnýowa bolsa Burçewiçler her hili ýagdaýda-da gypjaklaryñ ilkinji kowumlaryndan däl diýen käbir düşünişmezlikleri orta atjak bolýar. Burjogly hut taryg we tokuzoby ýaly taýpalar bilen bir hatarda uly oguz birleşmesine degişlidir. Haçanda XI asyryñ ahyrynda gypjaklar oguz topragyna gelenlerinde, bu taýpa gelmişekler bilen soýuz baglaşmaga hukuk gazanyp, gypjak soýuzynyñ günbatar ganatyny düzüpdir. Diñe XIII asyryñ başlarynda burjoglular ýuwaş-ýuwaşdan gypjaklaryñ arasyna ýaýrap ugrapdyr. Şeýlelikde, eger ýalñyşmasak, Beýbarsy gypjaklar düzümine giren gadymy oguz nesillerinden diýip hasap etsek, ýerlikli bolar diýip çaklaýarys.
Beýbars 1223-nji ýylda dogulýar. Ol mongollar tarapyndan ýesir tutulyp, Siriýa äkidilýär we ol ýerde ony aýýubit Soltany Salyh Najimeddin öz şahsy gwardiýasy üçin satyn alýar. Oglan Damaskda ýörite harby taýýarlygy geçýär we soñra mamlýuk goşunyna goşulýar. Ýaş mamlýuk özüniñ batyrgaý, erjel hereketleri, uruş tälimlerini ussatlyk bilen ýerine ýetirişi babatda söweş meýdanynda özüni görkezýär. Mansuryñ eteginde haç göterijiler bilen bolan söweşde 27 ýaşly Beýbars eýýäm talantly komandir hökmünde çykyş edýär.
Şol wagtlar mamlýuklar gwardiýasy şeýle güýçli hem gazaply bolupdyr, hatda olar onuñ öz goragçylary bolsa-da, Soltan hem olardan eýmener eken. Haç göterijilerden üstün çykandan soñ, Beýbars döwlet agdarylyşygyny guramagyñ inisiatory bolup çykyş edýär.
1250-nji ýylyñ 2-nji maýynda Turanşa soltan öldürilýär. Tagta onuñ ýaş ogly Kamil çykýar. Ýöne oña derek mamlýuka ㅡ Aýbek diýen türkmene durmuşa çykan Şejeret ad-dur soltanlyk edýär. Üç aýdan soñ Aýbek ähli soltanlygy eýeleýär. Şondan soñ Müsürde türkmen soltany hökümdarlyk edip başlaýar. Ol mamlýuklaryñ ýaşaýan kazarmalarynyñ Nila adasynda /ýagny, Bahr ㅡ ''uly derýa''/ ýerleşýändigi üçin öz dinastiýasyny Bähri diýip atlandyrýar. Aýbek ähli türk /türkmenleri, gypjaklary, kanglary/ mamlýuklaryny öz daşyna jebisleşdirip, beýleki milletlerden bolan gwardiýaçylary ýuwaş-ýuwaşdan gysyp çykaryp ugraýar. Onuñ iñ ynamdar kömekçisi bolsa Beýbars bolýar. Özi-de mamlýuklardan bolansoñ, täze hökümdar öñki bile söweşen ýoldaşlaryna ㅡ mamlýuk gwardiýaçylaryna soltanlykda ýokary postlary eýelemäge ygtyýar berýär. Mundan öñ mamlýuklara diñe aşaky postlar berlipdir.
Ýöne Aýbekiñ hökümdarlygy uzak dowam etmeýär. Häkimlikden çetleşdirilen soltanşa ㅡ Şejeret ad-dür 1257-nji ýylda öz ärini zäherläp öldürýär. Ony dessine zyndana taşlaýarlar. Tagta bolsa 1259-njy ýylda gypjakly Kutuzy mündürýärler. Ata Watandan, ene toprakdan juda alysda aç-hor gezen, diýseñ gaharjañ gypjaklar soltanlyga ýetýär. Ýöne bu gezek Beýbarsyñ goldawy bolmansoñ, täze tagt eýesi mamlýuklaryñ erkinligi çäklendirip başlaýar. Hut şonuñ üçinem bir ýyl geçip-geçmänkä, ol tagtyndan agdarylýar.
1260-njy ýylda Beýbars Müsür soltany bolýar. Şol wagtlar bu ýurtda agyr döwür başlanypdy. Sebäbi gündogardan mongollar, günbatardan haç göterijiler döwlet araçägine özleriniñ ganly ädikleri bilen gelip ýetipdi. Bu döwlet heniz Çingiz han döwründe Çingiz nesilleriniñ arasynda paýlaşylyp goýlupdy. Eýran bilen Horasany Çingiz hanyñ ýegeni Hulogu dolandyrýardy.
Bu örän güýçli döwlet bolup, hatda Altyn Orda we Çagataý ulusy bilen bäsleşýärdi. Hulaguidler 1258-nji ýylda Bagdady basyp alýarlar. Şondan soñ olar Kaire ýörite ilçi iberýärler. Ilçi bolsa mundan beýläk Beýbars mongol ilhanlarynyñ häkimligini duýsun diýlen maksat bilen iberilýär. Muña gahary gelen soltan Beýbars 1260-njy ýylda mamlýuk goşunynyñ başynda durup, mongollara garşy gazaply göreş alyp barýar we ýeñiş gazanýar. Beýle elhenç söweşi Çingiz han döwründen bäri görmändigini mongollar gussa bilen belläpdirler.
Ägirt ýeñişleriñ şöhrat donuna bürenen Beýbars ýeñilmezek goşunyny haç göterijileriñ garşysyna çykarýar we olaryñ okgunly hüjümlerini basyp ýatyrýar. Döwlet araçäginiñ masştabyny giñelden Soltan düşen oljalary urşujylara jomartlyk bilen paýlaýar. Birnäçe harby naçalniklerine bolsa Müsürden hem-de Siriýadan mülk ýerleri paýlap berýär. Şeýle sahylyk onuñ öz hökümdarlygyny 17 ýyllap rahatlyk bilen dolandyrmagyny üpjün edýär. Soltan Beýbars oba hojalygyna köp üns berip başlaýar. Ol kanallary, bentleri, gatlalary gurmak üçin serişde gaýgyrmaýar. Harby işlerdäki gaýragoýulmasyz işleriñ tizden-tiz düzelmegini gazanýar. Ol dok, egin-eşigi üpjün, tälimli, ähli ýaraglardan baş çykarýan goşun saklaýar. Mongollar tarapyndan kynçylyklara we depelenmelere sezewar edilen türki taýpalar gypjak sähralyklaryndan Müsüre tarap suw ýaly akyp ugraýarlar. Olar Beýbarsyñ ýeñilmezek goşunynyñ özenini düzýärler.
Bagdatyñ mongollar tarapyndan eýelenendigi sebäpli, Soltan söwda ylalaşyklaryny ösdürmek üçin italiýaly we ispaniýaly söwdegärler bilen gepleşikler geçirip başlaýar. Şondan soñ, ýagny, Beýbars döwründe Hindistandan, Uzak Gündogardan, Afrikadan we Ýewropadan gelýän söwda ýollary Müsüriñ üstünden geçýär. Kairde söwdagärleriñ we täjirleriñ gildiýasy /derejeleri/ döredilýär. Söwdadan düşýän ummasyz girdejileri we gümrük paçlaryny öz gaznasyna ýagdyryp duran soltanlyk ähli söwdalara berk kontrollyk edip başlaýar.
Ähli faktkara esaslanyp I.Filştinskiý şeýle ýazýar: ''Beýbars, gürrüñsiz, talantly döwlet işgäri we edermen harby naçalnik. Onuñ döwründe Müsürde we Siriýada içki uruşlardyr pitneleriñ soñuna çykylýar we ýurt örän gysga wagtda bir tertibe salynýar. Ýer we söwda baradaky aladalary netijesinde Beýbars ýurduñ ýagdaýyny göz-görtele ýokarlandyrýar. Halkyñ ýaşaýyş derejesi, ýykma-ýykylma güzerany gowulaşyp ugraýar. Beýbarsyñ harby ýeñişlerem ägirt uly ähmiýete eýedir. Ol özüniñ diýseñ gazaply taktikasy bilen haç göterijileri kül-peýekun edýär. Mongollaryñ Müsüre girmeginiñ öñüni alýar. Eger-de Bagdatda bolan ýagdaý bu ýere ýetäýse, onda mongollar ýurt üçin ölüm kanuny ýaly bir zat bolardy''.
Beýbars daşary syýasaty hem örän aktiw ýöredýär. Mongol döwletleri bolan Altyn Ordadyr Hulaguidler bilen aralykdaky düşünişmezliklere her hili sahylyklar bilen çemeleşýär. Altyn Ordanyñ hany Berke hanyñ ýanyna öz ilçisini iberýär. Geljekde şol hanlarda özüne bolan ýiti täsirleri döretmek üçin oña ummasyz halat-serpaý bagş edýär.
Soltan Beýbars Müsür we Siriýa halklarynyñ arasynda özüne bolan örän ajaýyp ýatlamalary goýdy. XVI asyryñ başlarynda Beýbars hakda ähli bolup geçen hakykatlaryñ esasynda arap eposy döredilýär. Bu halk eposy halk arasynda ýörgünli bolupdyr. Hatda XIX asyryñ soñlarynda müsürli daýhanlar Beýbarsyñ başdan geçirmelerini her gün diýen ýaly diñläpdirler.
Epik däp-dessurlara degişlilikde soltan haýsydyr bir esasy göze ilýän üýtgeşikligi bilen beýlekilerden tapawutlanmaly eken. Eposyñ başynda aýýubit soltany öz wezipesine birnäçe mamlýugy satyn almagy buýurýar. Ýöne ol şol mamlýuklaryñ içinden biriniñ hökmany ''güýçli we akylly, Gurhany ýatdan bilýän, ýüzi mama dişänden owadan we gelşikli, gaşlarynyñ arasy ýolbarsyñky ýaly ýygyrtly, adynyñ hem Mahmyt bolmalydygyny'' tabşyrýar. Halk ''onuñ asly gullardan däl-de Horezm hökümdary Jamak şanyñ ogly Mahmyt'' diýip kabul edýär.
Eposda Beýbars musulman ahlaklylygyny goraýjy bolup çykyş edýär. Ol ogurlygy we serhoşlygy ýazgarýar, eneler we atalar hakda çuññur aladalanýar. Musulmanlaryñ duşmanlary bolan mongollara we haç göterijilere garşy aýgytly göreşýär. Daýhanlary çinownikleriñ we feodallaryñ ezmeginden goraýar. Halk Beýbarsyñ harby üstünliklerine we döwleti adalatly dolandyryşyna haýran galýar. Mysal üçin, eposda şeýle görnüş bar. Soltan öz iş dolandyrjylarynyñ birine şeýle tabşyryk berýär: ''Söwdegärleriñ dünýäniñ islendik künjeginden gelendigine seretmezden, olary çetleşdirmeli däl, gaýtam söwdany has-da güýçlendirmeli. Şäheri adalatly we akylly dolandyryñ, ähli deñiz ýollaryny garakçylardan we talañçylardan berk gorañ''.
Bu halk rowaýatynda Beýbars hilegär hem mekiz weziri ㅡ Kalaunyñ pidasy bolýar. Bu wezir diñe bir soltanyñ özüni däl-de, onuñ ähli çagalaryny, mirasdüşerlerini we ýakyn adamlaryny zäherläp öldürýär. Halk kezzap Kalauny dürli tarapdan berk ýazgarýar. Soltanyñ soñy görünmeýän edermenliklerini bolsa dilden düşürmän uly buýsanç bilen ýatlaýarlar.
Soltan Beýbars orta asyr musulman hökümdarlarynyñ içinde iñ adalatlysy hökmünde araplaryñ ýüreginde ömürlik köräp duran şöhle galdyrýar. Bu biziñ ata-babalarymyzyñ geçmişde örän adyllyk bilen ýurdy dolandyryp, halk dahanynda aýdyma öwrülen şahysyýetiñ bardygynyñ subutnamasydyr. Beýbars adyny ýatlan türkmeniñ kalby hökman galkynmalydyr. Ol pederlerimiziñ ägirt uly üstünliklerini, geljekgi nesil üçin jepakeşligini şu günki ýaşlaryñ gursagyna guýup durýar.
Öwez GÜNDOGDYÝEW,
taryh ylymlarynyñ kandidaty.
"ESGER" gazeti, 27.11.1997 ý.
0
